L. Pytka spotykane w literaturze przedmiotu

określenia niedostosowania społecznego

ujął w cztery zasadnicze grupy:

    1.   

Definicje objawowe, w których

nieprzystosowanie społeczne określa się poprzez

odwołanie się do jego podstawowych i

specyficznych objawów albo elementarnych

wskaźników o charakterze behawioralnym.

2.     Definicje teoretyczne, w których – oprócz

charakterystyki symptomatologicznej – angażuje

się pewne pojęcia teoretyczne, wynikające z

ogólnej teorii przystosowania lub normalnego

funkcjonowania społecznego jednostki (np.

motywacja, postawy, role społeczne, przepisy ról

społecznych, normy, standardy idealne,

internalizacja.     

L. Pytka spotykane w literaturze przedmiotu

określenia niedostosowania społecznego

ujął w cztery zasadnicze grupy:

3.
Definicje operacyjne, w których wskazuje się nie

tylko na symptomy danego zjawiska (nieprzystosowania),

ale przede wszystkim na sposoby jego pomiaru odsyłając

jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego

(testu, skali, kwestionariusza itp.).

4. Definicje utylitarne (zdroworozsądkowe,

administracyjne), ujmujące nieprzystosowanie społeczne

od strony pewnej bezradności środowiska

wychowawczego wobec jednostki sprawiającej mu

trudności wychowawcze oraz „niedostosowania” tego

środowiska do potrzeb i aspiracji oraz poziomu rozwoju

człowieka oznaczonego jako „zaburzone”, wobec którego

należy stosować „specjalne środki i metody”.

Definicje stosowane przez MEN oparte są na

ostatniej grupie definicji, jednak rozróżniono w niej

dwie odmiany zaburzeń - tzw. niedostosowanych

społecznie i zagrożonych niedostosowaniem.

Niedostosowani społeczne

– to dzieci i młodzież – u

których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub
niekorzystnych warunków środowiskowych
występują utrwalone (powtarzające się ) zaburzenia
w zachowaniu.

Natomiast zagrożeni niedostosowaniem

- to dzieci

i młodzież wychowująca się w warunkach
niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego, na
który negatywny wpływ wywierają takie środowiska
wychowawcze jak; rodzina (własna), grupa
rówieśnicza i inne, a także u której rejestrowane
przejawy zaburzeń występują sporadycznie.

Wśród wielu przytoczonych i innych

różnodyscyplinarnych definicji nieprzystosowania

społecznego jest przekonanie,

iż zjawiskami wskazującymi na

nieprzystosowanie społeczne młodzieży są te jej

zachowania, które pozostają w sprzeczności z

powszechnie uznawanymi normami, wartościami

i oczekiwaniami.

Dlatego do celów diagnostycznych powstała

Skala Niedostosowania Społecznego

(SNS) –

narzędzia do badania nieprzystosowania społecznego.

Jako cząstkowe wskaźniki uznano takie symptomy jak:

notoryczne kłamstwa, wagary, alkoholizowanie się,

ucieczki z domów, kradzieże, zachowania seksualne,

rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z

autoagresją.

Dysponowanie narzędziem pomiaru

nieprzystosowania społecznego umożliwia

*

prowadzenie indywidualnych badań diagnostycznych

dla potrzeb codziennej praktyki opiekuńczej,

wychowawczej i terapeutycznej

*

pozwala na uzyskanie informacji o rozmiarach

nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży

w skali makrospołecznej

*

posiadanie empirycznych danych o rozmiarach i

dynamice form wadliwego przystosowania

społecznego ma strategiczne znaczenie w

projektowaniu działań profilaktyczno –

resocjalizujących na rozmaitych szczeblach systemu

socjalizująco – edukacyjnego.

ETIOLOGIA

NIEDOSTOSOWANIA

SPOŁECZNEGO

Niedostosowanie społeczne powoduje zaniedbania

wychowawcze.

Wychowanie w niesprzyjających warunkach oraz

nieosiąganie celów wychowawczych.

Przesłanki te, jak i przytoczone wyżej

definicje niedostosowania społecznego,

wskazują także na etiologię tego zjawiska, na

które składają się dwojakie przyczyny:

1 )      biologiczne (wewnętrzne ) -

organiczne, np. uszkodzenie centralnego

układu nerwowego (powodujące

charakteropatie);

psychiczne – uwarunkowane przede wszystkim

czynnikami dziedziczności i obejmujące sferę

emocjonalną i wolicjonalną - w zakresie popędu,

co powoduje zmiany psychopatyczne;

2) środowiskowe (zewnętrzne) -

wadliwa struktura rodziny, zaniedbania środowiska

wychowującego, błędy wychowawcze rodziny i

szkoły, wpływ środków masowego przekazu na

kształtowanie postawy społeczno-moralnej

dzieci i młodzieży dorastającej,

czy wreszcie zaburzenia rozwojowe

oraz czynniki ekonomiczno-gospodarcze

i przyrodniczo-ekologiczne

Przyczyny te powodują niedostosowanie

do warunków życia, do ludzi, do norm oraz do

obranych celów i wartości, przy czym środowisko jako

czynnik egzogenny niedostosowania społecznego

wpływa zarazem

na czynniki endogenne jednostki, osłabiając i

łagodząc lub wzmacniając je.

Stąd pierwotne objawy niedostosowania społecznego -

wewnętrzne (charaktero-, psycho- i neuropatyczne)

mogą nasilać się, ujawniając zarazem cechy wtórne,

zależne od rodzajów wpływów środowiskowych.

Zatem chcąc uchronić jednostkę niedostosowana

społecznie przed pogłębiającą się destrukcją

osobowościową, należy przede wszystkim oddziaływać

resocjalizacyjnie i profilaktycznie na środowisko

domowe dziecka zagrożonego zaburzeniem

endogennym.

Coraz więcej mamy dowodów na to, że niektóre formy

zachowania się dziecka są nie tylko skutkiem

takich czy innych bodźców środowiskowych, lecz

także tego, co się z nim działo wcześniej, w

pierwszych latach jego dzieciństwa, w momencie

jego narodzin oraz w jego życiu płodowym.

Dziś już wiemy że nie wystarczy dawny sposób

widzenia dziecka tylko w jego aktualnym czy dawnym

środowisku, że musimy zbierać wszystkie elementy,

które by nam pozwoliły na dokładne ustalenie

wszystkiego, co jest odpowiedzialne za to , że dziecko

jest takie a nie inne. Musimy także próbować się

dowiedzieć, kiedy zaszły zdarzenia, które ponoszą

winę za dzisiejsze zachowanie się dziecka.

Takie widzenie zagrożenia skłania nas do

dokonania charakterystyki przyczyn (czynników)

niedostosowania społecznego.

Przyczyny biologiczne

w których J. Konopnicki wyodrębnia czynniki

wrodzone, które często decydują o formach

zachowania się dziecka. Zagrożenie może wystąpić

znaczenie wcześniej

- bądź to w okresie niepomyślnej ciąży

(szczególnie pierwsze trzy miesiące i ostatnia

faza przed urodzeniem),

- bądź przy narodzeniu, powodując tzw. porodowy

uraz mózgu (PUM), obejmujący:

wylew krwi

różnej wielkości; zastój żylny (lub rzadziej tętniczy) i

związana z tym ischemia (niedokrwienie miejscowe);

niedotlenienie mózgu; bezpośrednie zniszczenie różnych

okolic mózgowia na skutek mechanicznego urazu; zmiany

obrzękowe towarzyszące wymienionym zaburzeniom.

Przebyte urazy porodowe mózgu

są do tego stopnia niebezpieczne, że często

rzutują w sposób zasadniczy na

osobowość danej jednostki na całe życie.

U osobników takich niekiedy obserwujemy

znaczne zaburzenia charakteru, kiedy

indziej ciężkie zespoły psychopatyczne,

czasem wybitne, choć jednokierunkowe

zdolności, a czasem ciężkie niedorozwoje.

Dzieci z przebytym w dzieciństwie

uszkodzeniem mózgu, wpadają w częste

konflikty z otoczeniem i są znacznie

bardziej podatne na bodziec

nerwicotwórczy.

Poza przypadkami ciężkimi, które

pozostawiają trwałe ślady,

niektóre formy zaburzeń mogą z

czasem (zwłaszcza w okresie

dojrzewania) samoczynnie cofnąć

się pod wpływem tendencji

organizmu do spontanicznej

poprawy.

Dziecko z wyraźnym symptomem

zaburzeń otaczać specjalną opieką

i ochroną przed stresami,

zwłaszcza w wychowaniu

domowym i edukacji szkolnej, a

tym samym zabezpieczyć je przed

destruktywnymi wpływami i

napięciami psychicznymi, których

źródłem może być także
środowisko zewnętrzne

Przyczyny środowiskowe

Przyczyny środowiskowe (zewnętrzne)

niedostosowania społecznego mogą

występować

w rodzinie, szkole, i szerszym środowisku

społecznym.

Wielu współczesnych psychologów, socjologów i

pedagogów dostrzega istotny wpływ tych

środowisk na zjawisko patologii

psychospołecznej młodej generacji

.

W środowisku domowym

wymagają uwzględnienia:

-    poziom kultury życia rodzinnego oraz braki w

tym zakresie, atmosfera życia w domu

rodzinnym oraz kultura pożycia rodziców i

kultura współżycia pozostałych osób w

rodzinie: nieporozumienia i zatargi, nawyki,

uzależnienia itp.;stosunek odniesienia

rodziców do dziecka i vice versa, poczucie

bezpieczeństwa dziecka w rodzinie ,

zaspokajanie potrzeb.

W przypadku niedostosowanych społecznie

wpływ rodziny na ich rozwój biopsychiczny nie jest
zawsze adekwatny do potrzeb dziecka. Dzieci te i
młodzież wzrastają i wychowują się najczęściej w
warunkach i atmosferze nie zawsze sprzyjającej
prawidłowemu rozwojowi i socjalizacji. Niedobory
te mogą być uwarunkowane kilkoma czynnikami.
Istotny wpływ ma patologia osobowościowa
rodziców. W tej populacji notuje się rodziców jako
ludzi skłóconych ze społeczeństwem, alkoholików.
W takich przypadkach sytuacja dziecka jest
wyjątkowo niekorzystna wychowawczo i społecznie.
Na co dzień zagraża bowiem brakiem opieki
rodzicielskiej, bezpieczeństwa, uznania i
poszanowania godności oraz stabilizacji życiowej
dziecka w rodzinie.

Częste są również przypadki rodzin wywierających

destruktywny wpływ wychowawczy na dzieci z

powodu objawów neuro- i psychopatycznych,

powodujących psychozy czyli choroby psychiczne.

Rodzice wymienionej kategorii przejawiają

względem swych dzieci brak zrównoważenia i

konsekwencji w postępowaniu. Są bądź to zbyt

surowi, agresywni, bijący dzieci często brutalnie,

bądź wykazują nadmierną tolerancję, zbytnią

pobłażliwość, ulegając wszelkim kaprysom i

zachciankom dziecka. Spotyka się również

rodziców bądź to oschłych uczuciowo i

obojętnych na wszelką niesubordynację dziecka w

rodzinie, bądź nadmiernie opiekuńczych, którzy

ograniczają samodzielność, krępujący wszelką

swobodę, inicjatywę i aktywność dziecka w

rodzinie.

Niekorzystny wpływ na rozwój dziecka mają

rodziny rozbite, niepełne – o rozkładzie życia
wewnętrznego i niezgody w rodzinie oraz
pomiędzy rodzicami, wychowującymi swoje
dzieci w ciągłym napięciu, znerwicowaniu,
agresji i konfliktowości.

Życie w ciągłej niezgodzie, nieporozumieniu

i zatargach rodzinnych szczególnie często
prowadzi do konfliktów dzieci z rodzicami, z
rodzeństwem, które powodują zaburzenia
emocjonalne oraz konflikty z otoczeniem, w
szkole, rówieśnikami.

Kolejnym czynnikiem powodującym

niedobory w wychowaniu jest

ciężka praca zarobkowa rodziców,

która odbija się niekorzystnie na jakości

wychowania dzieci i młodzieży

potrzebującej w wieku dorastania kontroli

i wglądu rodzicielskiego w treści życia i

wychowania, zwłaszcza w czasie wolnym.



Bardzo istotny w wychowaniu,

zwłaszcza społeczno-moralnym i obyczajowym dzieci

i młodzieży,

jest poziom kultury osobistej i kultury życia

rodzinnego.

Kultura języka, zwyczaje i obyczaje w rodzinie,

stosunku między-osobnicze domowników oraz

stosunki społeczne i dobre układy sąsiedzkie

również mogą dodatnio wpływać na klimat

psychiczny i harmonię życia wewnętrznego całej

zbiorowości ludzkiej.

Ma to także doniosłe znaczenie w prawidłowym

rozwoju społecznym młodej generacji.

Środowisko szkolne –

podobnie, jak domowe – jest równie ważne dla

rozwoju dziecka pomimo swej złożoności i

niejednolitości pod względem struktury

organizacyjnej oraz jakości społeczno –

wychowawczej. Jako istotne, wyróżniamy w nim:

-   - stosunki interpersonalne w układzie:

nauczyciel – uczeń i vice versa;

-  - stosunki międzyosobowe ucznia ze

współuczniami

- utrudnienia i opóźnienia w nauce szkolnej

Niepowodzenia szkolne wyciskają szczególne

piętno na rozwoju psychospołecznym dzieci i
młodzieży prowadząc do dewiacji i
niedostosowania społecznego.

W tym procesie niewątpliwie pośrednią przyczynę

stanowić mogą jeszcze inne przyczyny, np.
zdrowotne, które u poszczególnych uczniów,
wymagających w wielu przypadkach m.in.
dłuższego leczenia szpitalnego, powodują tym
samym wysoką absencję w szkole.

Uczniowie tacy nie zawsze są w stanie podołać

zadaniom i obowiązkom wynikającym z procesu
dydaktyczno-wychowawczego.

Z zasady niepowodzenia szkolne najczęściej są

uwarunkowane:

-        

*

psychosomatycznymi zaburzeniami rozwojowymi

-       

  *

zbyt trudnym programem nauczania w ogóle lub

w zakresie tylko tych partii, którym dziecko nie może

sprostać ze względu na określony deficyt rozwojowy

(czytanie, rachunki i in.), brakiem odpowiedniej

preorientacji zawodowej dla uczniów ostatniej klasy;

-        

*

trudnościami adaptacyjno-przystosowawczymi

do warunków życia i nauki w szkole, a co za tym idzie,

*

trudnościami w kontaktach międzyosobniczych.

Uogólniając, należy mieć w świadomości trzy

podstawowe grupy przyczyn niepowodzeń

szkolnych,

a mianowici

-        

1) przyczyny psychofizyczne

– wynikające z

zaburzeń rozwojowych samego ucznia; zaburzenia te

dewiacyjnie rzutują na jego temperament, cechy

charakteru, zainteresowania i ogólny stan zdrowia,

stanowią zatem istotną przyczynę zaburzeń w

socjalizacji;

-        

2) przyczyny dydaktyczne,

wynikające z

określonych treści nauczania, organizacji procesu

dydaktycznego i sposobu realizacji założeń

programowych przez nauczycieli od których zależą

wyniki nauczania;

-        

3) przyczyny społeczno-środowiskowe

wskazujące

właśnie na warunki pracy ucznia i nauczyciela z

uwzględnieniem także stosunków międzyosobniczych

w układzie: uczeń-uczeń, uczeń-nauczyciel i rodzice-

szkoła.

Środowisko społeczne, grupy rówieśnicze.

Rola grup rówieśniczych w procesie uspołeczniania

dziecka, a zwłaszcza w powstawaniu zaburzeń tego

procesu, uwidacznia się przede wszystkim w tych

sytuacjach, w których wyraźnie słabnie więź

dziecka z rodziną.

Ma to miejsce w przypadkach emocjonalnego

odrzucenia dziecka, w rodzinach skłóconych

wewnętrznie, tam gdzie nikt nie interesuje się

dzieckiem, nie zaspakaja jego potrzeb, a także wtedy

gdy wobec nowych trudności życiowych, jakie dziecko

napotyka zwłaszcza w szkole, nie znajduje ono

zrozumienia i pomocy w domu rodzinnym.

Wtedy grupa rówieśnicza, pozbawiona kontroli ze

strony dorosłych, stanowi wyjątkowo atrakcyjną

wartość i staje się tym środowiskiem, z którym

dziecko szuka kontaktu i najczęściej go znajduje

W każdej grupie kształtuje się struktura

organizacyjna

przyjmowane są przez członków grupy

określone sposoby postępowania, wartości

co wpływa na jej wewnętrzną konsolidację

i tym samym na wyraźniejszą separację od

otoczenia.

Tak mogą tworzyć się grupy

nieformalne

i przestępcze.

Dzieci 11-12 letnie

działając w grupie 2-3

osobowej stają się zdecydowane, wzajemnie się

zachęcają, dopingują

i są zdolne do popełnienia

bardzo szkodliwych czynów społecznych.

Wśród młodzieży

występuje podobne zjawisko,

różniące się jednak podłożem psychologicznym,

właściwym temu okresowi rozwoju.

Młodzi ludzie szukają przyjaciół o podobnych

upodobaniach, nawiązują bliższe kontakty tymi,

którzy mają podobna sytuację życiową w domu lub

w szkole.

Można spotkać grupy młodych ludzi, z których

żaden nie ma normalnego życia rodzinnego.

Badania wielu autorów wskazują

na bardzo wyraźny związek między

udziałem

w grupie nieformalnej i przestępczej

a pogłębiającym się procesem

demoralizacji nieletnich

i jest kolejnym jego etapem.

Pospiszyl Kazimierz, „Niedostosowanie

społeczne – przejawy, przyczyny i sposoby

terapii”. Wydawnictwo WSPS im. Mrii

Grzegorzewskiej. Warszawa 1980r

Rzeczą bezsporną jest to, że

niedostosowanie ma dwa wyraźne

aspekty:

a) 

     1) społeczny

– stosunek jednostki społecznie

niedostosowanej do norm społecznych jest

zaburzony; zagraża on porządkowi społecznemu,

b)    

  2) indywidualny

– wewnętrzna, psychiczna

sytuacja takiej jednostki jest trudna, także na

skutek utrudnionych kontaktów ze środowiskiem,

które najczęściej mają charakter aspołeczny,

niezgodny z powszechnie uznawanymi normami

etyczno-moralnymi, społecznymi, kulturalnymi i

in.

Wyznaczniki te decydują o określonym rodzaju

niedostosowania społecznego

Względy poznawcze i praktyczne stymulują

do podejmowania wielostronnych badań

nad zjawiskiem niedostosowania

społecznego.

Dysponowanie narzędziem pomiaru

niedostosowania społecznego

(SNS)

umożliwia

prowadzenie indywidualnych badań diagnostycznych

dla potrzeb codziennej praktyki opiekuńczej,

wychowawczej i terapeutycznej.

Pozwala także na uzyskanie informacji o rozmiarach

nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży w

skali makrospołecznej.

Natomiast posiadanie empirycznych danych o

rozmiarach i dynamice form wadliwego

przystosowania społecznego ma strategiczne

znaczenie w projektowaniu działań profilaktyczno-

resocjalizujących na rozmaitych szczeblach systemu

socjalizująco – edukacyjnego.

Propozycja pomiaru skali nieprzystosowania

społecznego:

SNS skała się z 6 podskal:

1.

Nieprzystosowanie rodzinne

(NR) –

mierzy nieprzystosowanie jednostki do

wymogów życia rodzinnego- tzn. jej reakcje na

wymagania i oczekiwania ze strony rodziców i

środowiska rodzinnego.

2.

Nieprzystosowanie rówieśnicze, koleżeńskie

(NK) – mierzy nieprzystosowanie dziecka do

standardów szkolnej grupy rówieśniczej

3.

Nieprzystosowanie szkolne

(NS) –

mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymogów

szkolnych

4.

Zachowania antyspołeczne

(ZA) – mierzy nasilenie i częstość występowania

antyspołecznych zachowań dziecka zaobserwowanych

przez wychowawców lub rodziców

5.

Kumulacja niekorzystnych czynników

biopsychicznych

(BP) – mierzy stopień nagromadzenia niekorzystnych

czynników biopsychicznych występujących u dziecka

(np. zaburzenie dynamiki procesów nerwowych,

zaburzenia funkcji percepcyjnych i wykonawczych)

6.

Kumulacja niekorzystnych czynników

socjokulturowych

(SK) – mierzy stopień

nagromadzenia niekorzystnych czynników

socjokulturowych, w tym czynników naznaczających

jednostkę dewiacyjną

.

Każda podskala

składa się z 10 kategorii czyli razem z 60 pozycji.

Kategorie opisują cechy zachowania dziecka w

zakresie wyznaczonym podskalą.

Do opisu nasilenia każdej cechy stosuje się skalę

trójstopniową: 0, 1, 2 punkty.

Waga 0-punktowa jest przypisana stwierdzeniom

określającym cechy zachowania pożądane

społecznie. Wagi 1, 2 – punktowe są przypisane

stwierdzeniom określającym umiarkowany-(1

punkt) i znaczny-(2 punkty) stopień nasilenia

negatywnych cech zachowania się.

Zestawienie wyżej opisanej skali SNS pokazano

w tabeli nr 1, oraz arkusza zbiorczego SNS w

tabeli nr 2.



Skala Nieprzystosowania

Społecznego przeznaczona jest do

określania wadliwego funkcjonowania

społecznego dzieci i młodzieży w wieku

od 13 do 17 lat.



SNS jest skalą szacunkową,

porządkującą informacje o danej

jednostce. Służy do wstępnego pomiaru

nieprzystosowania społecznego.