SOCJALIZM „UTOPIJNY”

I „NAUKOWY”

Pierwsze koncepcje socjalistyczne.

Karol Marks (1818-1883).

Włodzimierz Lenin (1870-1924).

ZAJĘCIA IX – dr I. Barwicka-
Tylek

SOCJALIZM – ogólne założenia

• rewolucja przemysłowa – pozytywne skutki ekonomiczne,

ale kontrowersyjne efekty społeczne (nędza robotników);

• liberalizm stwarza iluzję, że najważniejszy dla jednostki

jest posiadany kapitał; podczas gdy faktycznie liczą się
konkretne DOBRA wytwarzane w procesie PRACY

a potrzebuje ich każdy – nie
wystarcza formalna równość
szans, ale należy rozszerzyć tę
zasadę na faktyczną równość
społeczną.

najważniejszy w społeczeństwie
proces organizacji produkcji i
DYSTRYBUCJI dóbr (prymat
sfery ekonomicznej) – postulat
SPRAWIEDLIWOŚCI
SPOŁECZNEJ

• źródłem zła jest przede wszystkim PRYWATNA
WŁASNOŚĆ ŚRODKÓW PRODUKCJI,
usankcjonowana w prawie liberalnego państwa
(wniosek: sam instytucja państwa jest co
najmniej podejrzana, jeśli nie wroga wobec
zdecydowanej większości społeczeństwa);

SOCJALIZM – ogólne założenia

c.d.

• konfliktowy obraz nowoczesnego społeczeństwa:

KLASY – grupy o odmiennej pozycji społecznej –
mimo formalnej równości wobec prawa – i innych
interesach ekonomicznych (por. definicję „stanu”
społecznego);

• recepta: ograniczenie prawa własności prywatnej

(środków produkcji!) – do jego zniesienia włącznie

SPOŁECZEŃSTWO SOCJALISTYCZNE – łac. sociare = łączyć, jednoczyć

wspólnota organiczna;

kolektywizm – przeciwieństwo liberalnego
indywidualizmu;

harmonia społeczna, etos pracy;

najczęściej punktem dojścia społeczeństwo
bezpaństwowe (państwo utożsamiane z aparatem
przymusu).

SOCJALIZM „UTOPIJNY”

• pogardliwy epitet nadany przez Marksa

socjalistom I poł. XIX w. dla podkreślenia,

że głoszone przez nich koncepcje stanowiły

przypadkową kompilację wymyślonych

projektów idealnego społeczeństwa;

• C.-H. de Saint-Simon – prekursor socjologii.

Budowa społeczeństwa industrialnego na

drodze pokojowych reform:

– władza w rękach wytwórców: przemysłowców,

bankierów i uczonych, planujących proces

produkcji

i dystrybucji dóbr;

– podstawą moralną chrześcijańska miłość bliźniego;

– zachowanie prawa własności, ale zależnego od

zdolności i pracowitości (zniesienie dziedziczenia).

SOCJALIZM „UTOPIJNY”

• R. Owen – poprawa warunków pracy, higieny,

edukacja robotników prowadzi do wzrostu

wydajności. Eksperyment: New Harmony (USA)

– wspólnota bez własności prywatnej, religii

i instytucji małżeństwa (po kilku latach

upadła);

• Ch. Fourier – wykorzystanie różnic

indywidualnych do budowy wspólnego dobra:

– falanster – samowystarczalna wspólnota rolniczo-

przemysłowa, w której funkcja społeczna pełniona

przez jednostkę zgadza się z jej talentami i

upodobaniami (810 typów charakterów);

– zwolennik równouprawnienia kobiet (wg niektórych

inicjator feminizmu), zniesienia instytucji rodziny

i wprowadzenia całkowitej swobody seksualnej.

K. Marks – założenia ogólne

• dzieła: Kapitał t. I, Rękopisy ekonomiczno-

filozoficzne; wspólnie z F. Engelsem: Manifest

komunistyczny, Ideologia niemiecka;

• materializm historyczny: połączenie

dialektyki G.W.F. Hegla (konieczny rozwój

wolności, twórcza rola sprzeczności i konfliktów)

i materializmu

L. Feuerbacha (przywrócenie właściwej rangi

człowieczeństwu przez zniesienie alienacji –

m.in. likwidacja religii);

• wpływ pozytywizmu (dążenie do „naukowości” –

poszukiwanie prostych praw wyjaśniających

proces dziejowy) i darwinizmu.

K. Marks – opis społeczeństwa

SPOŁECZEŃSTW
O:

BAZA
MATERIALNA

SIŁY WYTWÓRCZE (praca, surowce,
środki produkcji – narzędzia, fabryki,
technologie itp.)

prywatna

własność środków

produkcji

jedni posiadają,
drudzy nie - dominują
zawsze
2 KLASY – ich
interesy
w konflikcie – WALKA
KLAS „motorem”
dziejów

STOSUNKI PRODUKCJI – relacje
między ludźmi powstałe na bazie
określonych sił wytwórczych

NADBUDOWA

PIERWSZE „PRAWO”
ROZWOJU SPOŁECZNEGO:
określone stosunki produkcji

są wynikiem rozwoju sił
wytwórczych

państwo, religia, prawo,
kultura – „utrzymywane” przez
klasę posiadającą, co czyni z tych
instytucji narzędzia przemocy;
panowania nad klasą
nieposiadającą

DRUGIE „PRAWO” ROZWOJU
SPOŁECZNEGO:
nadbudowa jest wytworem
bazy: „byt określa
świadomość”

rozwój sił wytwórczych pociąga za sobą (z opóźnieniem) zmianę stosunków

społecznych oraz form organizacji państwowej – historia to następstwo

jakościowo odmiennych

FORMACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH

K. Marks – kapitalizm i socjalizm

ewentualne
„przyspieszenie” historii
wymaga ostrożności –
stadium przejściowe:

DYKTATURA
PROLETARIATU

przejęcie instytucji państwa
(aparatu przymusu) przez
robotników;

władza jednej klasy,
której celem będzie
likwidacja podziału
klasowego, czyli
„zniesienie siebie jako
klasy”

FORMACJE SPOŁECZNO-
EKONOMICZNE

(europejskie – odrębna

formacja „azjatycka”)

HISTORIA – POSTĘP WOLNOŚCI

KONIEC HISTORII

(„królestwo
wolności”)

zniesienie własności
prywatnej

brak podziału
klasowego

brak instytucji
państwa

niewolnicz
a

feudaliz
m

kapitaliz
m

SOCJALIZM

?

historyczne sprzeczności
rozwoju:
- zysk nie rośnie w
nieskończoność (wolna
konkurencja – spadek cen);

- wyzysk proletariatu - wzrost
świadomości alienacji, integracja
środowisk robotniczych wokół
programu rewolucyjnego

upadek kapitalizmu jest
kwestią czasu, ale można
go przyspieszyć –
REWOLUCJA
PROLETARIACKA – tam,
gdzie ta formacja jest
najbardziej rozwinięta:
Anglia, Niemcy.

W. Lenin – „korekta” marksizmu

KAPITALIZM

SOCJALIZM

„skok w bok”  -

(1. „pomyłka” tow.

Marksa)

IMPERIALIZM:

- ceny (i zyski) nie spadają
(monopole, nowe rynki zbytu);

- reformy społeczne – poprawa
sytuacji robotników, co zniechęca
ich do rewolucji.

rewolucja niezbędna, bo nie
jesteśmy w stanie przewidzieć, co
stanie się dalej, ale:

(2. „pomyłka”

tow. Marksa)

- nie można jej wywołać tam, gdzie
imperializm rozwinięty, bo nie
znamy dokładnie warunków
działania

TEORIA „NAJSŁABSZEGO OGNIWA”:

- rewolucja w Rosji (feudalizm/kapitalizm);

- nie może być proletariacka (bo nie ma
proletariatu),
więc: awangarda proletariatu (zawodowi
rewolucjoniści);

- wyeksponowanie stadium przejściowego –
dyktatura (reprezentantów) proletariatu (partii).

powstanie pierwszego państwa
socjalistycznego jako wstęp do
ogólnoeuropejskiej rewolucji –
INTERNACJONALIZM

(na przeszkodzie

Polska: bitwa warszawska 1920)

PYTANIA POD ROZWAGĘ 

• Marks dumnie uważał swą teorię za

„naukową”, odwołując się do rozumienia

naukowości przez pozytywizm (nakazujący

mówienie tylko o tym, co dostępne

empirycznie, czyli o „faktach”). Spójrz na

marksowski opis socjalizmu – czy jest w nim

coś charakterystycznego, co uprawniałoby

tego myśliciela do tak mocnego odcięcia się

od projektów „utopijnych”?

• Czy dostrzegasz jakieś istotne różnice między

traktowaniem koncepcji politycznych jako

części myśli filozoficznej, a postrzeganiem ich

jako nauki, na wzór nauk przyrodniczych?