Temat: Zasady budowy programu nauczania w ujęciu S. Nalaskowskiego.
Literatura: S. Nalaskowski, O ideale wychowania i celach kształcenia, Toruń 1994, Wyd. A. Marszałek, Zamiast zakończenia- p.3. Zasady budowy programu nauczania. Dziesięć przykazań dla reformatorów programów szkolnych, s. 105- 114.
KONSPEKT
Część I Studium reprodukcyjne.
Dobór treści w programie:
Program tradycyjny,
Program racjonalny:
Kryterium życiowości,
Kryterium kulturalne,
Kryterium psychologiczne,
Kryterium poznawcze.
Program współczesny:
Zasada kulturowa,
Zasada poznawcza,
Zasada wiązania treści klasycznych (tradycji).
Układ treści w programie:
Układy obiektywne,
Układy subiektywne,
Układy mieszane,
Układ strukturalno-cykliczny:
Układ liniowy,
Układ strukturalny.
Łączenie treści nauczania:
Koncentracja,
Korelacja.
Problem- Jak uczyć, aby uczeń był w stanie łączyć treści, znajdujące się w różnych przedmiotach nauczania, w realne i obiektywne całości?
Część II Samodzielne rozważania.
Dobór treści nauczania można oprzeć na tradycji, zasadach racjonalnych i na syntezie zasad racjonalnych i tradycji.
W programie tradycyjnym treści nauczania są wyznaczane przez tradycję. Punktem wyjścia jest pensum wiedzy ukształtowane historycznie. Ich przydatność jest mierzona stopniem ich prawdziwości, przy czym ich istotę i kryterium stanowią „przemijanie i trwanie”, Prawdziwe są te treści, które mimo zmian w otaczającej rzeczywistości i upływu czasu przetrwały jako ważne i znaczące. Wszystkie inne są niegodne poznania oraz uczenia się ich.
W programie racjonalnym natomiast, dobór treści opiera się na świadomie przyjętych kryteriach, których wymienia się cztery:
Kryterium życiowości- zaleca dobieranie takich treści, które są życiowo ważne. Życie rozumiane jest tutaj jako: życie biologiczne człowieka dorosłego (Spencer) lub jako życie jednostki w społeczeństwie (Blattner).
Kryterium kulturalne- wymaga, aby treściami kształcenia były wiadomości ze wszystkich dziedzin kultury: nauki, sztuki, etyki, ekonomii, polityki, itp.
(G. Kerschensteiner, S. Hessen).
Kryterium psychologiczne- chce dostosować program nauki do rozwijającej się psychiki ucznia (zainteresowań, zamiłowań, uzdolnień, dyspozycji, właściwości psychicznych).
Kryterium poznawcze- treści kształcenia dobierane pod kątem prawdy naukowej, czyli pochodzące z wszystkich ważniejszych dyscyplin naukowych i gałęzi wiedzy.
Wymienione cztery zasady tworzenia programu mogą być uwzględnione w sposób skrajny, wtedy jedna z nich stanowi podstawę. Jednak taki program zawiera w sobie wiele trudności.
Program współczesny polega na tym, że zasada życiowości staje się zasadą nadrzędną, jednak zmienia się jej rozumienie, chodzi o przygotowanie dzieci i młodzieży do życia we współczesnej epoce. Wynikają z niej trzy zasady szczegółowe:
Zasada kulturowa- wymaga, aby program szkolny uwzględniał obecność współczesnych prądów umysłowych i artystycznych oraz dominujących tendencji, charakterystycznych dla współczesnej epoki.
Zasada poznawcza- treścią kształcenia ma być współczesna nauka oświatowa jej metodologia i wykorzystanie w technice, pracy i życiu.
Zasada wiązania treści klasycznych (tradycji) ze współczesnymi- postuluje, aby w treściach nauki i kultury, dobieranych w programach nauczania, łączyć klasykę ze współczesnością. Z klasycznych treści wybieramy te, które nie straciły na ważności oraz takie, które są nieodzowne metodologicznie. Treści te żyją w nauce jako trwałe elementy metod badawczych lub jako składniki wyników badań, bez których nauka straciłaby swój status nauki oraz takie, które żyją w kulturze jako wartości bezczasowe.
Dobór treści nauczania opiera się na uwspółcześnianiu dotychczasowego programu, uzależniony jest od istotnych zmian zachodzących w nauce, kulturze i życiu. Modernizacja programu szkolnego oznacza pewien ukierunkowany ruch w dobieraniu treści od klasyki do współczesności.
Najogólniej można mówić o dwóch odmiennych układach treści w programie nauczania: układach obiektywnych i układach subiektywnych. Spotyka się również układy mieszane.
Układy obiektywne porządkują treści i ustanawiają przedmioty nauczania według cech rzeczy i zjawisk związanych z treściami uczenia się.
W. Doerpfeld dzieli przedmioty nauczania na trzy grupy, których podstawą wyodrębniania są: „rzeczy i życie ludzkie”, „znaki”, „forma i kształt”.
W. Rein dzieli przedmioty nauczania na dwie grupy, których podział opiera na wyróżnieniu: „życia ludzkiego” i „życia przyrody”.
Układy subiektywne dzielą przedmioty nauczania i ich treści według jakości procesów psychicznych wymaganych do uch przyswojenia, opanowania.
Twórca tego podziału, W.A. Lay wyróżnia dwa odmienne procesy związane z uczeniem się tych przedmiotów:
Procesy, których treścią są pojęcia i prawa przyczynowe (obejmują procesy poznawcze i wyrażania).
Procesy, których treścią są cele i wartości (obejmują procesy poznawcze i wyrażania).
U P. Bartha spotykamy dwie podstawy podziału przedmiotów nauczania (układ mieszany):
Obiektywna- prowadzi do rozróżnienia przedmiotów humanistycznych oraz realistycznych.
Subiektywna- jej podstawę stanowią procesy nabywania wiadomości oraz procesy zyskiwania sprawności.
Uwspółcześnianie układu treści nauczania polega na tym, że układ mieszany przekształca się w układ strukturalno- cykliczny. Jego podstawą jest poznawczo-logiczny charakter nauczanych treści oraz psychologiczne pojęcia i prawa rozwoju umysłowego ucznia. Pośród układów strukturalno- cyklicznych wyróżniamy:
Układ liniowy- takie ułożenie treści w programie, które utrzymuje jednorodne stosunki logiczne między treściami należącymi do jednego przedmiotu. Takie ułożenie prowadzi do coraz to nowych treści w toku postępującym w jednym kierunku i przedstawia łańcuch wiadomości tak uporządkowany, że ogniwo poprzednie jest podstawowe dla ogniwa następnego. Wszystkie treści traktowane są jako równorzędne. Zasadę porządkowania treści stanowią stosunki logiczne.
Układ strukturalny- układ treści składa się z dwóch zbiorów łańcuchów wiadomości:
ŁAŃCUCH POZIOMY- treści podstawowe dla danego przedmiotu, które połączone są ze sobą możliwie jednakowymi stosunkami logicznymi, tworzą więc układ liniowy.
ŁAŃCUCHY PIONOWE- łańcuchy dodatkowe, złożone z treści pochodnych, wychodzą z poszczególnych ogniw łańcucha poziomego i niekoniecznie zachowują między sobą takie stosunki, jakie łączą treści podstawowe.
Strukturalna budowa układu treści pozwala na ogarnięcie jakiegoś działu wiedzy jako całości dzięki posiadanej strukturze.
W układ strukturalny wplatamy tok cykliczny, według którego treści nauczania rozłożone są na cykle. Początkowy cykl obejmuje wiedzę podstawową, która z każdym cyklem pogłębia się. Takie powtarzanie treści, uzupełnianie nowymi, łączenie ich, sprawia, że praca ucznia jest ułatwiona.
Zagadnienie łączenia treści nauczania w całości jest rozwiązywane różnie, głównie przez koncentrację i korelację.
Koncentracja polega na dobieraniu treści nauczania w taki sposób, aby były dostosowane do pewnej ogólnej idei lub zasady. Koncentracja ma dwa cele:
Wytworzenie jedności różnych wiadomości które mieszczą się w odrębnych przedmiotach nauczania- jedność obiektywna wiedzy.
Zapewnienie jedności umysłu ucznia- subiektywna jedność psychiczna.
Cele te przeciwstawiają się „szufladkowaniu” wiadomości, tzn. rozbijaniu ich na ciągi nie mające ze sobą nic wspólnego, umieszczone w oddzielnych podręcznikach i w odrębnych sferach myślenia ucznia.
Koncentracja spotyka się z krytyką, że jest „tyranizująca”- pozbawia swobody, suwerenności i autonomii, czyni umysł ucznia jednostronnym- naukę skupia wokół jednego ośrodka- idei koncentrującej.
Korelacja powstała jako odpowiedź na krytykę koncentracji, miała wskazywać a sposoby łączenia wiadomości ze sobą. Pragnie utrzymać autonomię poszczególnych przedmiotów nauczania, nie ingerując modyfikująco w dobór ich treści. Odnosi się do samego układu treści, do łączenia ich w nowe zespoły.
Korelacja polega na tym, że wiąże się ze sobą wiadomości należące do różnych działów, dziedzin i dyscyplin. Kojarzenie wiadomości opiera się na następujących związkach:
Stosunki czasowe i przestrzenne
Podobne treściowo bądź przeciwstawne
Powiązania przyczynowe (stosunki wynikania, nadrzędności i podrzędności).