Metody pozyskiwania i

przetwarzania informacji w

archeologii

Wykład nr 10

Publikacje archeologiczne

Arkadiusz Sołtysiak

Rodzaje publikacji

• raport wykopaliskowy
• opracowanie źródłowe
• artykuł problemowy
• artykuł przeglądowy
• esej naukowy
• recenzja
• polemika
• podręcznik
• artykuł popularyzacyjny

Raport wykopaliskowy

• trzy kategorie raportów: wstępne, pełne,

podsumowujące

• wstępny raport zwykle publikowany szybko po

zakończeniu sezonu wykopalisk

– zawiera ogólny opis wyników sezonu + ewentualne

najciekawsze odkrycia

– zwykle publikowany w czasopiśmie o szybkim cyklu

produkcyjnym

• raport pełny zawiera wszystkie wyniki wykopalisk w

danym sezonie, które prowadzący wykopaliska uznał

za godne publikacji: jest to dłuższy artykuł lub książka

• raport podsumowujący zwykle publikowany po

zakończeniu całego projektu i zawierający syntetyczny

opis stanowiska; często jest to tom wielce opasły

Raport wykopaliskowy

• Najczęściej spotykana struktura pełnego

raportu wykopaliskowego

– wstęp: prezentacja stanowiska, informacja o

ekipie i kontekście wykopalisk

– opis poszczególnych jednostek stratygraficznych

– opis artefaktów wraz z wynikami specjalistycznych

badań

– podsumowanie: interpretacja stanowiska,

odpowiedź na pytanie, czego mogliśmy się dzięki

tym wykopaliskom dowiedzieć

– dodatki: raporty szczegółowe autorstwa

zaproszonych do współpracy specjalistów

– ewentualnie bazy danych (tabele z kompletnymi

opisami, które ze względu na swoją szczegółowość

nie zostały umieszczone w głownym tekście)

Raport wykopaliskowy

• Wstępny raport różni się od pełnego tym, że

część opisowa jest w nim znacznie skrócona,
a wnioski często tymczasowe

– zawiera także informacje o planowanych dalszych

badaniach i analizach specjalistycznych oraz o
miejscu ich przyszłej publikacji

• Raport podsumowujący również zawiera

mniejszą liczbę szczegółowych opisów,
natomiast znacznie rozbudowana jest w nim
część syntetyczno-interpretacyjne

– tym razem konkluzje są uznawane za ostateczne

Raport wykopaliskowy

• Szczególną odmianą raportu

wykopaliskowego jest niepublikowane

sprawozdanie składane do jednostki

finansującej lub nadzorującej wykopaliska.

• W Polsce jest to regionalny konserwator

zabytków i/lub Ministerstwo Nauki,

poszczególne jednostki archeologiczne itp.

• Sprawozdanie do konserwatora to komplet

dokumentacji poprzedzony krótkim wstępem.

• Sprawozdania dla sponsora często zawierają

informację tylko o najbardziej

spektakularnych odkryciach.

Opracowanie źródłowe

• Opracowanie źródłowe to artykuł prezentujący

jakiś artefakt lub zbiór artefaktów w jego

kontekście.

• Często jego autorem nie jest kierownik

wykopalisk, tylko zaproszony do współpracy

specjalista – ceramolog, specjalista od broni,

antropolog fizyczny itp.

• Przedmiotem opracowań źródłowych są zwykle

wyróżnione z jakiegoś powodu artefakty (case

study): na przykład konkretna kategoria

zapinek lub rzadkie luksusowe naczynie.

Opracowanie źródłowe

• Struktura opracowania źródłowego może

być rozmaita. W przypadku case study jest

to:

– przedstawienie obiektu

– opis jego kontekstu i odpowiedź na pytanie,

dlaczego ten obiekt jest ważny

– odnośniki do podobnych przypadków

– konkluzja (rozmaitej wartości, często za konkluzję

wystarcza stwierdzenie, że obiekt jest bardzo

ciekawy)

• Wiele specjalistycznych opracowań zawiera

bardziej formalne porównania obiektów z

różnych stanowisk.

Artykuł problemowy

• Artykuł problemowy zawiera

odpowiedź (lub próbę odpowiedzi) na

jasno (lub mniej jasno) postawione

pytanie.

• W tym przypadku wymagane jest

zastosowanie bardziej ścisłych reguł

przedstawiania wywodu.

• Artykuły problemowe w archeologii

należą do mniejszości, w naukach

biologicznych i ścisłych stanowią

podstawową formę komunikacji.

Artykuł problemowy

• Struktura artykułu problemowego:

– abstrakt i słowa kluczowe: zwięzły opis problemu i

jego rozwiązania

– wstęp: przedstawienie problemu (na przykład

„czy Słowianie zamieszkiwali Grenlandię w

neolicie”)

– dotychczasowe piśmiennictwo na temat problemu

– opis materiału, na którym autor będzie opierał

swój wywód

– opis stosowanej metodologii

– rezultat badań: wyniki zastosowania przyjętej

metodologii do wykorzystanego materiału

– dyskusja: odpowiedź na pytanie, co z tego wynika

i jak to się ma do wcześniejszych ustaleń

– podsumowanie: jakie jest rozwiązanie problemu

Artykuł problemowy

• Archeolodzy rzadko publikują artykuły

problemowe o zupełnie przejrzystej strukturze;
zwykle wnioskowanie dedukcyjne jest bogato
ornamentowane spekulacjami i uogólnieniami.

• Minimum w przypadku artykułu problemowego

to postawione pytanie i co najmniej próba
przedstawienia odpowiedzi.

• Różnego rodzaju prace zaliczeniowe (w tym

też licencjat i magisterium) przynajmniej w
teorii powinny mieć charakter artykułów
problemowych.

Artykuł przeglądowy

• Artykuł przeglądowy zawiera pełen opis

dotychczasowych badań w danej
(szerszej lub węższej) dziedzinie.

• Artykułem przeglądowym może być więc

„Sto lat antropologii Bałtów”, ale również
„Zapinki nerkowate w rejonie Pucka”.

• Artykuły przeglądowe zwykle pisane są

na zamówienie przez doświadczonych
specjalistów w danej dziedzinie.

Artykuł przeglądowy

• Struktura artykułów przeglądowych jest

rozmaita; podstawową ich cechą jest
bibliografia znacznie obszerniejsza niż w
przypadku innych tekstów naukowych i
niekiedy objętością przekraczająca sam tekst.

• Artykuły przeglądowe pisane są jako

podsumowanie pewnego etapu badań albo
też jako wstęp do danej dziedziny ułatwiający
orientację tym, którzy dopiero chcą podjąć
badania w danej dziedzinie.

Esej naukowy

• Forma najbardziej dowolna, zwykle

wykorzystywana w zbiorach jubileuszowych
(Festschrift).

• Najczęściej zawiera osobiste refleksje autora

nad wybranym problemem.

• Esej naukowy niekiedy upodabnia się do

artykułu przeglądowego, choć zawsze jest
mniej systematyczny.

• Esej naukowy (poza tekstem

popularyzatorskim) jest jedyną formą
publikacji, w której aparat naukowy może
być zredukowany.

Recenzja

• Tekst skierowany do czytelników, mający na

celu ich zachęcenie (lub zniechęcenie) do
przeczytania jakiejś publikacji.

• Zwykle recenzje ukazują się w

czasopismach o szybkim cyklu
produkcyjnym (są także czasopisma
wyspecjalizowane w publikowaniu recenzji).

• Najczęściej recenzje są krótkie, choć

zdarzają się kuriozalne teksty niemal tak
długie, jak przedmiot recenzji.

Recenzja

• Struktura recenzji

– informacja o recenzowanym tekście

ułatwiająca jego wyszukanie w bibliotece lub
księgarni (autor, wydawca, ISBN itp.)

– zwięzłe przedstawienie treści recenzowanego

tekstu na tle aktualnego stanu wiedzy o
opisywanym w nim zagadnieniu

– ocena merytoryczna i techniczna (powinna być

wyważona, często jednak recenzje są
emocjonalne)

– opcjonalnie wykaz wykrytych błędów i pomyłek
– króciutkie podsumowanie: warto, czy nie warto

przeczytać

Polemika

• Polemika (w przeciwieństwie do recenzji)

nie jest skierowana do czytelników, tylko do

autora tekstu, z którym się nie zgadzamy.

• Ten rodzaj tekstu naukowego jest

najtrudniejszy w realizacji ze względu na

potencjalnie duży ładunek emocjonalny.

• Polemika składa się z dwóch części:

najpierw prezentujemy tezę, z którą się nie

zgadzamy, następnie nasze argumenty.

• W archeologii są takie tematy, które

prowokują rozliczne polemiki, na przykład

problem „etnogenezy Słowian”.

Podręcznik lub skrypt

• Jest to książka stanowiąca wprowadzenie do

danej dziedziny skierowane do osoby, która

dopiero chce ją poznać.

• Powinna zawierać informacje sprawdzone, nie

budzące kontrowersji (a jeśli budzące, to

powód kontrowersji musi być wyjaśniony).

• Aparat naukowy zredukowany do minimum,

ewentualne odsyłacze do prac przeglądowych,

raczej nie do artykułów problemowych.

• Jedynie w przypadku podręcznika bibliografia

może zawierać prace nie cytowane w tekście.

• Podręcznik nie może być napisany

specjalistycznym językiem, ale powinien

zawierać wprowadzenie do niego.

Podręcznik lub skrypt

• Podręcznik składa się z pewnej liczby na

ogół niezależnych od siebie rozdziałów.

• Możliwie liczne ilustracje, ewentualnie

przykłady i krótkie ćwiczenia
ułatwiające przyswajanie wiedzy.

• Często autorami podręczników nie są

czołowi specjaliści w danej dziedzinie,
tylko dobrzy dydaktycy. Nie dotyczy to
wąskich dyscyplin.

Artykuł popularyzacyjny

• W przypadku archeologii jest to zwykle artykuł,

w którym wyniki badań archeologicznych

prezentowane są opinii publiczne.

• Nie jest to artykuł naukowy; brak jednolitej

struktury i aparatu naukowego.

• Często artykuły popularyzacyjne pokazują

wyniki badań archeologicznych w kategoriach

sensacji, zawierają spekulacje i śmiałe

hipotezy.

• Często ich autorami są dziennikarze, którzy

przetwarzają po swojemu dane dostarczone

przez archeologów.

• Dobra popularyzacja jest niezwykle trudna;

wymaga dobrej znajomości tematu i

sprawności pisarskiej

Strategia publikowania

wyników badań

• Raporty archeologiczne zwykle są

publikowane w formie monografii

wydawanych przez jednostkę prowadzącą

badania. Ich dostępność zależy od jakości

systemu dystrybucji tej jednostki (w Polsce

zwykle jest z tym duży problem).

• Wstępne raporty ukazują się w czasopismach

o szybkim cyklu produkcji (jeśli kierownik

wykopalisk chce rzeczywiście poinformować

kolegów o swoich pracach) lub w miejscach

przypadkowych (jeśli kierownik chce tylko

spełnić wymóg formalny).

Strategia publikowania

wyników badań

• Opracowania źródłowe zwykle ukazują się

w czasopismach lokalnych lub seriach

wydawniczych o niewielkim zakresie

oddziaływania. Są to teksty o wartości

dokumentacyjnej, ale rzadko wnoszą coś

istotnego do nauki, więc raczej nie są

przyjmowane do druku w recenzowanych

czasopismach (chyba, że jest to jakiś

przypadek spektakularny).

• Ten typ publikacji jest popularny wśród

archeologów, którzy nie są kierownikami

wykopalisk. Stąd duża liczba różnego

rodzaju roczników muzealnych i

niskonakładowych serii wydawniczych.

Strategia publikowania

wyników badań

• Artykuły problemowe, jeśli wnoszą coś

istotnego do nauki, powinny być

publikowane w czasopismach

recenzowanych o dużym zasięgu (jak

„Antiquity”, „Cambridge Archaeological

Journal”, w Polsce „Archeologia Polona”).

• W rzeczywistości spora liczba artykułów

problemowych z różnych powodów ukazuje

się w czasopismach o zasięgu niewielkim lub

żadnym.

• Istnieje zbiór czasopism, które sprawiają

wrażenie recenzowanych, ale bardzo nisko

ustawiają autorom poprzeczkę.

Strategia publikowania

wyników badań

• Generalnie wszelkie publikacje można podzielić na

dwie kategorie:

– teksty skierowane do czytelnika
– teksty napisane dla spełnienia formalności i niekoniecznie

mające na celu poinformowanie kogokolwiek o czymkolwiek

• Teksty pierwszego rodzaju powinny być publikowane

w takim miejscu, które daje gwarancję, że możliwie

największa liczba osób zainteresowanych będzie

miała szansę na tekst trafić i go przeczytać.

• Błędem więc byłoby opublikowanie tekstu o

ceramice inkaskiej w „Journal of Central Asiatic

Archaeology”, nawet jeśli jest to czasopismo

uznane.

Strategia publikowania

wyników badań

• Najlepszym miejscem publikacji są

specjalistyczne recenzowane czasopisma o

zasięgu międzynarodowym lub krajowym.

Takie czasopisma same dbają o to, żeby

ukazywały się w nich tylko teksty na temat i

spełniające wszelkie wymogi.

• Pewną pomocą w rozpoznaniu tego rodzaju

czasopism jest tzw. „Lista Filadelfijska”,

choć jest na niej niewiele czasopism

archeologicznych.

• Archeolog uczestniczący aktywnie w

rozwoju swojej dziedziny powinien

rozpoznawać takie czasopisma, które liczą

się w jego dziedzinie.

Strategia publikowania

wyników badań

• W przypadku monografii książkowych

stopień ich oddziaływania jest wprost
proporcjonalny do jakości ich dystrybucji.

• Nawet najbardziej genialna książka nie

będzie przez nikogo cytowana, jeśli nie
można jej kupić ani zamówić do
biblioteki.

• W Polsce jakość dystrybucji publikacji

archeologicznych jest bardzo mała.

Strategia publikowania

wyników badań

• Specyficznym rodzajem publikacji są książki

pokonferencyjne oraz tomy jubileuszowe.

• Akta pokonferencyjne zawierają pisemne

wersje referatów wygłoszonych podczas

spotkań naukowych; zwykle wymogi

recenzyjne w tego rodzaju publikacjach są

mniejsze niż w dobrych czasopismach.

• Zasięg oddziaływania artykułów

opublikowanych w takich miejscach jest

niewielki i często ogranicza się do samych

uczestników konferencji.

• Często więc w takich książkach ukazują się

nieco przerobione wersje artykułów

problemowych opublikowanych w innych

miejscu

Strategia publikowania

wyników badań

• Tomy jubileuszowe zawierają teksty

dedykowane Dostojnym Jubilatom z okazji

rocznicy urodzin (najczęściej 60, 65 lub 70),

rocznicy pracy na uczelni (najczęściej 40 lub

50) albo pośmiertnie.

• Jest to swego rodzaju prezent od uczniów dla

Mistrza, a zatem tego rodzaju zbiory

otrzymują naukowcy, którzy skupili wokół

siebie grupę następców.

• Publikują w nich uczniowie, koledzy i znajomi.

• Teksty zwykle w jakiś sposób nawiązują do

publikacji lub zainteresowań Jubilata.

• Jakość i struktura tekstów jest zróżnicowana;

tego typu wydawnictwa rzadko są

recenzowane.

Struktura tekstu

• Struktura artykułu naukowego powinna być jasna;

najlepiej dzielić tekst na mniejsze jednostki.

• Zaczynamy od wstępu, który zawiera niezbędne

informacje o przedmiocie badań i dotychczasowym

stanie badań. Stawiamy pytanie, na które chcemy w

naszej publikacji odpowiedzieć.

• W książce wstęp poprzedza przedmowa, która

wyjaśnia okoliczności podjęcia tematu i zawiera

podziękowania osobom i instytucjom, które wsparły

badania.

• W artykule podziękowania mogą iść w pierwszym

przypisie lub na końcu tekstu.

• Następnie idzie wywód, który musi być klarowny i

logiczny.

• Ostatnią częścią jest podsumowanie: odpowiadamy

na postawione pytanie i pokazujemy, co z takiej

odpowiedzi wynika.

• Tekst

musi

być opatrzony odpowiednim aparatem

naukowym.

Aparat naukowy

• Każdy tekst naukowy zawiera (a raczej

powinien zawierać) jakąś nową myśl

skonfrontowaną z aktualnym stanem badań

oraz opiniami innych autorów na dany temat.

• Obowiązkiem autora jest odróżnienie

własnych opinii i odkryć od tego, co zostało

już zaopiniowane lub odkryte przez innych.

• Zawsze, kiedy kogoś cytujemy lub

korzystamy z cudzej pracy, musimy to

odnotować w formie przypisu.

• Jeśli tego nie odnotujemy, popełnimy plagiat.

• Przypisami powinny być opatrzone również

prace źródłowe, z których korzystamy.

Przypisy

• Generalnie są trzy sposoby

formatowania przypisów, każdy z

różnymi wariantami:

– przypisy dolne (we właściwym tekście

umieszczamy liczbę lub symbol, na dole

strony tą samą liczbą lub symbolem

poprzedzony jest tekst przypisu)

– przypisy końcowe (w tekście umieszczamy

liczbę, która wskazuje na pozycję

bibliograficzną o takim numerze)

– przypisy skrócone w tekście (system

nazywany oxfordzkim lub harwardzkim)

Przypisy dolne

• Najczęściej stosowane w naukach

humanistycznych (gdzie mogą być

monstrualne).

• W przypisach znajduje się pełen opis

bibliograficzny, więc tekstowi nie musi

towarzyszyć osobny wykaz literatury.

• Niekiedy poza odnośnikami

bibliograficznymi znajdują się w nich

komentarze lub uzupełnienia do głównego

tekstu, ewentualnie wersje oryginalne

tłumaczonych tekstów.

• Często stosowane są skróty polskie lub

łacińskie.

P

rz

y

p

is

y

d

o

ln

e

Przypisy dolne

• Często używane skróty:

– op.cit. = dz.przyt.
– ibidem = tamże
– idem, eadem, iidem, eaedem

= tenże, taż, ciż, też

– cf. = por.
– passim = i n.
– Skrótów nie należy nadużywać. Użycie

op.cit. kilkanaście stron po pełnym zapisie
bibliograficznym jest niedopuszczalne.

Przypisy końcowe

• Najczęściej stosowane w naukach ścisłych;

jest to system najbardziej oszczędny.

• W tekście głównym umieszczamy (w nawiasie

kwadratowym lub w indeksie) numer pozycji

bibliograficznej, do której się odwołujemy.

• Wszystkie pozycje bibliograficzne wraz z

numerami wymienione są na końcu tekstu.

• Zdarza się, że tekst z przypisami w tym

formacie jest poprawiany i niektóre pozycje

bibliograficzne są pomijane, a inne

dopisywane.

• W takim wypadku mogą być luki w numeracji

lub numery kombinowane (np. 6a, 6b itp.).

P

rz

y

p

is

y

k

o

ń

co

w

e

Przypisy skrócone

• Najczęściej stosowane w naukach

przyrodniczych i w archeologii.

• W tekście głównym w nawiasie okrągłym lub

rzadziej kwadratowym umieszczamy nazwisko

autora, rok publikacji i ewentualnie strony lub

ilustracje , do których się odwołujemy.

• Na końcu tekstu jest pełna bibliografia

ułożona w taki sposób, żeby można było łatwo

znaleźć cytowaną pracę.

• Przykłady:

– (Strzałko 2000, 16-27)
– [Grabuszyński et al., 2001:Fig. 3]

P

rz

y

p

is

y

s

k

ró

co

n

e

Bibliografia (spis literatury)

• Każda publikacja, do której się odwołujemy,

powinna być opisana w sposób

umożliwiający jej szybką lokalizację przez

czytelnika naszego tekstu.

• Istnieją różne techniczne sposoby

formatowania bibliografii; każde czasopismo

ma swój własny system, do którego trzeba

się dostosować.

• Zawsze jednak wymogi co do treści opisu

bibliograficznego są takie same.

• W przypadku książki musi to być co

najmniej inicjał i nazwisko autora (autorów),

ewentualnie redaktora (redaktorów), pełen

tytuł, miejsce i rok wydania (najlepiej, jeśli

jest także wymieniony wydawca).

Bibliografia (spis literatury)

• Artykuł w czasopiśmie musi być opisany w

sposób następujący: autor(zy), tytuł artykułu,

tytuł lub skrót tytułu czasopisma, tom

(ewentualnie numer w obrębie tomu), rok

wydania, strony.

• W przypadku wszelkiego rodzaju prac

zbiorowych (książki pokonferencyjne, tomy

jubileuszowe itp.): autor(zy), tytuł artykułu,

tytuł książki, redaktor(zy) książki, rok i miejsce

wydania (ew. wydawca), strony.

• W przypadku serii wydawniczej jej tytuł i

numer w obrębie serii również musi być

podany.

Bibliografia (spis literatury)

• Bibliografia musi być ułożona

alfabetycznie (według nazwisk autorów).

• W przypadku większej liczby prac jednego

autora (lub zespołu autorskiego) artykuły

uporządkowane chronologicznie od

najstarszego do najmłodszego.

• Spis literatury jest obowiązkowy, jeśli

stosujemy przypisy skrócone lub końcowe.

• W spisie literatury znajdują się tylko prace

cytowane w tekście (nie dotyczy to

podręczników).

B

ib

lio

g

ra

fi

a

Tabele

• W tekstach archeologicznych często

pojawiają się tabele, w których zestawiane

są różnego rodzaju dane.

• Tabela nie może być zbyt duża
• Elementy bezpośrednio porównywane

muszą znajdować się w tych samych

kolumnach, nie w wierszach.

• Formatowanie tabel jest zróżnicowane,

niekiedy pełna siatka, niekiedy tylko

niektóre linie poziome, bez pionowych.

Ilustracje

• W tekstach archeologicznych bardzo ważne

są ilustracje.

• Powinny być czytelne, o odpowiedniej

wielkości, wydrukowane w tak sposób, żeby
było widać wszystko, co jest ważne.

• W przypadku ilustracji, które wykonał ktoś

inny, musimy mieć zgodę na ich
reprodukcję!

• Każda ilustracja musi być opisana; w tekście

powinien znaleźć się odnośnik do niej.