Stratyfikacja

(przez

socjologię

nazywana

"stratyfikacją społeczną"), czyli "uwarstwienie
społeczne" - pojęcie wyrażające fakt, że wszelkie
społeczeństwa

można

wyobrazić

sobie

jako

składające się z poziomów pozostających ze sobą w
relacjach

nadrzędności

i

podporządkowania.

Inaczej: jest to hierarchiczne zróżnicowanie
społeczeństwa w warstwach (grupach) ze względu
na dochody, majątek, władzę, pełnione funkcje,
ocenę społeczną (prestiż), sposób życia i in.

Stratyfikacja mierzona jest zwykle dostępnością do
pięciu podstawowych zasobów społecznych, jakimi
są: władza, pieniądze, prestiż, wykształcenie,
zdrowie. Oznacza, że każde społeczeństwo ma
pewien system rang: jedne warstwy stoją wyżej,
inne zaś niżej. Ich suma stanowi system
stratyfikacyjny danego społeczeństwa. Historia zna
cztery

podstawowe

systemy

stratyfikacji

społeczeństw:

niewolnictwo,

system

kastowy,

system stanowy i system klasowy.

Wówczas gdy wyróżnianie określonych
warstw według przyjętych kryteriów lub
cech ma postać uporządkowania pionowego
(hierarchiczną), co powoduje że jedne
wyróżnione kategorie będą umieszczone
wyżej, a inne niżej - wówczas mamy do
czynienia z uwarstwieniem społecznym
(stratyfikacją).

Przykład hierarchicznego uporządkowania wg
różnych cech:

Bogaci

Ludzie sukcesu

Intelektualiści

Zamożni

Zaradni

życiowo

Sprawni

umysłowo

Niezamoż

ni

Niezaradni

życiowo

Mało sprawni

umysłowo

Biedni

Klienci pomocy

społecznej

„Niedorozwinięci

”

Niektóre podziały są bardziej sztywne, inne
mniej, np. przynależność do kasty, w której
pozycja

społeczna

jednostki

jest

dziedziczna, trudno zmienić, natomiast w
nowoczesnym społeczeństwie przynależność
społeczna zależy zazwyczaj od posiadanych
przez jednostkę umiejętności, zdolności,
zawodowych kwalifikacji oraz determinacji
w dążeniu do osiągnięcia zamierzonego
celu.

Stratyfikacja

społeczna

powoduje

strukturalne społeczne nierówności.
Termin „strukturalne” oznacza, że
stratyfikacja

jest

pochodną

określonych wzorów kompozycji lub
uporządkowania

struktury

społecznej.

Nierówności

społeczne

nie

są

spowodowane

różnicami

biologicznymi

(np. przez płeć lub rasę).

Sposoby

uporządkowania

(wzory

uporządkowania) struktury są społecznie
usankcjonowane i wbudowane w systemy
postaw,

wartości

i

przekonań

ludzi

tworzących społeczeństwo, będąc w danym
społeczeństwie

normą

(czymś

„normalnym” lub „naturalnym”); inaczej:
nierówności

społeczne

są

pochodną

obowiązujących norm społecznych.

Stratyfikacja

społeczna

jest

także

uzależniona

od

sposobu

podziału

w

społeczeństwie

dóbr

i

wartości,

uznawanych przez większość społeczeństwa
w formie normy społecznej za szczególnie
cenne lub pożądane („dobra rzadkie”), np.
lepiej wykształceni zarabiają więcej niż
niewykształceni, bogaci żyją lepiej niż
biedni.

Normy społeczne dotyczące stratyfikacji są
przekazywane

w

trakcie

procesu

socjalizacji. Każde pokolenie „uczy się” o
obowiązujących normach podziału między
ludźmi, o tym że są one „odpowiednie” lub
„nieodpowiednie”.

System stratyfikacji społecznej powiązany jest ściśle z
innymi aspektami społeczeństwa.

Istniejące

uporządkowanie

stratyfikacyjne

jest

uwarunkowane przez, i samo oddziałuje, na politykę,
rodzinę, gospodarkę, wychowanie, wykształcenie czy
religijność.

Zatem:

pozycja

danej

jednostki

lub

warstwy

społecznej

w

systemie

stratyfikacji

społecznej

(„położenie społeczne”, status), odpowiedni – wyższy,
średni lub niższy, zależy od powszechności i trwałości
uznawanego w danym społeczeństwie systemu
wartości.

Socjologia

wyróżnia

kilka

koncepcji

naukowych

zależności

pomiędzy

poszczególnymi

elementami

struktury

społecznej. Oto niektóre z nich:

1.

Koncepcja organiczna

(zwana również

funkcjonalno-strukturalną)

-

głoszona

Augusta Comte’a (francuskiego filozofa i
socjologa)

i

Herberta

Spencera

(angielskiego filozofa i socjologa) według
których wszystkie elementy struktury
społeczeństwa są jednakowo ważne, tworzą
całość poprzez wytwarzanie wzajemnych
więzi

i

zależności.

Tak

pojęte

społeczeństwo ma szanse na rozwój i
właściwe funkcjonowanie.

2.

Koncepcja klasowa

- twórcą tej

koncepcji był Karol Marks, według
którego społeczeństwo dzieli się na klasy
właścicieli

środków

produkcji

i

najemnych pracowników.
Według

Marksa

cechą

każdego

społeczeństwa jest nieuchronna walka
pomiędzy

klasą

posiadającą

i

wytwarzającą,

a

pracownikami.

Ten

konflikt jest główną przyczyną zmian
społecznych.
Często koncepcję Marksa nazywa się z
tego

powodu

koncepcją

konfliktów

klasowych.

3.

Koncepcja warstwowa

– jej twórcą której

był

Max

Weber,

uznający

podział

społeczeństwa na warstwy w zależności od
wysokości dochodu, zajmowanej pozycji
społecznej, prestiżu, uznania, czy udziału w
sprawowaniu władzy.
Wg

Webera,

podstawowe

kryteria

stratyfikacji społecznej stanowią: położenie
klasowe, pozycja (status) społeczny, władza.
Przyjmuje się, że przynależność do różnych
warstw daje nierówne szanse życiowe,
dyktuje odmienne sposoby bycia, normy i
nastawienia, postrzeganie przez osobników
własnej sytuacji wobec innych warstw.
Według koncepcji warstwowej społeczeństwo
wyróżnia

warstwy

od

najniższej

do

najwyższej.

Koncepcja interakcyjna

- reprezentowana

m.in.

przez

Herberta

Blumera

(amerykańskiego socjologa), według której
nieistotne

są

elementy

składowe

społeczeństwa, ale interakcje zachodzące
pomiędzy ludźmi podejmującymi wspólne
zadania.

Struktury społeczne nie są stałe.

Wraz z uwarunkowaniami
historycznymi ulegają powolnym
zmianom, zachowując jednak wiele
trwałych elementów, jak np.
rodzina.

POZYCJA (STATUS SPOŁECZNY) JEDNOSTKI

Pozycja jednostki w systemie stratyfikacji społecznej
(status społeczny) jest określona przez stopień w
jakim posiada ona cechy odpowiednio wysoko lub
nisko cenione w danym społeczeństwie, inaczej:
atrybuty wysokiego lub niskiego usytuowania według
obowiązujących w społeczeństwie norm.

Najważniejszymi kryteriami według których ludzie są
oceniani, wartościowani i następnie umieszczani
(„położeni”) na odpowiednim miejscu w systemie
stratyfikacji są: (1) pochodzenie społeczne na które
składa się miejsce zajmowane w stratyfikacji przez
rodziców, pochodzenie rasowe i przynależność
religijna (w społeczeństwach wielorasowych i wielo-
religijnych), (2) wielkość i typ posiadanego bogactwa,
(3) cechy osobiste, takie jak płeć, wiek, uroda,
inteligencja, itp., (4) osobiste osiągnięcia, jak
wykształcenie, typ i rodzaj wykonywanej pracy,
sukcesy zawodowe, (5) ilość i zakres posiadanej
władzy lub możliwości wpływu na innych.

Powyższe kryteria oceniania i ludzi mogą
być zarówno

przypisane

jak

osiągnięte.

Kryteria przypisane dotyczą ludzi
niezależnie od ich woli czy osiągnięć.
Kryteria osiągnięte są całkowicie zależne
od wkładu jednostkowego.

GRUPA STATUSOWA

Gdy pewna ilość jednostek zajmuje w systemie
stratyfikacji społecznej względnie podobną pozycję
pod względem położenia według przypisanych lub
osiągniętych kryteriów, wówczas tworzą oni tzw.
grupę statusową.

Gdy członkowie takiej grupy są sobie równi pod
względem pozycji, wówczas mamy do czynienia z
tzw. współmiernością cech położenia społecznego.

Gdy członkowie takiej grupy różnią się między
sobą pod względem określonych kryteriów,
wówczas

mamy

do

czynienia

z

tzw.

niewspółmiernością cech położenia społecznego.
Przykład

grupy

statusowej:

nauczyciele

akademiccy

Niewspółmierność cech położenia
społecznego

oznacza, że w obrębie tej

samej grupy statusowej jednostki różnią
się pod względem jednej lub kilku
kryteriów położenia, cenionych wyżej lub
niżej wedle hierarchii norm społecznych.

FUNKCJONALNE WYJAŚNIENIE
STRATYFIKACJI SPOŁECZNEJ
Prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa
wymaga nie tylko odpowiedniego podziału
pracy, ale również tego by odpowiednie
pozycje społeczne zajmowane były przez
najbardziej zasługujące na to jednostki.
Niektóre pozycje są bardziej ważne z
punktu

widzenia

społeczeństwa

jako

całości,

a

społeczeństwo

ma

prawo

nagradzać je specjalnymi przywilejami po
to, by najlepsze jednostki chciały się o nie
ubiegać.
Stratyfikacja musi zachodzić, ponieważ nie
wszyscy mają jednakowe predyspozycje do
zajmowania określonych pozycji.

Koncepcja klas i stratyfikacji M. Halbwachsa i G.

Gurvitcha

Klasy traktowane są jako pewne zwarte ugrupowania

o charakterze makrostrukturalnym, będące zarazem
produktem różnic kultury właściwej dla poszczególnych
klas.

U M. Halbwachsa klasa powstaje wokół pewnego

wyobrażenia

zbiorowego

lub

wokół

pewnej

reprezentacji

kolektywnej.

Klasy

są

produktem

pewnych

przeżyć,

ustanawiających

hierarchię

społeczną, gdzie wyższa i niższa pozycja jest
wyznaczana przez uprzywilejowane lub upośledzone
uczestnictwo w podstawowej aktywności społecznej.

Klasy panujące ustalają hierarchię wartości, na jej

czele znajdują się wartości rzadkie, do których klasy
wyższe mają uprzywilejowany dostęp.

G.

Gurvitch

określa

klasy

jako

społecznie

partykularne grupy o wielkim zasięgu przestrzennym,
reprezentujące wielość grup podporządkowanych.

KLASA ŚREDNIA

1. Zbiorowość grup i jednostek, które rozpatrywane
łącznie tworzą ośrodek i wzory specyficznego stylu
życia, mentalności, zachowań i poglądów. Emanują
z nich normy i wzory docierające do odległych
kręgów, które rzutują na kształt znaczącej części
społeczeństwa.
2. Proletaryzacja klasy średniej: przechodzenie na
pozycje

klasy

robotniczej,

utrata

pewnych

atrybutów i uzyskanie nowych, np. przez zmianę
dotyczącą ról zawodowych, utrata monopolu na
wiedzę i wykształcenie. Prawdziwsze jest określenie
„polaryzacja

klasy

średniej”,

rozdział

na

specjalistów i pracowników. Nie można jednak
mówić o deklasacji w odniesieniu do całej klasy
średniej.
3. Różnice kulturowe są przyczynami dystansu
między

klasą

średnią

a

klasą

robotniczą.

Podstawowa bariera to rozdział: fizyczni-umysłowi.
Ogranicza się kontakty towarzyskie, zawiera
małżeństwa

homogeniczne,

przeciwdziała

zacieraniu odrębności klasy średniej.

4. Fragmentacja klasy średniej; brak wewnętrznej
spójności; zróżnicowanie płac.
Klasa średnia stanowi zbiorowość odrębnych grup
zawodowych, między którymi utrzymuje się izolacja
społeczna. Kategorie specjalistów i wolnych
zawodów zachowują silną tożsamość grupową
dzięki organizacjom profesjonalnym,

korporacjom

które chronią interesy zawodowe i regulują
zachowania członków organizacji.
5. Klasy średnie w Polsce. Mówimy raczej o
ludziach zajmujących "środkowe pozycje” w
hierarchii społecznej oraz o społeczeństwach klasy
średniej. W czasach komunistycznych "klasy
średnie” dzieliły się na segment niższy -
bezpartyjny i wyższy - upartyjniony. Budowa
kapitalizmu przyczyniła się do wytworzenia "nowej
klasy średniej” - przedsiębiorców.
Od połowy lat 90. stare i nowe klasy średnie
stworzyły nową jakość w strukturze społecznej.
Jedną z dróg dochodzenia do klasy średniej było
dawniej było „kombinowanie”, obecnie – raczej
przedsiębiorczość.

Dawny lumpenproletariat
„bywszyje ludi” ros., byli ludzie, eks-ludzie, tj.
lumpenproletariat, ludzie zdeklasowani, bez pracy i zawodu.
Ludzie zbędni, ludzie luźni…F. Znaniecki . Na wsi

bandosi

lumpenproletaria

t (niem. Lumpenproletariat) społ. najniższa

warstwa społeczna miast złożona z szumowin, ludzi
zdeklasowanych, bez pracy, zawodu itp.
Najniższa, zdeklasowana warstwa społeczeństwa
kapitalistycznego, składająca się z ludzi żyjących w nędzy, bez
zawodu, bezrobotnych lub pracujących jedynie dorywczo, często
zdemoralizowanych i wykolejonych. Wg Marksa
lumpenproletariat ze względu na swoją niestabilność i
podatność na demagogię stanowi raczej siłę konserwatywną,
często wykorzystywaną jako narzędzie sił reakcyjnych i
radykalnych ideologii, niezdolną do wzięcia udziału w rewolucji
robotniczej.

Obecnie

underclass

Wykluczenie społeczne

to brak lub ograniczone

możliwości uczestniczenia, wpływania i korzystania z

podstawowych instytucji publicznych i rynków, które

powinny

być

dostępne

dla

wszystkich,

a

w

szczególności dla osób ubogich. Są to między innymi:

publiczna

edukacja,

ochrona

zdrowia,

wymiar

sprawiedliwości,

zabezpieczenie

społeczne,

pośrednictwo

pracy,

ochrona

pracy,

transport

publiczny

i

publiczny

sektor

mieszkaniowy,

administracja

publiczna,

sektor

pozarządowy

i

organizacje polityczne, rynek pracy, rynek dóbr

konsumpcyjnych, rynek usług telekomunikacyjnych,

bankowych

i

innych,

prywatna

własność

i

przedsiębiorczość.

Przynależność klasowo-warstwowa jako
czynnik warunkujący zachowania jednostkowe
i zbiorowe



im wyższa klasa społ. tym mniejsza

śmiertelność, dłuższa długość życia


im wyższa klasa społ. tym lepsze szanse

dziecka na wysoką pozycję zawodową


inne standardy wychowania dzieci

(najwyższe w kl. Wyższej, śr. – najnowsze
standardy)


dobór partnera życiowego (z kl.- najczęściej,

późniejszy wiek zawierania związków małżeńskich,
większa liczba kobiet niezamężnych – wyższe klasy)


niestabilność rodziny

Funkcjonalna teoria stratyfikacji

Tę teorię reprezentują Parsons, Moore, Davies.
Została ona opisana w pracy W. Wesołowskiego.
We wszystkich społeczeństwach istnieje
hierarchiczne zróżnicowanie społeczeństwa
wyodrębniające te pozycje społeczne, które są
najważniejsze i te, które wymagały największego
przystosowania (długotrwałość i wyrzeczenia
muszą być nagrodzone) i zdolności
(niezastępowalność).
Każe społeczeństwo wytwarza swój własny system
stratyfikacji, które różnią się rozpiętością i
dostępnością społ., zakresem szans (otwarte,
zamknięte), stopniem solidności warstwowej
(mniej lub bardziej zorganizowane i wyraziste).
Teoria ta zakłada milcząco, że szanse wszystkich
ludzi są jednakowe, a tak nie jest.

Funkcjonalna teoria stratyfikacji Talcotta Parsonsa

• ustalenie funkcji systemu i podsystemów oraz stosunków
między podsystemami

• nowoczesne społeczeństwo składa się z wielu podsystemów:

• podsystem zawodowy – uwarunkowany podziałem pracy i
specjalizacją czynności; jednostki pełnią określone role społeczne
i zajmują związane z nimi pozycje na szczeblach hierarchii
struktury (systemu)

Hierarchia jest oparta na kwalifikacjach i kompetencjach oraz
scentralizowana i ze zróżnicowanymi statusami z punktu widzenia
przywództwa.
Pozycje są związane z czynnościami oraz nagrodami (dochód, sława,
prestiż).
Jest to układ instrumentalny, powiązany z systemem pokrewieństwa –
status obejmuje nie tylko jednostkę, ale całą rodzinę.
Powoduje to różnicowanie całych rodzin -
grupy rodzinne znajdujące się na tych samych pozycjach wytwarzają
podkulturę
nowoczesne społeczeństwo uwarstwione jest od upper class do low class

• podsystem wzajemnej wymiany dóbr i usług

• podsystem własności
Instrumentalny układ społeczny wygląda następująco:
Zawód – wymiana – własność

Th. Lensky – u podstaw rozdziału przywilejów
pozytywnych i negatywnych w społeczeństwie leży
zróżnicowany dostęp do władzy, należy zwrócić
uwagę na rolę krystalizacji statusu społ. (w
pewnych kręgach jesteśmy wszyscy jednakowo
uprzywilejowani).

-

im większa niespójność czynników statusu,

tym bardziej jednostka postrzega swój status jako
niepewny

-

niespójność czynników statusu jest

odbierana przez ludzi jako kara (dążymy do
zmiany tego stanu rzeczy)
-

redukowanie napięć

W. Wesołowski pojmował funkcjonalną teorię strat.
jako przezwyciężanie podziałów klasowych sprzed
wojny.