Temat 8. SRUKTURA SPOŁECZNA

Społeczeństwo morficzne - posiadające wyraźną strukturę

Społeczeństwo amorficzne - posiadające strukturę szczątkową

Struktura społeczna - zbiór elementów oraz układów zależności między nimi w obrębie danego społeczeństwa. Kształt struktury zależy od tego, jakie jest społeczeństwo.

Struktura zamknięta i sztywna - charakterystyczna dla społeczeństw kastowych

Struktura otwarta i płynna - możliwe jest przemieszczanie się jednostek między klasami w ramach struktur: awans bądź degradacja

Według Stanisława Ossowskiego, struktura społeczna to system stosunków, który daje się sprowadzić do trzech kategorii:

- stosunków zależności wzajemnych, wynikających ze wzajemnego podziału pracy i funkcji

- stosunków zależności jednostronnych, wynikających z grupowych przywilejów i upośledzeń

- stosunków hierarchii i gradacji

Odpowiadają im trzy schematy ujmowania struktury społecznej:

- funkcjonalny

- ekonomiczny

- gradacyjny (stratyfikacji społecznej)

J. Błuszkowski wymienia zamiast schematu ekonomicznego schemat dychotomiczny, przyjmujący najczęściej postać podziału dwubiegunowego.

Funkcjonalna teoria uwarstwienia społecznego K. Daviesa i W. Moore'a

To całościowa teoria, pozycjonująca jednostki w społeczeństwie w zależności od ich stanu posiadania i prestiżu. Teoria uwarstwienia Daviesa i Moore'a jest najpełniejszą realizacją funkcjonalnego podejścia do badania struktury społecznej.

Teoria Daviesa i Moore'a została stworzona na wysokim stopniu ogólności. Zmierza do wyjaśnienia pewnych ogólnych mechanizmów w społeczeństwie. Nie ma społeczeństwa nieuwartswionego i tą powszechną konieczność rozwarstwienia każdego systemu społecznego można uzasadnić funkcjonalnie. Przez stratyfikację, czyli uwarstwienie, autorzy rozumieją nierówny podział korzyści materialnych i prestiżu społecznego.

Społeczeństwo, będąc funkcjonującym systemem, musi swym członkom przydzielić pozycje społeczne i skłonić ich do wykonywania związanych z tymi pozycjami obowiązków. Poszczególne jednostki muszą pełnić określone funkcje wobec społeczeństwa. Nie ma możliwości, żeby ktoś w społeczeństwie nie pełnił żadnej roli. Społeczeństwo musi motywować jednostki do podejmowania określonych zadań - dlatego też musi coś zaoferować. Oferuje system stratyfikacyjny z funkcjami i pozycjami prestiżowymi. Może je pełnić tylko niewiele osób i wymagają one długiego przygotowania. Społeczeństwo będzie nagradzać jednostki, powierzając im te ważne, prestiżowe funkcje. Teoretycznie wybiera zawsze jednostki najlepsze, posiadające umiejętności i wiedzę.

Tworzy się strukturę pionową - warstwy ułożone są ze względu na prestiż. Pozycje ważne i trudne do obsadzenia, wymagające specyficznego przygotowania (wykształcenia) lub zdolności (talentu), znajdują się na najwyższym poziomie hierarchii. W strukturze poziomej na jednym poziomie układa się jednostki o podobnej funkcjonalności, ale ich pozycja zależy od stopnia ważności i niezastąpienia. Im bardziej powszechna rola, tym więcej osób zmieści się na danym poziomie.

Teorii tej zarzuca się nie wyjaśnianie sytuacji szczegółowych, duży stopień ogólności. W modelu nie uwzględniono natury ludzkiej. Autorzy nie wzięli pod uwagę dziedziczności np. dzieci prawników mają łatwiejszą drogę do kariery, nawet w stosunku do zdolniejszych od nich jednostek. Kadry nie są dobierane funkcjonalnie, działają swego rodzaju kasty - prawników, lekarzy, polityków.

Po fali krytyki Davies zmodyfikował teorię, wymieniając dwie drogi prowadzące do pozycji ważnych i dobrze nagradzanych:

- dziedziczenie pozycji po rodzicach

- poprzez własny wysiłek

Te dwie drogi występują we wszystkich społeczeństwach - nie ma pozycji tylko przypisanych lub tylko osiąganych.

Schemat ekonomiczny

Teoria ta wiąże powstanie stratyfikacji społecznej z procesem zdobywania kapitałów, z posiadaniem bądź dostępem do pewnych dóbr. Na podstawie kryterium ekonomicznego wyodrębniana jest tzw. klasa społeczna - uznawana za wytwór stosunków gospodarczych epoki industrializmu.

Saint-Simon podzielił społeczeństwo na klasy: produkcyjną-pracującą (uwaga: złożoną również z przemysłowców, kupców, bankierów - inaczej niż u Babeufa) oraz nieprodukcyjną - żyjącą z czyjejś pracy.

Touraine wyróżnił klasy ze względu na pełnione role: decydentów (zarządzający, planiści) oraz biernych wykonawców.

K. Marks wyodrębnił klasy ze względu m.in. na stosunek do środków produkcji: posiadający i nie posiadający środków produkcji.

M. Weber wprowadził do koncepcji Marksa ważny aspekt: pozaekonomiczne czynniki kulturowe. To świadomość kształtuje byt, a nie byt świadomość. Jako przykład przedstawił religię protestancką. Bogactwo jest pochodną kultury.

Schemat gradacyjny

Jest to schemat wieloczłonowy, który przedstawia społeczeństwo jako układ warstwowy kilku (co najmniej trzech) klas, z których każda jest pod takim samym względem wyższa lub niższa od innych. Rozróżniamy dwie wersje schematu gradacji: prostą i syntetyczną.

Schemat gradacji prostej opiera się na założeniu, że system wyższych i niższych klas jest wynikiem stopniowania jakiejś obiektywnie wymierzalnej cechy - zamożności. O gradacji prostej decyduje jedno kryterium.

Podziału społeczeństwa na warstwy dokonuje się na podstawie stopnia posiadania jakiejś wartości - władzy, wpływów, bogactwa czy zamożności, prestiżu. Taki sposób widzenia zróżnicowania społecznego nazywamy stratyfikacją społeczną.

Schemat gradacji syntetycznej ma charakter złożony - obejmuje kilka kryteriów gradacji jednocześnie (ekonomiczne, edukacyjne, polityczne). Czynniki te mogą się w pewnych granicach kompensować np. braki w wykształceniu lub pochodzeniu można okupić siłą ekonomiczną.

Podstawowe segmenty struktury społecznej w Polsce

1) Klasa robotnicza - pojęcie to wykształciło się w XIX wieku. Jest silnie związana z różnymi gałęziami przemysłu. Nie posiada własnego majątku, jest siłą najemną. Wyróżniamy trzy typy robotników (typologia Davida Lockwooda z 1966 r.):

- typ tradycyjny proletariacki - model typowego robotnika reprezentowany w przemyśle ciężkim: wysoka samoświadomość, mała mobilność (zdolni do wykonywania tylko tego zawodu, niskie wykształcenie), duża jednolitość, świadomość „my” i „oni”

- typ tradycyjny-uległy - akceptują dominację politycznych i gospodarczych elit, a jednocześnie akceptują swoje własne podporządkowanie. Osoby słabo wykształcone, brak świadomości klasowej.

- typ sprywatyzowany - najczęściej idealni wykonawcy, stojący przy tasmie. Nie mają żadnej identyfikacji ze współtowarzyszami pracy, pracą ani pracodawcą. Wykonują pracę w określonym czasie za określone pieniądze.

Robotnicy:	Identyfikacja z współtowarzyszami pracy	Identyfikacja z pracą	Identyfikacja z pracodawcą
Tradycyjni proletariaccy	+	+	-
Tradycyjni ulegli	-	+	+
Sprywatyzowani	-	-	-

Pracownicy zmierzają do typu sprywatyzowanego. Zanika etos pracy, brak jest identyfikacji.

2) Klasa chłopska (rolników) - w większości opiera się o własność - ziemię. Poza chłopami, związanymi z rodzinnymi gospodarstwami rolnymi, można wyodrębnić warstwę dzierżawców znacznych obszarów ziemi po byłych PGR oraz warstwę pracowników najemnych zatrudnionych na stałe w różnych typach gospodarstw. Status właścicieli lub dzierżawców ma związek z rozmiarami posiadanej własności; status pracowników z dochodami z pracy.

3) Klasa średnia - w Polsce definiowana jest przede wszystkim przez dochody - mniej więcej wysokości dwóch średnich krajowych. Jest też bardzo silnie wewnętrznie rozwarstwiona - w jej obrębie mamy zarówno nauczycieli, jak i menedżerów, zarabiających po 10 tys. złotych. Do klasy średniej aspiruje wielu przedstawicieli różnych zawodów. Przedstawicieli klasy średniej stać teoretycznie na najmowanie siły roboczej.

---