Systemy, struktury i procesy społeczne w różnych perspektywach teoretycznych.
Ćwiczenia nr1 10- 10-2013
CZYM JEST SPOŁECZEŃSTWO?
MARODY, GIZA-POLESZCZUK:
*Intensywne badanie różnych desygnatów danego pojęcia (,,okazów”), pomoże odsłonić ich cechy wspólne, a zatem pozwoli uchwycić istotę fenomenu, a w rezultacie również uściślić jego definicję.
Durkheim wprowadza rozróżnienie na SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNĄ i ORGANICZNĄ , jako zasadniczo odmienne typy więzi społecznej, leżące u podstaw społeczeństwa tradycyjnego i współczesnego mu społeczeństwa nowoczesnego.
Tonnies wprowadza pojęcie wspólnoty i stowarzyszenia (Gemeinschaft i Gesellschaft)
Simmel, który wyodrębnioną przez siebie ,,towarzyskość” uznawał za czystą formę uspołecznienia.
ZMIANA GOSPODARCZA:
Polegała na przyśpieszonej industrializacji-nowa forma zorganizowania procesów produkowania dóbr, której efektem było masowe przemieszczanie się ludzi do miasta.
Kruszyły się partykularyzmy i regionalizmy, charakterystyczne dla społeczności feudalnej, a miasta stawały się ,,tyglami” wytwarzającymi z mnóstwa różnych składników nową całość.
OBSZAR STRUKTUR WŁADZY:
Koniec okresu łamania potęgi partykularnych ośrodków władzy i ,,monopolizacji przemocy” za pomocą krzepnącego państwa narodowego.
Racjonalna biurokracja jako sposób organizowania struktur administracyjnych oraz jako dodatkowy mechanizm uogólniania działań
SFERA POLITYCZNA:
Wyłanianie się zrębów demokracji w połączeniu z pojawieniem się ideologii jako narzędzia mobilizacji społecznego poparcia,
fundamentalnego dla demokracji przedstawicielskiej
oraz idei ,,społeczeństwa obywatelskiego” jako zbiorowości jednostek zaangażowanych w ,,wytwarzanie” zarządzanego przez państwo dobra publicznego.
Edukacja jako mechanizm standaryzacji języka, pisma, zakresu wspólnej wiedzy kształtującej poczucie tożsamości oraz solidarności narodowej
Pojawienie się w krajach rozwiniętych opieki zdrowotnej nad dziećmi
PIERWSZE PRZEJSCIE DEMOGRAFICZNE:
Nowe możliwości pozyskania środków do życia (praca zarobkowa w przemyśle)
Obniżył się wiek zawierania małżeństw, a także wzrosła stopach ich zawierania
Skok stopy urodzeń
Masowe bezrobocie, szczególnie w obliczu przechodzenia z produkcji chałupniczej na system fabryczny.
Czym jest społeczeństwo? Jest to ta szczególna dającą się wyodrębnić historycznie, forma życia zbiorowego, która poczęta została wraz z rozwojem gospodarki kapitalistycznej, zaś swą dojrzałą postać uzyskała w XIX wieku.
Według Durkheima, ukryta rzeczywistość społeczna ma charakter tak samo obiektywny jak rzeczywistość fizyczna (i tu i tam zasady nią rządzące dają o sobie znać w postaci przymusu)
Ćwiczenia nr2 17-10-2013r.
P. Sztompka
Stawanie się społeczeństwem; pomiędzy strukturą a zmianą.
Statyka i dynamika społeczna
Przyjmując dynamiczny punkt widzenia socjologia twierdzi, że w życiu społecznym zmienność, płynność, przekształcanie się trwa nieustanie. Nigdy nie mamy do czynienia z zastygłym obiektem (społeczeństwo) zawsze natomiast toczącym się procesem społecznym.
Życie społeczne podobnie jak życie ludzkie trwa dopóty zachodzą jakieś zmiany, toczą się jakieś procesy przekształcenia. Kiedy to ustaje następuje śmierć.
Kiedy zaakceptujemy to stanowisko w kwestii istoty społeczeństwa musimy dalej posługiwać się rozróżnieniem na struktur i zmian (w celach metodologicznych), kiedy podejmujemy działania społeczne.
Badania naukowe wymaga, bowiem analizy i abstrakcji, czyli wydzielenia pewnych fragmentów, aspektów czy poziomów rzeczywistości społecznej (nawet, jeśli w swoje istocie rzeczywistość ta jest jednolita i faktycznie niepodzielna)
Struktura społeczna
Struktura społeczna jest to sieć powiązań między różnymi składnikami społeczeństwa, struktura spaja je w całość.
Wyróżniamy dwa ujęcia struktury społecznej:
Ujęcie realistyczne- pewna całość społeczna (grupa, społeczeństwo) jest strukturą, kiedy indziej, że całość taka posiada strukturę. To ujęcie jest bliższe myśleniu potocznemu.
Ujęcie atrybutywne- struktura jest tutaj pojmowana jako pewna właściwość cecha , atrybut zbioru obiektów (jednostek , małych zbiorowości , wielkich grup) jako pewien sposób ich uporządkowania zorganizowania w odróżnieniu od bezkształtnego chaosu.
Zróżnicowanie struktur ma charakter jakościowy i zależy od rodzaju składników życia społecznego, pomiędzy którymi struktury występują. Wyróżnia się cztery rodzaje składników i odpowiednio cztery typy struktur.
Działania ludzi- powiązania między rozmaitymi działaniami podejmowanymi przez różne jednostki tworzą strukturę interakcyjną. Przybiera różne postacie; inna jest struktura przy wigilijnym stole, inna w parlamencie, apelu wojskowym. Wszystkie można scharakteryzować zupełnie niezależnie od konkretnych osób, które w jej ramach działają; biesiadników, posłów, żołnierzy, studentów.
Ludzkie interesy albo inaczej szanse życiowe – zróżnicowany dostęp do pożądania dóbr (bogactwa, sławy, wiedzy). Powiązania między rozmaitymi interesami różnych jednostek czy grup tworzą strukturę interesów. I przybiera różne formy; struktura interesów w rodzinie jest odmienna od tej w firmie, inna w małej wiosce a inna w przemysłowym mieście.
Reguły postępowania (zwyczajowe, obyczajowe, prawne, moralne)- Powiązania między rozmaitymi regułami odnoszących się do różnych czynów a także do różnych aspektów ludzkich działań (celów regulowanych przez wartości i środków regulowanych przez normy) nazywany strukturą normatywną. Struktura normatywna w młodzieżowym gangu, plemieniu Indian czy nowoczesnym państwie.
Idee i przekonania ( potoczne, mityczne, religijne, naukowe) powiązania między rozmaitymi krążącymi w społeczeństwie ideami i poglądami tworzą strukturę idealną. Ma ona wiele postaci; struktura idealna w starożytnych Atenach jest inna niż we współczesny Paryżu, odmienna wśród rolników i w środowisku artystów.
Zmiana społeczna.
Pojęcie „zmiany społecznej”
Rozumiemy przez nią różnicę między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu. Stan wcześniejszy i stan późniejszy różnić się mogą pod następującymi aspektami:
Zmiana składu systemu- w grupie pojawiają się nowi członkowie lub wykruszają się dawni, w organizacji zlikwidowane zostają pewne pozycje lub przeciwnie pojawiają się nowe. (np. migracje rekrutacja do grupy, mobilizacja, reforma organizacyjna.
Zmiana struktury systemu- modyfikacja czworakich powiązań między elementami; interakcji, interesów norm i idei.
Zmiana funkcji pełnionych przez elementy. – Np. w rodzinie ojciec przejmuje od matki funkcje wychowawcze, w organizacji pozycję przywódcy zostają związane nowe kompetencje.
Zmiana granicy systemu- np. dwie grupy łączą się w jedną, dwie korporacje zlewają się przenikają.
Zmiany w otoczeniu systemu- urbanizacja pochłania tradycyjne wioski, podbój zmienia położenie geopolityczne społeczeństwa.
Zmiana społeczna oznacza pojedynczy epizod, przejście od jednego systemu do drugiego. Oczywiste jest, że zmiany społeczne wiążą się ze sobą zazębiają, jedna pociąga za sobą drugą.
Pojęcie „procesu społecznego”
Służy do opisania ciągu sekwencji następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu. Nazywany etapami bądź fazami.
Aby mówić o jednym procesie system pomimo tych zmian zachować musi podstawową tożsamość.
Wyróżniamy procesy kierunkowe:
Żadna faza procesu nie jest identyczna z jakąkolwiek inną.
Każda faza późniejsza w czasie (upodabnia) stan systemu do pewnego stanu wyróżnionego; preferowanego, upragnionego lub przeciwnie- postrzeganego negatywnie. Przykładem procesu kierunkowego jest; wzrost organizmu, dojrzewanie, starzenie się śmierć lub entropia, czyli rozpraszanie się energii we wszechświecie
Reprodukcja a emergencja
Społeczeństwo jest w nieustannym ruchu, podlega ciągłym zmianom, toczą się w nim stałe procesy. Różna jest natomiast jest ich skala, rozciągłość w czasie społeczna doniosłość.
Są takie, zmiany, procesy, które w rezultacie przyczyniają się do trwałości, stabilności społeczeństwa. Np. ludzie budzą się, wstają, jedzą śniadanie jadą do pracy, mają przerwę na obiad, po pracy idą na zakupy, wracają do domu, odpoczywają jedzą kolejce i idą spać. I tak w kółko. Te zmiany procesy codzienne, rutynowe w rezultacie podtrzymują funkcjonowanie systemu gospodarczego. Cotygodniowe chodzenie do Kościoła podtrzymuje funkcjonowanie systemu religijnego. Podobnie nakładający się na cykl tygodniowy cykl roczny zaznaczony poszczególnym świętami kościelnymi. Są cykle dłuższe np. okresy kilkuletniej kadencji parlamentów czy prezydentów. Podejmowane w okresie wyborów czynności podtrzymują funkcjonowanie systemu politycznego.
Wymienione wyżej procesy niezależnie od ich skali czy rozciągnięcia w czasie mają wspólną właściwość; w ich następstwie w społeczeństwie nic właściwie się nie zmienia. Istnieją formy życia społecznego (gospodarcze, religijne, polityczne), które ulegają umocnieniu, utrwaleniu afirmacji. Mówimy, że procesy takie prowadzą do reprodukcji społeczeństwa. A dokładnej do reprodukcji struktury społecznej:
Struktury interakcyjnej- po przez potrzymanie kontaktów, prowadzenie interakcji, korzystanie z kanałów komunikacji
Struktury interesów- po przez wykorzystanie swoich przywilejów, narzucanie własnej woli słuchanie rozkazów, podporządkowywanie się innym używanie środków, jakimi dysponujemy, kumulowanie dorobku.
Struktury normatywnej- po przez realizowanie uznanych wartości, przestrzeganie norm, wykonywanie przypisanych ról, wymierzanie kar i nagród.
Struktury idealnej- po przez akceptowanie rozpowszechnionych poglądów i ich przekazywanie, uczenie się, gromadzenie wiedzy, podtrzymywanie stereotypów, przekazywanie plotek.
W toku procesów reprodukcyjnych ludzie realizują aktualizują istniejące struktury nadając im ciągłość i trwałość.
Możemy mówić także o emergencji, czyli wyłanianiu się nowych struktur społecznych. I tak wyłaniają się:
Nowe struktury interakcyjne- po przez to, że ludzie nawiązują nowe kontakty interakcyjne, wychodzą w nowe stosunki, łączą się w nowe grupy.
Nowe struktury interesów- po przez to, że ludzie bogacą się lub biednieją, zyskują lub tracą władzę, uwalniają się z podporządkowania lub popadają w zależność.
Nowe struktury normatywne- po przez to, że ludzie zaczynają wyznawać nowe wartości, kierować się nowymi normami, odgrywać nowe role, nagradzać i karać za coś innego niż kiedyś.
Nowe struktury idealne- po przez to, że ludzie zaczynają wierzyć w nowych bogów, akceptować nowe ideologie, zyskiwać nową wiedzę o świecie, widzieć samych siebie w nowym świetle.
Procesy emergencji strukturalnej sprawiają, więc że społeczeństwo nie jest zastygłe w starych odwiecznych formach, lecz ulega stale przekształceniom. Zagadka tych procesów kryje się w działaniach ludzi, ale innych niż poprzednio nie rutynowych, lecz innowacyjnych.
Determinacja strukturalna a morfogeneza
Determinacja strukturalna ma dwojaki charakter:
Negatywny- ograniczający, gdy struktury stwarzają bariery po, za które działania nie mogą wyjść zamykając repertuar możliwych działań
Pozytywny- wyzwalający, wspomagający do działań pewnego rodzaju.
W życiu codziennym najczęściej dostrzegamy te struktury, które nas ograniczają. Każdy odczuwa jakiś społeczny nacisk, jakieś z góry ustanowione bariery dla swojej wolności. Rzadko natomiast dostrzegamy pozytywne znaczenie struktur które:
Stymulują nasze działania
Struktury można porównać do powietrza które jest niezbędne do życia a jednocześnie przezroczyste i niezauważalne.
Dwustronne ograniczenia i ułatwiające funkcje struktury społecznej są nieco bardziej systematyczne.
Struktura interakcyjna zamyka pewne kanały komunikacyjne uniemożliwiając kontakt między niektórymi osobami lub między niektórymi pozycjami społecznymi (poddany nie ma bezpośredniego dostępu do króla ) otwiera natomiast inne kanały stymulują bądź ułatwiają interakcje (profesor ogłasza dyżury aby spotkać się ze studentami , na wczasach organizuje się wieczorek zapoznawczy.
Struktura interesów ogranicza środki niezbędne do pewnych działań (ubogi odmawia sobie zjedzenia posiłku w drogiej restauracji, osoba pozbawiona autorytetu nie może nakazać niczego innym) ale również sprzyjać określonym działaniom dostarczając niezbędnych środków ( osoba z wysokim wykształceniem ma szanse ubiegać się o odpowiedzialne stanowisko , milioner może pozwolić sobie na wyrafinowane rozrywki)
Struktura normatywna zakazuje pewnych działań lub stara się do nich zniechęcić (nie zabijaj , nie cudzołóż , nie kradnij) ale także nakazuje określone działania lub skłania do ich podejmowania (ubieraj się modnie, postępuj szlachetnie , bądź lojalny)
Struktura idealna sugeruje odrzucenie pewnych przekonań (zabobonów , mitów, przesądów) ale zarazem wymaga uznawania ich (naukowych , racjonalnych demokratycznych)
Kształtowanie ludzkich działań przez struktury odbywa się za pośrednictwem rozmaitych mechanizmów społecznych. W socjologii najlepiej znane i najdokładniej opisane są mechanizmy kształtowania działań przez struktury normatywne i idealne. Określamy je, jako socjalizację i kontrolę społeczną. Ogniwem mediującym jest tutaj osobowość.
Normy wartości przekonania zostają w toku socjalizacji i kontroli społecznej wpojone do tego stopnia, że znajdują one niemal automatyczny wyraz w ich aktywności. Odbywa się to w rodzinie, w szkole, kościele. Inne mechanizmy działają w strukturze interakcyjnej. Można go określić, jako kontrolę sytuacyjną. Polega ona na tym, że ludzie stawiani w różnych sytuacjach (kontekstach społecznych), w których dogodniej im się kontaktować, nawiązywać interakcję z jednymi partnerami niż z drugimi. Przykładem jest;
Jeśli mieszkam na wsi częściej spotykam sąsiadów niż ludzi z miasta
Jeśli pracuje w kopalni częściej rozmawiam z górnikami niż marynarzami
Działania ludzi zostają w ten sposób ukierunkowane i skanalizowane przez obiektywne ramy sytuacji, w której się znaleźli.
W przypadku struktur interesów działa mechanizm przypisywania pozycji, podziału pracy (funkcji, ról) w zbiorowościach a tym samym dystrybucji środków niezbędnych do podjęcia określonych działań (pieniędzy władzy, prestiżu) np., kiedy urodziłem się w bogatej rodzinie stać mnie na wakacje za granicą.
MORFOGENEZA – proces wyłaniania się, artykułowania i utrwalania struktur rozmaitego rodzaju z chaosu działań podejmowanych przez członków społeczeństwa. Wyróżniamy cztery odmiany morfogenezy:
Ekspansja struktury interakcyjnej- powstawianie i rozbudowywanie sieci styczności, kot katów, więzi, łączności między jednostkami. (Jak powstaje nowa osada na Dzikim Zachodzie?
Krystalizacja struktury interesów- powstawanie i pogłębianie się hierarchii nierówności przywilejów i upośledzanie, (Jakimi drogami wybija się artysta, uczony ponad innych?)
Artykulacja struktury idealnej- powstawanie i zakorzenienie standardowych przekonań, poglądów, idei, mitów, stereotypów(Jak dochodzi do wytworzenia się consensusu społecznego czy grupowego?)
Instytucjonalizacja struktury normatywnej- powstawianie i utrwalanie się norm społecznych, wartości, ról.
Problem podmiotowości
Podmiotowość umiejscawiania była w świecie ponadludzkim, ponadnaturalnym. Podmiotami sprawczymi były animistyczne siły albo spersonalizowane bóstwa, pojedynczy bogowie metafizyczne byty albo los opatrzności. One ostatecznie i bezpośrednio kontrolowały kształt społeczeństwa. Podmiotowość ma charakter sakralny.
Podmiotowość zostaje umiejscowiona w stopniowo odkrywanych siłach natury. Losy ludzkie i społeczne traktowane są odtąd, jako efekt determinacji przyrodniczej – fizykalnej, biologicznej, klimatycznej, astronomicznej, demograficznej. Podmiotowość ulega sekularyzacji.
Podmiotowość zostaje przypisana do sprawstwa dziejowego wpływu na zdarzenia historyczne, kształt porządku społecznego- ludziom. Nie wszystkim lecz wybitnym jednostkom (przywódcom, wodzom, prorokom czy też geniuszom) oni wprawiają w ruch społeczeństwo ale sami nie są ze społeczeństwa. Ich wyjątkowe talenty, charyzma są darem losu, przypadkiem urodzenia tajemnicą genów. Podmiotowość ulega humanizacji. Dotyczy do tylko jednostek wyjątkowych.
Wraz z narodzinami socjologii podmiotowość ulega, co prawda socjalizacji, ale kosztem ponownej dehumanizacji Siły sprawcze kryją się gdzieś w samej konstrukcji organizmu społecznego (systemu społecznego), jako złożona, nieanalizowane bliżej „elan vital (pęd życiowy) czy immanentna tendencja przejawiająca się w funkcjonowaniu społeczeństwa, na co dzień oraz koniecznym ukierunkowanym i nieodwracalnym procesie wzrostu czy rozwoju
Podmiotowość ponownie stanowią znowu wielkie indywidualności, ale tym razem nie jako wielkości takimi urodzone ale jako reprezentacji tendencji społecznych (napięć, konfliktów, oczekiwań społecznych, tendencji rozwoju). Ich charyzma bierze się stąd, iż artykułują, wyrażają „ducha” społeczeństwa, klimat epoki, w której żyją.
Podmiotowość sytuuje się nie, w responsywnych indywiduach, lecz w niektórych rolach społecznych- przywódczych, władczych organizatorskich. Następuje rutynizacja charyzmy (Max Weber) niezależnie od przymiotów indywidualnych podmiotowość staje się prerogatywą urzędów czyli pozycji uprawnionych do decydowania w istotnych sprawach społecznych (reformowanie struktur , budowanie nowych form ustrojowych.
Podmiotowość zostaje rozciągnięta na zwykłych ludzi w ich codziennym życiu. Następuje demokratyzacja podmiotowości. Oczywiście dostrzega się, że każdy pojedynczy członek społeczeństwa ma minimalną rolę w generowaniu istotnych społecznych przekształceń, ale zarazem uznaje się, że takie przekształcenia nie mają żadnego innego źródła niż to, co wszyscy członkowie społeczeństwa czynią. w sensie dystrybutywnym jednostka jest podmiotem w minimalnym stopniu, lecz w sensie kolektywnym - jest jedynym, wyłącznym podmiotem w społeczeństwie.
Dwie pokrewne dyscypliny udzielają socjologii pomocy w zrozumieniu tej trudnej sprawy. Ekonomia dostarcza metafory rynku gospodarczego, na którym w wyniku rozproszonej aktywności niezliczonych producentów, konsumentów, sprzedawców, klientów itp. pojawia się owa „niewidzialna ręka" narzucająca prawidłowe i konieczne tendencje czy przekształcenia. Lingwistyka dostarcza metafory języka naturalnego, która pokazuje, jak w codziennym mówieniu niezliczonych jednostek kształtują się, reprodukują i modyfikują struktury semantyczne czy gramatyczne. I właśnie w oparciu o te metafory, wszelkie zmiany społeczne ujmuje się jako efekt niezamierzony, a nawet nieprzewidywalny, czy inaczej jako funkcję ukrytą tego, co wszyscy członkowie społeczeństwa czynią ze swoich prywatnych pobudek i dla swoich prywatnych racji.
Ów demokratyczny punkt widzenia, przypisujący podmiotowość wszystkim i każdemu z osobna, nie powinien przesłaniać prawdy, że najbardziej decydujące, przełomowe, rewolucyjne zmiany społeczne dokonują się zazwyczaj nie przez rozproszone, nieskoordynowane działania pojedynczych ludzi, lecz raczej przez działania zbiorowe podmiotów kolektywnych: stowarzyszeń opozycyjnych i organizacji terrorystycznych, grup spiskowych i rewolucyjnych, ruchów społecznych i oddziałów wojskowych, parlamentów i partii politycznych, grup nacisku i siatek przestępczych, klik i mafii. Ich złożone konfiguracje wyznaczają scenę polityczną nowoczesnych społeczeństw, a ich zamierzone, celowe działania krzyżują się ze spontaniczną, indywidualną aktywnością członków społeczeństwa.
PRZYCZYNEK DO TEORII MODERNIZACJI
Modernizacja jest rozwojem społeczno-gospodarczym.
Smelser próbuje opisać drogi rozwoju związane właśnie z rozwojem gospodarczym, zastanawia się co jest czynnikiem modernizującym.
Jakie są związki pomiędzy wzrostem gospodarczym a strukturą społeczną?
Rozważania skupia w 4 płaszczyznach:
1) Dziedzinie technologii – gdzie następuje przejście od technik prostych i tradycyjnych do technik wykorzystujących wiedzę naukową
2) W rolnictwie – gdzie następuje ewolucja od gospodarki naturalnej (produkcji dla siebie, na własne potrzeby) do gospodarki rynkowej (gdzie towary rolnicze są produkowane na sprzedaż, wymianę, kupno produktów nierolniczych, oraz zatrudnianie w rolnictwie pracowników najemnych)
3) W przemyśle – przejście od stosowania siły ludzkiej i zwierzęcej do właściwej industrializacji (gdzie zatrudnia się ludzi przy napędzanych energią maszynach w zamian za wynagrodzenie pieniężne)
4) W ekologii (układach ekologicznych) – ruch z gospodarstw i wsi do centrów miejskich (społeczeństwo zmodernizowane mieszka w mieście i w nim koncentruje się jego życie)
Cztery wymienione procesy mają tendencję do wpływania na strukturę społeczną w podobny sposób.
Wszystkie leżą u podstaw idealnych typów zmian strukturalnych
Teoria Smelsera opiera się o 3 pojęcia (w tekście: idealne typy zmian strukturalnych). Wszystkie 3 występują w każdej modernizacji i oddziałują na społeczeństwo:
1. Różnicowanie strukturalne – ustanawianie bardziej wyspecjalizowanych i autonomicznych jednostek
2. Integracja – nabiera nowego charakteru, gdy stary ład społeczny ulega dezaktualizacji wskutek procesów różnicowania
3. Zaburzenia społeczne – histeria tłumu, akty gwałtu, ruchy religijne i polityczne, które odzwierciedlają nierównomierność postępującego różnicowania integracji.
Niektóre źródła różnic pomiędzy tymi idealnymi modelami napięć społ. I zmiany:
- różnice warunków w okresie poprzedzającym modernizację
- różnice dynamiki zmian
- różnice dróg do modernizacji
- różnice występujące w etapach zaawansowanej modernizacji
-różnice treści i momentu wystąpienia dramatycznych wydarzeń w okresie modernizacji
Ad 1. Pojęcie różnicowania się struktury może być stosowane do analizy załamania się ustalonych wzorów życia społecznego i ekonomicznego w okresach rozwoju. Różnicowanie oznacza ewolucję od struktury ról wielofunkcyjnych do kilku bardziej wyspecjalizowanych struktur, definiowane formalnie to proces, wskutek którego jedna rola lub organizacja społeczna różnicuje się na dwie lub więcej ról czy organizacji, które w nowych warunkach historycznych funkcjonują sprawniej. Następuje zastępowanie ról i jednostek mniej wyspecjalizowanych-bardziej wyspecjalizowanymi. Proces różnicowania w kilku dziedzinach społecznych:
- w działalności gospodarczej: połączona wcześniej rodzina i gospodarka w procesie różnicowania zostaje rozdzielona; krajach słabo rozwiniętych produkcją zajmuje się krąg krewnych (produkcja rodzinna), wymiana i konsumpcja są głęboko osadzone w rodzinie, systemy wymiany właściwej są umiejscowione w ramach pokrewieństwa i wspólnoty(wzajemna wymiana), w systemach uwarstwienia (podział dóbr według przynależności kastowej) oraz systemach politycznych (podatki, daniny, zapłata w naturze, praca przymusowa), w takich warunkach takich system rynkowy jest słabo rozwinięty ,a pieniądz odgrywa niewielką rolę w kierowaniu ruchem dóbr i usług. Wraz z rozwojem gospodarki pewne rodzaje działalności ekonomicznej są usuwane – w rolnictwie dochodzi do rozkładu rodzinnej jednostki produkcyjnej, w wszelkim przemyśle produkcja przeznaczona zostaje na rynek, dla nieznanego konsumenta, jest sprzedawana, w systemie wymiany dobra i usługi wymieniane poprzednio na zasadach nieekonomicznych są silniej wchłaniane przez rynek, ruchem dóbr i usług zaczyna rządzić pieniądz, przez co zapoczątkowuje wypieranie i z czasem załamywanie się sankcji religijnych, politycznych, rodzinnych czy kastowych, które przedtem władały działalnością gospodarczą. Pieniądz jest istotny w procesie modernizacji, niezbędny w procesie wymiany, jest elementem wiążącym zróżnicowane struktury w nowoczesnym systemie rynkowym. Pojęcie różnicowania strukturalnego stanowi miernik dystansu pokonanego przez daną strukturę gospodarczą na drodze ku modernizacji.
-różnicowanie się czynności rodzinnych: w wyniku wyjścia produkcji z kręgu rodziny następuje utrata przez rodzinę pewnych funkcji, staje się ona więc agendą bardziej wyspecjalizowaną, przestaje być jednostką produkcyjną, czynności rodziny bardziej koncentrują się na zaspokojeniu potrzeb emocjonalnych i socjalizacji, następuje rozdzielenie funkcji gospodarczych od rodzinnych. 5 procesów towarzyszących modernizacji rodziny (w tekście: uwalnianiu się rodziny od innych zobowiązań )
1) zanik terminowania w ramach rodziny,
2) wzrost nacisków sprzeciwiających się ingerencji protekcji rodzinnej przy przyjmowaniu pracowników i personelu kierowniczego, naciski te powodowane są racjonalnością gospodarczą – zaczynają się liczyć kompetencje pracownika (wyjątek stanowi Japonia, w której więzy rodzinne stanowią główną zasadę przyjmowania pracowników)
3) słabnie bezpośrednia kontrola starszych krewnych z bocznej linii nad rodziną nuklearną – następuje wyodrębnienie rodziny nuklearnej z rodziny rozszerzonej( wielopokoleniowej)
4) w wyniku utraty tej kontroli (punkt 3)następuje wzrost roli osobistego wyboru, miłości i temu podobnych kryteriów narzeczeństwa i małżeństwa
5) zmiana statusu kobiet – stają się one mniej podporządkowane swoim mężom, bardziej niezależne ekonomicznie, politycznie i społecznie
- różnicowanie się systemów wartości: nacjonalizm jest czynnikiem modernizującym, rozbija tradycyjne więzi społeczne, daje coś w zamian, nacjonalizm wprowadza więź idealistyczną, odnosi się do makrostruktury; laicyzacja wartości;
Wartości maja doniosły choć różnorodny wpływ na wartości. Na przykład w „zrywie” przemysłowym ważną rolę odgrywa zlaicyzowany nacjonalizm, ponieważ dostarcza nieodpartych, łatwych do przyswojenia, świeckich motywów dokonywania bolesnych zmian – koszty, niedostatek, wyrzeczenia i utrata tradycyjnych wartości mogą być usprawiedliwione przez wzgląd na zbiorową ambicję ważniejszą niż wszystko inne. Nowy zbiorowy „twór – państwo narodowe spełnia warunki organizacji przemysłowej; zobowiązuje każdego obywatela do bezpośredniej lojalności organizując całą ludność jako jedną wspólnotę, szczegółowo reguluje życie gospodarcze i społeczne. Jeżeli proces uprzemysłowienia napotyka na poważne trudności, ich przezwyciężenie wymaga wzmożenia tendencji nacjonalistycznych. Nacjonalizm może jednak hamować postęp gospodarczy poprzez uwielbienia dla uświęconych tradycją sposobów działania i myślenia. We wczesnych okresach modernizacji tradycyjne więzi w dużej mierze ulec muszą przekształceniu po to, by powstały instytucje bardziej zróżnicowane. By przeciąż więzy jednostki z tradycją niezbędne jest zobowiązanie abstrakcyjne i silne. Narzędzi dostarczają wartości związane z ascetycznymi i zorientowanymi na doczesność wierzeniami religijnymi, ksenofobie i ambicje narodowe oraz ideologie polityczne, takie jak socjalizm.
Kierunki różnicowania przesądzają o laicyzacji wartości religijnych, pozostałe dziedziny instytucjonalne – gospodarcza, polityczna, naukowa itd. coraz bardziej się usamodzielniają. Wartości jakie nimi rządzą nie sankcjonują już bezpośrednio wierzenia religijne, lecz niezależna racjonalność. Wraz z postępem różnicowania procesowi laicyzacji podlega nacjonalizm i zbliżone systemy wartości, wraz z przechodzeniem społeczeństwa ku bardziej skomplikowanej organizacji społecznej wszechogarniające żądania lojalności narodowej ustępują samodzielniejszym systemom racjonalności. W początkowych stadiach rozwoju nacjonalizm jest gwałtowny, żywotny i agresywny, gdy zaś społeczeństwo osiągnie wysoki poziom rozwoju, nacjonalizm traci ostrość na rzecz samouspokojenia , odzyskując gwałtowność jedynie w sytuacjach kryzysu narodowego.
- różnicowanie się systemów uwarstwienia: skoncentrowanie się na dwóch typach problemów:
1) o ile podstawą hierarchizacji jednostek są cechy przypisane?
Kasty, grupy etnicznej tradycyjne grupy religijne nie muszą w okresie modernizacji tracić na znaczeniu pod każdym względem. Jako polityczne grupy interesów czy grupy odniesienia ogólnej lojalności mogą nabrać znaczenia, jednak jako jedyne zasady hierarchizacji kryteria askryptywne (przypisane) tracą nadrzędność wobec kryteriów ekonomicznych, politycznych i innych.
2) w jakim stopniu cechy przypisane osób decydują o ich pozycjach zawodowych, politycznych, religijnych i innych?
Wzrasta ruchliwość jednostkowa w hierarchiach zawodowych; pozycja funkcjonalna osoby dorosłej przestaje pokrywać się z jej pozycją startową. Ruchliwość jednostkowa zastępuje często ruchliwość zbiorową (o wyższe miejsce w społeczeństwie ubiegają się jednostki nie grupy).
W warunkach modernizacji gospodarczej różnicowanie się struktury postępuje zarówno pod jednym jak i drugim względem.
Ruchliwość społeczna –łatwiej o zmianę pozycji pionowej.
Gdy ruchliwość wzrasta –społeczeństwo staje się otwarte.
Ad 2. Integracja wyodrębnionych czynności
Samo różnicowanie nie wystarcza jako czynnik modernizacji. Rozwój dokonuje się drogą przeplatania się różnicowania (które rozbija ustabilizowane społeczeństwo) i integracji (która jednoczy na nowym gruncie wyodrębnione struktury). Paradoksem jest, ze proces integracji sam wytwarza struktury bardziej zróżnicowane. Integracja przyczynia się do różnicowania, a różnicowanie oddziałuje na integrację. Proces integracji w kilku dziedzinach instytucjonalnych:
- gospodarka a rodzina: w warunkach różnicowania się społeczne okoliczności produkcji wyodrębniają się z kontekstu spożycia, a role produkcyjne członków rodziny oddzielają się geograficznie, czasowo i strukturalnie od ról czysto rodzinnych, tego typu zróżnicowanie od razu rodzi problemy integracji. O ile przed modernizacją funkcje integracyjne spełniali krewni, sąsiedzi i lokalna filantropia o tyle modernizacja powołuje do życia mnóstwo instytucji i organizacja nastawionych wprost na rozwiązywanie problemów integracyjnych: agencje pośrednictwa pracy, instytucje opieki i pomocy społecznej, organizacje spółdzielcze, szkoły, placówki medyczne itp., więc pojawiają się instytucje zastępujące funkcje wcześniej przypisane rodzinie.
- wspólnota: urbanizacja stwarza zwykle większą anonimowość, w rezultacie w rozrastającym się mieście rozwijają się dobrowolne stowarzyszenia (ludzie wyrwani z wiosek mają potrzebą integracji na poziome mezostruktur, wypełniają one tę pustkę po mezostrukturze wsi): kościoły, związki, kluby, bary sklepy itp. W samym mieście pierwotnym kryterium stowarzyszania się może być wspólnota plemienna, kastowa czy wiejska; kryterium takie może się utrzymywać lub stopniowo ustępować ugrupowaniom bardziej „funkcjonalnym”, opartym na interesach ekonomicznych lub politycznych.
- struktura polityczna: następuje przejście od społeczności pierwotnej przez państwa stanowe a punktem dojścia jest sformalizowane państwo narodowe (z organizacją i administracją). Różnicowanie się społeczeństwa wyciska swe piętno na integracji. Powstające struktury integracyjne zespalają i harmonizują strukturę społeczną, której grozi rozpad ze strony sił różnicujących.
Ad. 3 Zaburzenia równowagi między różnicowaniem i integracją: zaburzenia społeczne
Zmiany strukturalne związane z modernizacją rozsadzają ład społeczny z dwóch powodów:
1. różnicowanie wymaga nowych rodzajów działań, norm, nagród i sankcji (prestiżu opartego na wykonywanym zawodzie, pieniędzy, pozycji politycznej). Wchodzą one często w konflikt ze starymi sposobami działania społecznego. Tradycyjne wzory to jedne z najbardziej nieprzejednanych przeszkód w procesie modernizacji, a ich zagrożenie wywołuje poważne niezadowolenie i opór.
2. zmiany strukturalne w okresach modernizacji są przede wszystkim nierównomierne. W całym społeczeństwie różnicowanie powodowane zmianami w rolnictwie, przemyśle i urbanizacji w stosunku do integracji posuwa się zawsze nierównomiernie; obydwa te czynniki wywołują „wąskie gardła” i są obciążone przeszłością. Im szybsze tempo modernizacji, tym ostrzej występują te zakłócenia. Taka nierównomierność wywołuje klasyczną anomię.
3. niezadowolenie wywołane konfliktem z tradycją oraz to, które powoduje anomia, mogą się czasem wzajemnie pogłębiać. Anomię łagodzi częściowo powstanie nowych układów integracyjnych, jak związki, stowarzyszenia, kluby i zarządzenia władz. Innowacje te są jednak często w konflikcie z tradycyjnie nienaruszalnymi prawami, gdyż nowe formy integracji rywalizują ze starymi niezróżnicowanymi systemami solidarności społecznej. Wynikiem jest trójstronna walka pomiędzy tradycją, różnicowaniem i nowymi czynnikami integracji. W takich warunkach istnieją praktycznie nieograniczone możliwości konfliktu grupowego. Trzy klasyczne reakcje na te zakłócenia to wrogość, niepokój i ucieczka w świat fikcji. Na poziomie zbiorowości reakcje te odzwierciedlają się w różnych ruchach społecznych: pokojowej agitacji, przemocy politycznej, mesjanizmie, nacjonalizmie rewolucjonizmie, podziemnej działalności wywrotowe itp. Na poziomie jednostki pojawiają się postawy buntu, niepokoju, wrogości, niezadowolenia (zależnie od punktu odniesienia). Nie zawsze wczesne stadia modernizacji wywołują gwałtowny nacjonalistyczny ruch społeczny czy inny. Ponadto ruchy takie przybierają różne formy. 5 czynników decydujących dla wystąpienia i ukształtowania się zaburzeń społecznych.
1)zakres i natężenie przesunięć w obrębie pozycji społecznych wywołanych zmianami strukturalnymi – im tempo ich jest większe, tym ostrzejsze problemy dezintegracji
2) złożoność struktury społeczeństwa w początkowym okresie modernizacji – w społeczeństwach słabiej rozwiniętych ruchy protestacyjne przybierają mniej lub bardziej bezpośrednie formy religijne. Laicyzacja protestu wzmaga się wraz z postępem procesów modernizacji i różnicowania.
3) dostęp grup przemieszczonych w strukturze do kanałów wpływu na politykę społeczną. Jeśli grupy przemieszczone mają dostęp do czynników odpowiedzialnych za przeprowadzanie reform, agitacja będzie pokojowa i utrzymana w ramach instytucjonalnych, ale jeśli dostęp jest zamknięty żądania reform przybiorą formy bardziej gwałtowne, utopijne i wyjątkowe. Stąd skłonność do ucieczki w świat fikcji i niezorganizowanego gwałtu przejawiają zwykle wydziedziczeni, narody skolonizowane i izolowani społecznie emigranci.
4) nakładanie się interesów i linii podziałów. Ważną cechą strukturalną takiego systemu jest fakt, że przynależność gospodarcza, polityczna i rasowo-etniczna zwykle na siebie zachodzą. Stąd każdy rodzaj konfliktu ma przypuszczalnie podtekst rasowy i rozbudza wielokierunkową lojalność oraz przesądy walczących partii.
5) rodzaj i rozmiary obcej infiltracji oraz interwencji w interesie grup protestu.
OPARCIE RZĄDU W STRUKTURZE
Procesy modernizacji łatwiej przeprowadzić w gospodarkach z silnym scentralizowanym rządem, dzięki nacjonalizmowi. Istnieją pewne zalety rządów „silnej ręki”:
1) gdy istnieją niezróżnicowane struktury instytucjonalne, jednostki odmawiają pracy najemnej ze względu na tradycyjne więzy pokrewieństwa, wsi, plemienia i inne. By uwolnić ludzi od tych więzów konieczna jest zawsze pewna presja polityczna.
2) proces różnicowania stwarza warunki, które wymagają szerszej i bardziej sformalizowanej administracji. Potrzeba zapanowania nad rosnącą różnorodnością kulturalną, gospodarczą i społeczną oraz sprawowania kontroli nad politycznym rezonansem ciągłych zmian w podziale władzy, które towarzyszą daleko posuniętej reorganizacji społecznej.
3)skłonność rozwijających się narodów we wczesnym okresie modernizacji do gwałtownych porywów buntu – aby poradzić sobie z nimi przywódcy polityczni zapewnią sobie większą skuteczność działań otwarcie i pełniej wiążąc się z utopijnym, wrogo wobec obcych nastawionym nacjonalizmem (nacjonalizm scala naród, ponieważ „wymyśla” wrogów zewnętrznych). Może być on potężnym instrumentem realizowania trzech najbardziej podstawowych celów:
a) utwierdzenia swej prawomocności przez podjęcie misji tworzenia państwa narodowego
b) skłonienia ludności do nieosiągalnych inną drogą wyrzeczeń
c) wykorzystania roszczeń do prawomocności w celu zdławienia protestów. Kluczem do stabilności politycznej zdaje się być praktykowanie elastycznej polityki pod szyldem bezwarunkowego oddania misji narodowej.
Anthony Giddens
Ramy później nowoczesności
Kilka uwag o nowoczesności
Nowoczesność – odnosi się do instytucji i wzorów zachowań, zapoczątkowanych na końcu europejskiego feudalizmu.
Nowoczesność = świat uprzemysłowiony
Wymiary nowoczesności:
Industrializm – jedna z osi instytucjonalnych nowoczesności; odnosi się do relacji społecznych wynikających z powszechnego zastosowania surowców energetycznych
i maszyn w procesach produkcyjnych.
Kapitalizm – system wytwarzania dóbr; jego elementy: konkurencja rynkowa; urynkowienie siły roboczej.
Nadzór – władza organizacyjna, która związana jest z nowoczesnym życiem społecznym; wszelka kontrola ludności.
Kontrola środków przemocy – „uprzemysłowienie wojny”; niszczycielski potencjał uzbrojenia o coraz większych rozmiarach (np. broń jądrowa).
Formy uspołecznienia (wytworzone w nowoczesności):
Państwo narodowe (część większego układu państw narodowych) – wykształca specyficzne rozwiązania terytorialne i mechanizmy sprawowania nadzoru, monopolizuje kontrolę nad środkami przemocy.
Nowoczesne państwa – systemy zdalne do samokontroli, do prowadzenia spójnej polityki, realizacji planów w skali geopolitycznej.
Nowoczesna organizacja – szeroki zakres, biurokratyczny charakter, a w szczególności skupiona refleksyjna kontrola,
Organizacja – regularna kontrola stosunków społecznych na nieograniczonym obszarze czasu i przestrzeni.
Dynamizm – odróżnia nowoczesność od epok poprzednich; zwiększa się tempo i zasięg zmian, które mają wpływ na zachowania społeczne.
Trzy elementy dynamizmu:
Rozdzielenie czasu i przestrzeni,
Mechanizmy wykorzeniające,
Refleksyjność.
Ad. 1) Rozdzielenie czasu i przestrzeni
W warunkach przednowoczesnych czas i przestrzeń łączyły się za pośrednictwem miejsca. Większe z kultur przednowoczesnych wykształciły bardziej formalne metody odniesienia czasu i porządkowania przestrzeni (np. kalendarze, prymitywne mapy).
„Pusty” wymiar czasu – dźwignia, za pomocą której przestrzeń została oderwana od miejsca. Wykształcenie „pustego” wymiaru czasu związane było z oddzieleniem czasu od przestrzeni.
Zegar mechaniczny – podstawowy wyraz ww. procesu.
Zmiany te w obrębie tkani życia codziennego zmieniały charakter z lokalnego na uniwersalny. (Odtąd: zegary – uniwersalny sposób odmierzania czasu i datowania; mapy- zmiany w dziedzinie relacji społecznych).
Ad. 2) Wykorzenienie instytucji społecznych
(wykorzenienie – przeciwstawienie koncepcji różnicowania)
Mechanizmy wykorzeniające:
Środki symboliczne systemy
Systemy eksperckie abstrakcyjne
Środki symboliczne – środki wymiany o znormalizowanej wartości, wymienialne między różnymi kontekstami, np. pieniądz – naczelni i najpowszechniejszy ze środków symbolicznych; wiąże on czas (jako narzędzie kredytu) i przestrzeń (pozwala na przeprowadzenie transakcji jednostkom, które fizycznie nigdy się nie spotkają).
Systemy eksperckie – Wiążą czas i przestrzeń rozwijając wiedzę techniczną, której prawomocność nie zależy od ekspertów, ani od ich klientów praktycznie z niej korzystających (dot. Spożywanego jedzenia, zażywanych lekarstw, domów, środków transportu i.in. aspektów życia codziennego w warunkach nowoczesności. System ekspercki obejmuje swym zasięgiem same relacje społeczne i sekrety osobowości.
System ten zasadniczo opiera się na zaufaniu.
Zaufanie – polega zwykle na ogólnym nastawieniu, które leży u podstaw podejmowanych decyzji, sięgającym splotu zaufania z rozwojem osobowości.
Podstawy zaufania mają związek z poczuciem bezpieczeństwa psychicznego jednostek
i grup.
Ad.3) Refleksyjność
Refleksyjność nowoczesności – rewizja większej części społecznej aktywności materialnego stosunku do przyrody. Rewizja wynika ze względu na nowo zdobyte wiadomości lub nabytą wiedzę.
Wiedza – strukturalny element nowoczesnych instytucji.
Nauki społeczne – gromadzą wiedzę, ale też odgrywają kluczową rolę w refleksyjności nowoczesnej.
Nauka – opiera się na metodologicznej zasadzie wątpienia.
Każda doktryna naukowa – otwarta na rewizję, w obliczu nowych idei i odkryć może zostać całkowicie odrzucona.
Globalizacja i transformacja życia codziennego
Trzy wymienione elementy (reorganizacja czasu i przestrzeni, mechanizmy wykorzeniające i refleksyjność nowoczesności) zakładają uniwersalizm, który tłumaczy ekspansywność i iskrzenie nowoczesnego życia społecznego w zetknięciu z tradycyjnie ustalonymi praktykami.
Globalizacja – wyraz fundamentalnych aspektów rozsuwania czasu i przestrzeni. Dotyczy punktów przecięcia nieobecności i obecności, splotów wydarzeń społecznych i relacji „na odległość” z lokalnymi kontekstami. Globalizacja jest zjawiskiem dialektycznym, w obrębie którego wydarzenia na jednym biegunie rozsuniętej relacji często powodują wystąpienie odmiennych czy wręcz odwrotnych zjawisk na drugim biegunie.
Zaufanie do systemów abstrakcyjnych miesza się często ze zgodą ze względów praktycznych: jest to rodzaj umowy, która jednostka zawiera z instytucjami nowoczesności, a stawka jest umowna.
Doświadczenie zapośredniczone
Język i pamięć – ściśle ze sobą splecione.
Język (wg Levi-Straussa) – machina czasu, która umożliwia odtwarzanie praktyk społecznych z pokolenia na pokolenie, umożliwiając zarazem zróżnicowanie przeszłości, teraźniejszości
i przyszłości.
Słowo mówione – nierozerwalnie związane z tradycją; przekaźnik, ślad, którego ulotność znajduje dopełnienie w trwaniu sensu w czasie i przestrzeni dzięki opanowaniu przez człowieka strukturalnych właściwości języka.
Integralną częścią nowoczesności są jej własne środki przekazu:
tekst drukowany sygnał elektroniczny
Książki i teksty cywilizacji przednowoczesnych – dostosowane do przekazu tradycji, prawie zawsze miały zasadniczo „klasyczny” charakter.
Materiały wydane drukiem, umiejętność ich wytwarzania i interpretacji – niezastąpione środki koordynacji i administracji społecznej.
Obliczono: od czasów Guttenberga ilość drukowanych materiałów w skali globu co piętnaście lat ulega podwojeniu.
Druk – główny czynnik powstania czesnego nowoczesnego państwa i innych instytucji będących zalążkami nowoczesności.
Materiały drukowane w masowym obiegu – zjawisko poprzedzające erę komunikacji elektronicznej.
Wczesne gazety (magazyny, czasopisma i in.) – główna rola w ostatecznym oddzieleniu przestrzeni od miejsca.
Susan R. Broker-Gross – zbadała zmiany przestrzenno-czasowego zakresu dzienników. W połowie XIXw. informacje były relacjami z wydarzeń w nieco oddalonych miastach Stanów Zjednoczonych, ale brakowało im natychmiastowości, której spodziewałby się współczesny czytelnik. Przed nadejściem telegrafu bieżące informacje były opisami bliskich i niedawnych wydarzeń, im bardziej oddalone wydarzenie, z tym późniejszą datą się ukazywało.
Nowiny z daleka - „paczki geograficzne” (wg Brooker-Gross).
Media – wyraz, ale też narzędzie wykorzeniających i globalizujących tendencji, przez jakie wyraża się nowoczesność.
Dwie cechy doświadczenia zapośredniczonego w warunkach nowoczesności:
- efekt kolażu – kolaż – współistnienie różnych zdarzeń w środkach masowego przekazu, nie układają się we wspólną opowieść, ale wywodzą się z integralnych całości myślowych i rozumowych.
- wtargnięcie odległych wydarzeń do sfery codziennych doświadczeń, która okazuje się w znacznej mierze zorganizowana przez te wydarzenia.
W warunkach nowoczesności środki przekazu nie tyle odzwierciedlają rzeczywiste zdarzenia, ile częściowo je tworzą.
Późna nowoczesność i jej parametry egzystencjalne
Nowoczesność w pełni rozwiniętą cechuje zwątpcie w opatrzność połączone z dostrzeżeniem dwoistej natury nauki i techniki jako:
Stwarzających nowe parametry ryzyka i zagrożeń,
Wciąż dostarczających ludzkości obiecujących rozwiązań.
Zmiany wykraczają poza oczekiwania człowieka i wymykają się jego kontroli.
Związana jest z tym refleksyjność nowoczesności.
Wiedza przenika warunki działania, które opisuje i analizuje – wprowadza to nowe niejasności w obszar uwikłanych w błędne koła i podważalnych posttradycyjnych pretensji poznawczych.
Logika opatrznościowa – wiara, że doczesne poznanie natury rzeczy gwarantuje człowiekowi bezpieczniejszy i lepszy byt. Logika ta zawiera w sobie pozostałość sięgającej czasów przednowoczesnych koncepcji losu.
Koncepcja losu – przekonanie, że bieg zdarzeń jest już jakoś z góry ułożony.
Urlich Beck – nowoczesność = „społeczeństwo ryzyka” – życie z analitycznym nastawieniem do możliwości sposobów działania, pozytywnych i negatywnych, wobec których człowiek, jako jednostka globalna, staje w toku społecznej egzystencji.
Zainteresowanie futurologią oznacza, że rozważanie kontrfaktycznych możliwości wpisane jest w refleksyjność w kontekście oszacowania ryzyka i ewaluacji.
Przyszłość – refleksyjnie układana w ramach aktualnych warunków działania, kiedy jej częścią staje się wiedza o niej.
W kulturach przednowoczesnych wiedza specjalistyczna zasadza się głównie na procedurach i formach symbolicznych – opierają się one jednoznacznemu i przejrzystemu zapisowi, a jeśli nawet taki zapis powstaje, jest niedostępny dla niewtajemniczonych.
W nowoczesności aspekty ekspertyzy są uwarunkowane przez połączenie długotrwałego szkolenia i specjalizacji, chociaż często eksperci zasłaniają się wymyślnym słownictwem, żeby zachować status związany z technicznym charakterem ich wiedzy.
Ekspertyza – część szerszych systemów abstrakcyjnych, dąży do zwiększania ostrości kosztem pola widzenia, przez co może przyczynić się do powstania niezamierzonych konsekwencji.
„Myślenie naprzód” w kulturach przednowoczesnych – związane często z indukcyjnym wykorzystaniem nagromadzonych doświadczeń, lub zasięganiu wiedzy u wizjonerów (np. trzeba zasiać, by później zebrać plon i trzeba przy tym dostosować się do zmiennych pór roku).
Wiedza specjalistyczna nie tworzy stabilnych podstaw indukcyjnych.
Dlaczego nowoczesność i tożsamość?
Przekształcenia tożsamości i Globalizacja – dwa bieguny dialektycznej relacji między lokalnością Nowoczesność globalnością.
Nowoczesność nadaje sferze aktywności ludzkiej żywiołową dynamikę, połączoną ze zmianami w obrębie mechanizmów zaufania i środowisk życia.
Refleksyjność nowoczesności obejmuje sam rdzeń jaźni – w kontekście porządku posttradycyjnego „ja” staje się refleksyjnym projektem.
Wallerstein i Blackslee:
„Nowe poczucie własnej tożsamości” tworzy się w ramach procesu powstawania niespotykanych dotąd relacji społecznych.
Tożsamość jednostki staje się problematyczna w warunkach nowoczesności w sposób inny niż miało to miejsce w kontekstach tradycyjnych.
Terapia – wyraz refleksyjności tożsamości, zjawiska, które i w odniesieniu do jednostki
i w szerszym kontekście instytucji nowoczesności, równoważy prawdopodobieństwo życiowej wygranej i totalnej katastrofy; jest też środkiem walki z nowymi lękami.
Janusz Reykowski
Kolektywizm i indywidualizm
jako kategorie opisu zmian społecznych
i mentalności
Od dawna zwraca się uwagę na istnienie dwóch jakościowo różnych, a nawet przeciwstawnych form organizacji życia społecznego: jedna opiera się na zasadzie prymatu grupy nad jednostką, podczas gdy druga na zasadzie prymatu jednostki nad grupą. (Wniosek: kolektywizm i indywidualizm to formy życia społecznego.)
Rozgłos zdobyła praca holenderskiego badacza – Hofstedego nt. postaw społecznych u ok. 110 000 osób zatrudnionych w firmach związanych z IBM na świecie. Wg niego: „Indywidualizm dotyczy społeczeństw, w których panują luźne związki między jednostkami; oczekuje się, że każdy będzie się troszczył o samego siebie i swoją rodzinę. Kolektywizm jako jego przeciwieństwo odnosi się do społeczeństw, w których ludzie id urodzenia do śmierci pozostają zintegrowani w silnych, spójnych grupach, które przez całe życie opiekują się nimi w zamian za bezwzględną lojalność.” Indywidualizm jest w krajach Europy (Zach.), Am. Północnej, w Australii, a kolektywizm w Azji, Afryce, Am. Południowej.
Sens pojęć.
Indywidualizm – takie wartości jak autonomia jednostki, niezależność emocjonalna, osobista inicjatywa, prywatność, wyraźna świadomość swojego ‘ja’; stosunku społeczne układa się na zasadach wymiany z uwzględnieniem kalkulacji zysków i kosztów. Cechą indywidualistycznej koncepcji świata jest ujęcie życia społecznego jako rezultatu interakcji między jednostkami stanowiącymi byty samodzielne. Jednostka sama odpowiada za siebie, sama określa, co jest dla niej dobre czy złe, (sama rozpoznaje dobro i zło). Relacje z innymi oparte są na zasadach wymiany, współpracy lub rywalizacji. Główne wartości to autonomia, poleganie na sobie, prywatność, kontrola osobista itp. Człowiek ujmuje siebie jako wyodrębnioną, autonomiczną istotę, która sama włada swoim losem i określa swe obowiązki z innymi.
Kolektywizm – świadomość ‘my’, emocjonalna zależność, solidarność grupowa, tendencje do uzgadniania decyzji w grupie; stosunku społeczne układa się na zasadach wzajemnej odpowiedzialności i podporządkowuje się je normie społecznej harmonii. Cechą kolektywistycznej koncepcji świata jest założenie, że grupa stanowi „byt pierwotny”, w stosunku do którego jednostka jest wtórna, grupa jest „bytem samoistnym”, jednostka nie może istnieć poza nią, jest id grupy w sposób integralny zależna. Grupa odpowiada za jednostką, ona jest źródłem dobra i zła, a jednostka jest zobowiązana do działania na rzecz grupy i poświęcenia się dla niej. Relacje z innymi ludźmi różnią się zasadniczo w zależności od tego, czy są oni członkami własnej grupy (tu są oparte na zasadzie więzi emocjonalnej) czy obcej (tu są oparte na zasadzie rywalizacji). W stosunkach wewnątrzgrupowych obowiązują: społeczna harmonia, solidarność, obowiązek i odpowiedzialność, poczucie wstydu (zachowanie twarzy). Człowiek odbiera siebie jako członka pewnej społecznej całości- rodziny, klanu, narodu, wspólnoty religijnej.
Na podstawie badań, jakie podaje Reykowski, można dojść do wniosku, że istnieje kolektywistyczna i indywidualistyczna mentalność.
Obecnie panuje pogląd, że kolektywizm stanowi przeszkodę w społecznym rozwoju, natomiast rozwojowi ma sprzyjać indywidualizm. Charakterystyczne dla kolektywizmu wartości powinny przyczyniać się do osłabienia konfliktów między ludźmi i przeciwdziałać tendencji do egoistycznego wykorzystywania grupy dla celów osobistych. Jednak w naturze kolektywizmu zawarte są pewne mechanizmy, które podważają skuteczność jego zasad, gdy usiłuje się je stosować we współczesnych społeczeństwach
Mentalność kolektywistyczna oparta jest na założeniu zdychotomizowanego obrazu świata, w którym kluczową rolę odgrywa podział my-oni (swoi-obcy)
Utrudnienie komunikacji z obcymi – organizowanie nowych grup zadaniowych, gdzie współpracować ze sobą mają nie znający się ludzie, którzy nie utworzyli ze sobą żądnych stałych więzi, może natrafiać na trudności
Podział na swoich i obcych opiera się głównie na kryteriach przypisanych, z których 3 są podstawowe:
więzi krwi – rodzina, klan
więzi regionalne – wspólnota pochodzenia
więzi kulturowe – wspólnota językowa, wierzeń
W takich grupach dominujące znaczenie mają związki emocjonalne, a nie zadaniowe. Silna identyfikacja z własną grupą rodzi tendencję do ochrony interesów własnej grupy za wszelką cenę kosztem interesów innych ludzi i interesu ogólniejszego.
W grupach zbudowanych na kolektywizmie tendencja do upodabniania się i konformizmu – hamuje to oryginalność, twórczość i krytycyzm, „zamyka” grupę na „obcy wpływ”
Trudno się więc dziwić, że uważa się że kolektywizm utrudnia rozwój społeczny. Indywidualizm sprzyja ekonomicznemu postępowi, choć z drugiej strony sam jest efektem tego postępu.
Kolektywizm u indywidualizm w społeczeństwie polskim
Polacy są narodem indywidualistycznym, który nie mógł zaakceptować państwa budowanego na kolektywistycznych zasadach.
W 1988 roku przeprowadzono badania nad mentalnością społeczno-polityczną polskiego społeczeństwa. Na ich podstawie wyróżniono 3 wzory przekonań normatywnych:
orientacja kolektywistyczno – demokratyczna – jednostka powinna mieć prawo do podmiotowego działania, wolność słowa, realny udział w rządzeniu państwem (przez wybranych przedstawicieli), głos stanowiący w sprawach lokalnych, prawo do zachowania własnego zdania w relacjach rodzinnych;
orientacja kolektywistyczno – autorytarna – człowiek powinien dbać o dobro innych, polegać na tradycji i opinii starszych, dawać z siebie w pracy jak najwięcej, liczyć się z opinią zbiorowości i autorytetów; kluczową kwestią jest funkcjonowanie zbiorowości kierowanej przez autentyczne autorytety
orientacja egoistyczno – roszczeniowa – przeświadczenie że powinno się minimalizować własne nakłady na rzecz drugich, a maksymalizować własne korzyści; obowiązkiem zbiorowości, a zwłaszcza władz jest troszczenie się o dobro jednostki.
Można to konkludować następująco
opozycja kolektywizm – indywidualizm nie wyczerpuje opisu podstawowych zasad, na których zbudowane mogą być relacje między jednostka a grupą (powstała taka sobie orientacja egoistyczno – roszczeniowa, której model ten nie przewidział);
te trzy orientacje w mentalności jednego osobnika nie muszą się wykluczać – ta sama osoba może być w zależności od kontekstu bardziej indywidualistyczna lub bardziej kolektywistyczna
Procesy indywiduacja i identyfikacji
indywiduacja – podstawa ujmowania siebie jako odrębnej, stanowiącej o sobie istoty,
identyfikacja – podstawa ujmowania siebie jako istoty podobnej (czy identycznej), może występować w dwojakiej formie: postrzegania podobieństwa do drugich i postrzegana przynależności
Dzięki procesom indywiduacja dochodzi do uformowania tożsamości osobistej, a dzięki identyfikacji – tożsamości społecznej. Podstawą indywidualistycznej orientacji jest proces indywiduacji i uformowanie tożsamości osobistej. Natomiast podstawą kolektywistycznej orientacji jest proces identyfikacji i uformowanie społecznej tożsamości. Ponadto procesy identyfikacji i indywiduacji są podstawą uformowania się struktury „ja” u wszystkich ludzi, a tożsamość osobista i społeczna, to jakby dwie strony tego samego medalu, więc stąd wniosek, że przesłanki kolektywizmu i indywidualizmu tkwią w każdym w nas.
| FORMA ŻYCIA SPOŁECZNEGO | |
|---|---|
| INDYWIDUALIZM | |
| WARTOŚCI | prywatność, niezależność, świadomość ‘ja’, autonomia, kontrola osobista |
| STOSUNKI SPOŁECZNE | rywalizacja (niekiedy teoria wymiany) |
| IDEOLOGIA | jednostka jest źródłem etyki, jednostka to wartość autoteliczna, ważne poczucie godności |
| PRZYKŁAD | liberalizm |
| KONFLIKT NORM | tożsamość osobista (indywiduacja) |
| KONFORMIZM | większy nonkonformizm |
| REGUŁY PODZIAŁU DÓBR | podział słusznościowy |
| WSPÓŁPRACA | rywalizacja, współpraca |
| KOMUNIKACJA | Jasność komunikatów jest bardzo ważna i praktykowana. |
| Typ społeczeństwa | klasowe obywatelskie |
Wnioski
nie możemy mówić o prostym przejściu od kolektywizmu do indywidualizmu
nie można też powiedzieć, żeby kolektywizm był gorszy
o dynamizm emergencje reprodukcje morfogenezę i przykłady plus instytucje jako kapitał społeczny