Osobnicze
uwarunkowania
promocji zdrowia

Tadeusz Kasperczyk

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

Motto:

Gdy zabraknie zdrowia
Bogactwo staje się bezużyteczne
(Herofilos)

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

Na wstępie należy podkreślić, że przez „osobnicze

uwarunkowania” należy rozumieć indywidualne podejście do

każdego człowieka. Nie jest to nic nowego, postulat ten był już

sugerowany współczesnym przez ojca medycyny Hipokratesa. [1]

Uzasadnienie tego postulatu nastąpi w dalszej części wykładu.
Celem wykładu jest omówienie roli czwartego obszaru Karty

Ottawskiej

[1]

w promocji zdrowia. Obszar ten dotyczy rozwijania

indywidualnych umiejętności dbania o własne zdrowie.

Zestawiono potrzebne wiadomości i umiejętności w jakie człowiek

powinien być wyposażony w aspekcie troski o własne zdrowie i

zdrowie innych.[2]

[1]

Pozostałe obszary Karty Ottawskiej to:



Budowanie prozdrowotnej polityki;



Tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu;



Wzmocnienie działań społeczeństwa na rzecz zdrowia;



Reorientacja służby zdrowia.

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

W zakresie wiadomości są to:



Czynniki służące doskonaleniu mechanizmów autoregulacji

(aktywność fizyczna, odnowa psychosomatyczna, sen itp.).



Czynniki mające negatywny wpływ na organizm (używki,

narkotyki, stres, błędy dietetyczne, przemęczenie itp.).



Zachowanie się i postępowanie w sytuacjach zagrażających

zdrowiu (badania kontrolne, bezpieczeństwo i higiena

pracy, nauki i wypoczynku, bezpieczny seks itp.).



Wiadomości dotyczące relacji człowiek – środowisko

(szeroko rozumiane środowisko przyrodnicze, społeczne,

rytmy biologiczne i inne).



Postępowanie w stanie zakłócenia zdrowia i chorobie

(wykorzystanie środków i metod medycyny naturalnej,

parafarmaceutyków itp.).

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

W zakresie kształtowania indywidualnych

umiejętności służących ochronie zdrowia

wyszczególniono następujące umiejętności

praktyczne:



Techniki relaksacji, koncentracji i zasypiania.



Zabiegi odnawiające i hartujące.



Umiejętności diagnostyczne w zakresie

rozpoznawania stanu zdrowia.



Sposoby usuwania bólu i zmęczenia.



Umiejętności kształtowania sylwetki i kondycji

fizycznej.



Techniki mobilizacji.

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

Reasumując, posiadanie wymienionych wiadomości

i umiejętności pozwoli na spełnienie
indywidualnych uwarunkowań promocji zdrowia,
za które uznaje się:



Drogowskazy zdrowotne, czyli filozofię zdrowia.



Umiejętności rozpoznawania wczesnych sygnałów
ostrzegawczych organizmu.



Doskonalenie autosystemów regulacyjnych organizmu.



Ograniczenie wpływu negatywnych czynników
zdrowotnych.



Wykorzystanie metod medycyny naturalnej w ochronie
zdrowia.

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

Warunek 1. Drogowskazy zdrowotne, czyli filozofia zdrowia.

Osobiste umiejętności i zachowania związane ze

zdrowiem wynikają z filozofii zdrowia. Pod pojęciem tym

rozumie się zespół „drogowskazów zdrowotnych” czyli

zwarty zbiór poglądów i przekonań na temat zdrowia i

warunków jego posiadania.
Centralnymi zagadnieniami są tu pojęcia: holizmu

i homeostazy oraz zdrowia i choroby.
Holistyczne podejście do człowieka oznacza traktowanie

go jako całości – jedności złożonej z ciała (soma),

psychiki i ducha. Wszystkie trzy pierwiastki traktuje się

w sposób równorzędny.

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

Homeostaza (z gr. homoios - podobny i stasis –

trwanie) oznacza stan równowagi ustrojowej.

Pojęcie homeostazy wprowadził w 1929 r. Walter

Cannon, na podstawie założeń francuskiego

fizjologa Claude Bernarda z 1857 roku na temat

stabilności środowiska wewnętrznego. Na

środowisko to składają się przykładowo:

temperatura, kwasowość (ph), utlenienie krwi,

stężenie glukozy itp. Homeostaza to wg

Korzeniowskiego [3] zdolność do utrzymania

stałych warunków w komórce żywej (lub w całym

organizmie) bez względu na zakłócenia

zewnętrzne.

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

Aby zrozumieć istotę homeostazy, należy określić jakiego

kontekstu ona dotyczy. Najbardziej znany to aspekt

energetyczny, cholesterolowy czy wolnorodnikowy.

Organizm człowieka składa się z różnych tkanek i

narządów a funkcjonuje dzięki integracji wszystkich

elementów strukturalnych na drodze humoralnej. Dzięki

zdolnościom układu nerwowego do przetwarzania

bodźców, jakie dostarczają zmysły, rodzi się świadomość.

W ten sposób człowiek jawi się nam jako istota złożona z

ciała (z gr. soma), zdolna do przeżywania emocji

(psychika) oraz poprzez zdolność myślenia, uznająca

określone wartości (świat ducha). Takie spojrzenie na

człowieka określamy holistycznym (z gr. holios – całość,

jedność). Tak stworzeni przetwarzamy z różnych źródeł

energię i dostosowujemy się do środowiska.

Osobnicze uwarunkowania promocji
zdrowia

Zdrowie i choroba w oparciu o teorię homeostazy.
Zdrowie to stan równowagi czynnościowej i zdolność jej

przywracania, w sytuacji pojawienia się czynników

zaburzających tę równowagę. Bez konsekwencji pozostaje to

przy odpowiednio dużych zdolnościach adaptacyjnych, co z kolei

ma związek z posiadaną przez człowieka tolerancją [4]. Jeżeli

organizm nie poradzi sobie z tą sytuacją i przekroczone zostaną

granice tolerancji, to pojawią się wtedy objawy zaburzenia

homeostazy.
Tradycyjnie w takiej sytuacji, kiedy organizm walczy z „chorobą”,

wkracza się z leczeniem. Następuje ingerencja w naturalne

mechanizmy obronne organizmu. Leki łagodzą dolegliwości ale

niekoniecznie sprzyjają wyleczeniu. Nasuwa się więc wniosek,

że stan w którym organizm walczy i robi to skutecznie, po czym

nabywa odporność, jest stanem zdrowia, mimo obserwowanych

objawów i dolegliwości. Chorobą nazywać się będzie stan, w

którym organizm nie dysponuje siłami obronnymi by przywrócić

homeostazę, siły obronne organizmu maleją i pojawia się proces

patologiczny (przewlekły).

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

Przeciętnemu człowiekowi trudno dziś zorientować się co

jest dla jego zdrowia dobre, a co złe. Płynące niemal

bezustannie informacje, rady i zalecenia zdrowotne mają

jeden zasadniczy mankament – adresowane są dla

wszystkich a zatem nie uwzględniają cech indywidualnych

co sprawia, że są przez to mało prawdziwe.
Jedni dobrze trawią cukry i tłuszcze, posiadają dobrą

przemianę materii, a inni nie. Jedni śpią w nocy a pracują

w dzień, a drudzy odwrotnie. Tego typu odmienności i

różnic indywidualnych można przytoczyć wiele. Dlatego

postulat kształtowania „filozofii życia” umieszczam jako

naczelny w promocji zdrowia, gdyż dopóki człowiek nie ma

określonych indywidualnych „drogowskazów zdrowotnych”

to nie jest w stanie postępować zgodnie z normami

sformułowanymi przez naukę.

Osobnicze uwarunkowania promocji
zdrowia

Warunek 2. Umiejętności rozpoznawania wczesnych
sygnałów ostrzegawczych organizmu.

Istnieje wiele rodzajów sygnałów ostrzegawczych

świadczących o zakłóceniach zdrowotnych i być może
toczącym się już w organizmie procesie chorobowym. W
tekstach poświęconych Ajurwedzie proces chorobowy ma 6
faz – stopni rozwoju [4]. Pierwsze trzy (bezobjawowe) są
niedostrzegalne i trudno je powiązać czy to z ciałem czy
umysłem. Trzy ostatnie mają zewnętrzne symptomy, które
mogą być odkryte zarówno przez pacjenta jak i przez
lekarza. Każde stadium przedstawia utratę równowagi lecz
objawy zmieniają się w miarę kontynuowania procesu
chorobowego.

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

W Ajurwedzie rozpoczyna się to akumulacją (pierwsze

stadium), a kończy rozprzężeniem (stadium szóste). Z

punktu widzenia zapobiegania (profilaktyki) chorobie,

istotne byłoby uchwycenie zmian na etapie

bezobjawowym – czy to jest możliwe? Na pytanie to

należy odpowiedzieć pozytywnie – tak, istnieją takie

możliwości, tylko należy znaleźć sposoby rozpoznawania

tych subtelnych zmian. Nagłe wystąpienie choroby jest

niezwykle rzadkie i poprzedzają je objawy tyle, że nie

zostają one właściwie (lub w porę) przez człowieka

rozpoznane.
Lekarze i specjaliści od promocji zdrowia powinni skupić

większą uwagę na metodach diagnostyki tych właśnie

bezobjawowych etapów choroby. Duże usługi w tym

względzie daje wiedza z obszaru tradycyjnej medycyny

chińskiej: irydologii, refleksoterapii czy medytacji.

Osobnicze uwarunkowania promocji
zdrowia

Warunek 3. Doskonalenie autosystemów regulacyjnych organizmu.
Za najlepszy sposób doskonalenia autosystemów regulacyjnych uznaje

się aktywność ruchową czyli trening zdrowotny.

Aktywność ruchowa jest czynnikiem modelującym w sposób

najbardziej korzystny stan morfologiczny i funkcjonalny organizmu, a

także kształtuje cechy psychiczne. Poprzez ćwiczenia fizyczne

jesteśmy w stanie kierunkowo wpływać na dowolny system organizmu,

a tym samym i na ogólny poziom sprawności ustrojowej.

Mięśnie, do których przede wszystkim kierowane są ćwiczenia,

nie zużywają się poprzez pracę – wręcz przeciwnie, pozostając bez

pracy są mniej wartościowe (słabe). Spadek poziomu przemian

energetycznych w mięśniach, stanowiących 40% masy ciała, rzutuje

odpowiednio na czynności innych narządów i układów. Organizm

człowieka dysponuje mechanizmami unieszkodliwiającymi obce ciała

biologiczne, które mogłyby naruszyć stałość środowiska

wewnętrznego. Tymi mechanizmami są reakcje odpornościowe.

Stanowią one jeden z najważniejszych elementów obrony organizmu

przed działaniem czynników chorobotwórczych. Wysiłki fizyczne

wpływają w sposób istotny na aktywność czynników odpornościowych

[5].

Warunek 4. Ograniczenie wpływu negatywnych czynników

zdrowotnych.
Do negatywnych czynników zagrażających zdrowiu zaliczamy zarówno

te, które człowiek sam dobrowolnie wybiera jak np. palenie papierosów,

picie w nadmiarze kawy czy herbaty, alkoholu, i te, które mniej lub

wcale od niego nie zależą tj. zanieczyszczenie powietrza, hałas,

szkodliwe promieniowanie, niezdrowa żywność i wiele innych.
Przejściowe zaburzenia równowagi powinny być w miarę możliwości

wyrównane środkami naturalnymi np. parafarmaceutykami czy

refleksoterapią. Sięganie często i bezkrytycznie po leki przynosi

niekiedy więcej strat niż korzyści zdrowotnych

[1]

. Leki syntetyczne

działają na zasadzie wzmocnienia lub osłabienia określonych

mechanizmów – czynności ustroju. Z tego względu mają charakter

objawowy a nie przyczynowy. Leki to interwencja natury chemicznej.
Ludzie powtarzają zachowania sprawiające im przyjemność lub

łagodzące dolegliwości, co stanowi istotę mechanizmu uzależnienia.

Uzależnienie (dotyczy to nie tylko leku, ale i także alkoholu, palenia

itp.) rodzi prawie zawsze negatywne skutki, gdyż sprawia, że nie szuka

się innych sposobów rozwiązania problemów, a tym samym ogranicza

się autosystemy regulujące organizmu. Tymczasem ruch, masaże,

odpowiednia dieta, sauna znakomicie służą doskonaleniu

mechanizmów adaptacyjno-regulacyjnych i poprawiają znacznie

odporność ustroju.

[1]

To głownie miał na myśli Hipokrates formułując słynną zasadę

medycyny „Primum non nocere”

Osobnicze uwarunkowania promocji
zdrowia

Warunek 5. Wykorzystanie metod medycyny naturalnej w ochronie

zdrowia.
Przez medycynę naturalną (niekiedy określaną jako naturopatię)

rozumie się wykorzystywanie środków i metod opierających się na

siłach natury i człowieka. Za szczególnie przydatne w ochronie

zdrowia uznaje się: TMe, refleksologię, homeopatię, chiropraktykę,

bioenergie )DT), metody psychoterapeutyczne i przyrodolecznicze.
Poszczególne metody są szeroko opisywane w literaturze a tutaj

jedynie kilka opinii czy refleksji na ich temat.

Metody te za podstawę działania uznają następujące zasady:
- po pierwsze: uznają zasadę „primum non nocere”,
- po drugie: uznają, że natura ma potencjał leczenia,
- po trzecie: uważają, że leczenie powinno obejmować cały organizm,
- po czwarte: należy określić i leczyć przyczynę (a nie objawy),
- po piąte: profilaktyka jest równie ważna jak leczenie,
- po szóste: lekarze powinni być nauczycielami

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

Należy wspomnieć jeszcze zdanie o homeopatii i jej twórcy

Samuelu Hahnemanie (ur. 1755 w Miśni k. Drezna). Twórca

homeopatii (homeo - podobny, pathos - cierpienie) czyli

leczenia podobnego przez podobne zasługuje na większą

uwagę współczesnych niż ma to miejsce. W 1790 r.

zażywając korę chinową (stosowaną w leczeniu malarii)

zachorował na malarię. Po zaprzestaniu zażywania chininy

objawy ustąpiły. Wysunął stąd wniosek, że ta sama

substancja stosowana w niewielkich dawkach u chorych

może ich wyleczyć [6].
Nie miejsce tu i pora na omówienie szczegółowe homeopatii.

Jeśli o niej mowa to:



po pierwsze - dla podbudowania tezy, że organizm człowieka

posiada ogromne zdolności uzdrawiania (samego siebie),

których medycy orientacji alopatycznej nie doceniają.



Po drugie – życiorys twórcy homeopatii ukazuje jak w

soczewce historię medycyny od czasów Hipokratesa (460-

377 p.n.e.) i Galena do końca XVIII wieku.

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

A dodam, że historia to ważna nauka. Kto nie posiada

wiedzy historycznej, ten nie może się określić

profesjonalistą w danej dziedzinie.
Dla tych z Państwa, dla których argumenty o zaletach

metod naturalnych nie były wystarczające, podam opinię o

metodach konwencjonalnych:
Raport Biura Oceny Technologii USA (z 1990 r.) zawiera

stwierdzenie, że ponad 80% praktyk medycyny

konwencjonalnej nie ma odpowiednich podstaw w

badaniach naukowych. Dr R.Smith – redaktor „British

Medical Journal” przebadał 21 powszechnie stosowanych

konwencjonalnych metod leczenia i doszedł do wniosku, że

podstawy naukowe 17 z nich są marne a nawet żadne [7].
Obserwujemy następujące zjawisko: od metod

alternatywnych żądamy dowodów naukowych, podczas gdy

w przypadku metod konwencjonalnych o to nie pytamy.

Osobnicze uwarunkowania
promocji zdrowia

Zakończenie

Czasy współczesne, obok dobrodziejstw cywilizacyjnych,

niosą także zagrożenia zdrowotne. Wynikają one głównie ze

zmęczenia, stresu, skażenia środowiska naturalnego, urazów

itp.
Aby uniknąć negatywnych skutków postępu cywilizacyjnego

potrzebna jest edukacja zdrowotna, a więc odpowiednie

wychowanie młodego pokolenia dla potrzeb ochrony

zdrowia.
W systemie oświaty w Polsce powinno się więcej uwagi

poświęcić programowi edukacji zdrowotnej na wszystkich

szczeblach nauki – od przedszkola po studia wyższe.

Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia powinna

upatrywać w tym swoją olbrzymią szansę rozwoju.