Stratyfikacja społeczeństwa
Stratyfikacja społ. - teoria pozycjonująca jednostki w społ. w zależności od dóbr posiadanych.
J. Turowski „Socjologia” - Wielkie struktury społeczne
Społeczeństwa ludzkie były i są wielorako zróżnicowane. Pojęciem zróżnicowania społecznego określamy elementarne fakty odmienności i różnic występujących wśród członków danego społeczeństwa. Można wyróżnić co najmniej 4 zasadnicze rodzaje tych różnic:
biologiczno - fizyczne,
demograficzne,
psychiczne,
społeczne (wykształcenie, zawód)
Trzy pierwsze rodzaje różnic są podstawą występowania określonych „kategorii społ.”, tzn. ugrupowań jednostek według cech ważnych dla funkcjonowania życia społecznego.
Natomiast różnice społeczne są bezpośrednią podstawą kształtowania się zbiorowości społ., klas, warstw społ., grup zawodowych i stanowią jednocześnie podstawę wyodrębniania w strukturze (budowie) społ. pewnych części tej struktury, takich jak struktura klasowa, warstwowa czy zawodowa, pojęte jako układy tych grup i relacje zachodzące między nimi.
W naukowym ujmowaniu klas społ. wyodrębniamy 2 ogólne orientacje:
orientację ekonomiczną, obejmującą stanowiska teoretycznie upatrujące źródło powstania i istnienia klas wyłącznie w warunkach ekonomicznych, w rozwoju gospodarczym społ., oraz
orientację funkcjonalną - upatrującą źródło uwarunkowania klas w strukturze organizacyjnej i w koniecznościach funkcjonowania każdego historycznego społ..
Ekonomiczne ujęcia klas społ.:
Stanowisko ogólne > ujmuje klasy społeczne jako wytwór stosunków gospodarczych i sposobów produkcji, jakie rozwinęły się w okresie industrializmu w Europie. Źródła klasowego podziału są tu określane w sposób bardzo ogólny i wieloznaczny Przedstawiciele tego stanowiska większą wagę przywiązywali do opisów struktury klasowej, oceny poszczególnych klas i ich roli w społ.
Touraine określał klasy jako „grupy wyznaczone przez ich sytuację w społ. procesie produkcji”. Teraz specjaliści i decydenci programują potrzeby ludności, upodobania itp.
W ten sposób doszło do wytworzenia się z jednej strony klasy decydentów, a z drugiej klasy biernych wykonawców, konsumentów. Tak właśnie sytuacja jednostek w społ. procesie produkcji kształtuje współcześnie podział na klasy społ.
Stanowisko marksistowskie > według Karola Marksa społ. ludzkie poza okresem wspólnoty pierwotnej były społ. klasowymi. Podział na klasy wytworzył się wraz z rozwojem techniki wytwórczej i podziałem pracy oraz prywatnej własności środków produkcji., które umożliwiły przywłaszczenie przez właścicieli środków produkcji części wartości wytworzonych dóbr, wytworzonych przez „ludzi zależnych”.
Podział na klasy społ. i walka klas charakteryzują wszystkie okresy społ.-gosp. aż do czasu przyszłej formacji społ. bezklasowego i są podstawową prawidłowością rozwoju społ.
Lenin > klasy społ. to „wielkie zbiory ludzi, różniące się między sobą pod względem zajmowanego miejsca w historycznie określonym systemie produkcji społ.”.
Klasy - grupy ludzi, z których jedna może sobie przywłaszczyć pracę drugiej dzięki różnicy ich miejsca w określonym układzie gospodarki społ.
Max Weber > stoi na stanowisku realnego istnienia klas społ., związanych z ukształtowaniem się w XIX w. w krajach europejskich ustroju kapitalistycznego, charakteryzującego się industrialną produkcją, wolnym rynkiem i gospodarką towarowo-pieniężną.
Genezy zjawiska klas społ. oraz określenia ich socjologicznego charakteru należy poszukiwać w strukturze ustroju kapitalistycznego, w którym nastąpił ogromny rozdział kapitału od pracy.
M. Weber określał klasy społ. jako kategorie ludności różniące się sytuację na rynku kapitalistycznym, na którym panuje współzawodnictwo i konkurencja. Różnice w położeniu rynkowym polegają na sprzedaży przez jednych swej siły roboczej; stanowią oni klasy zarabiające, w przeciwieństwie do klas posiadaczy, którzy zdobywają swe towary na rynku i są nabywcami pracy.
Określając pojęcie klasy społ., M. W. wielokrotnie zaznacza, że klasy społ. nie są grupami społecznymi. Są one ugrupowaniami, które stanowią podstawę wspólnych zbiorowych działań, powstawania związków, zrzeszeń, ale klasy społ. nie wytwarzają wewnętrznej organizacji.
Funkcjonalne teorie k. społ.:
Davis'a i Moore'a > 4 modele:
niewolnictwo,
kasty,
feudalizm,
system klasowy (klasy nie są szczelnie zamknięte, opierają się na czynniku ekonomicznym).
Teoria ta stara się zrozumieć ogólne mechanizmy funkcjonowania społeczeństwa. System stratyfikacyjny nagradza pewne funkcje jednostki w społeczeństwie (np. ekonomicznie, lub splendorem, prestiżem) - staje się to elementem porządku społecznego dając początek uwarstwieniu. Nagrody - to co przyczynia się do istnienia i wygody, co służy dobremu nastrojowi i rozrywce, tym co wpływa na samoocenę i rozwój „ego”. Także „prawa” związane z pozycją, prerogatywy.
Nierówność społeczna jest nieświadomie wypracowanym sposobem, dzięki któremu społeczeństwa zapewniają sobie staranną obsadę najważniejszych pozycji przez najlepiej przygotowane osoby. Wynika z tego, że nie każdy może pełnić każdą funkcję. Liczą się:
ważność funkcji dla społeczeństwa,
czas i praca potrzebne, aby osiągnąć pozycję związaną z funkcją (np. prawnik musi się kształcić przez szczególnie wiele lat),
ilość osób zdolnych do wykonywania danej funkcji - jej zastępowalność.
Osoby najbardziej funkcjonalne posiadają najwięcej dóbr.
Zarzuty do tej teorii:
Bardzo ogólna, nie uwzględniająca szczegółów,
nie uwzględnia natury ludzkiej - np. ludzie często zajmują pewne pozycje nie nadające się dla nich, nie są wtedy funkcjonalni.
Klasy:
I robotnicza - od XIX w., wielki przemysł,
typy:
robotnik proletariacki - świadomość klasowa, „my i oni”, znajomość z innymi,
uległy - niskie wykształcenie, dla niego rządzący to naturalni przywódcy,
sprywatyzowany - idealny wykonawca zadań, nie identyfikujący się ani z pracodawcą ani z pracą.
IDENTYFIKACJA:
|
z towarzyszami |
z miejscem |
z pracodawcą |
1 |
+ |
+ |
- |
2 |
+ |
+ |
+ |
3 |
- |
- |
- |
II rolnicza - związani z miejscem Polska: niska mechanizacja, niska kultura upraw, niskie wykształcenie, identyfikacja tylko z wartościami tradycyjnymi.
III średnia - w Polsce definiuje się wg kryterium majątkowego.
Talcotta Parsonsa > jego zdaniem trzeba wyjść z koncepcji „zgeneralizowanego systemu społ.” i stosować analizę funkcjonalną, tj. ustalać funkcje systemu i podsystemów, z których dany system ogólny składa się, i układy stosunków między podsystemami oraz podstawy zależności między nimi.
Nowoczesne społ. jako generalny system społ. jest ustrukturalizowany, tzn. składa się z wielu podsystemów. Takim ważnym podsystemem jest system zawodowy w społ., uwarunkowany podziałem pracy i specjalizacją czynności.
System zawodowy obejmuje całą strukturę ról i statusów pozycji. Jednostki, pełniąc określone role zawodowe, zajmują jednocześnie odpowiednie pozycje, jakie do tych ról są przypisane. Wszystkie te role i pozycje są zhierarchizowane.
Hierarchizacja ról i pozycji oparta jest na 2 podstawach:
pierwszą są umiejętności, kwalifikacje, kompetencje osób zdolnych do ich wykonywania,
centralizacja i zróżnicowanie statusów z punktu widzenia kryterium przywództwa: autorytetu, czy też władzy.
Stąd też w społ. powstaje cała drabina, zawierająca szczeble statusu od najwyższych do najniższych, wykonawczych.
H. Domański „Czym jest prestiż?”
Nazwy „prestiż” używa się do wyodrębnienia w znaczącą całość rozproszonych przejawó mieszaniny szacunku, respektu i godności.
Zróżnicowanie prestiżu tworzy drabinę stratyfikacyjną, która jest świadomościowym odpowiednikiem „obiektywnej” hierarchii, podstawowym wynikiem uwarstwienia społ. w sferze świadomości zbiorowej, pociągającym za sobą doniosłe konsekwencje dla zachowań i postaw.
Co składa się na prestiż:
wypadkowa zróżnicowania dochodów, zasobów materialnych, poziomu wykształcenia, stylu życia, pozycji zawodowej i zajmowanego stanowiska, z którym związana jest władza nad ludźmi.
Włodzimierz Wesołowski: „Można powiedzieć, że jest prestiż zjawiskiem subiektywno-obiektywnym (...). System wartości decyduje o tym, jakie obiektywne cechy są brane pod uwagę w prestiżowych ocenach i jaki jest kierunek tych ocen”.