Zaburzenia poznawcze
a procesy emocjonalne

Monika E. Filarowska
Adrian A. Ziółkowski

WPROWADZENIE



Problem metodologiczny: na podstawie współwystępowania
zaburzeń procesów poznawczych i emocjonalnych częstokroć
trudno orzec, które zaburzenia są przyczyną innych



W przedstawianych przez nas przykładach będziemy mieli do
czynienia najczęściej z zaburzeniami w obrębie procesów
poznawczych przy równoczesnym prawidłowym (w miarę
możliwości) funkcjonowaniu emocjonalnym



Alternatywne spojrzenie na dysfunkcje wywołane
uszkodzeniem brzuszno-przyśrodkowych płatów czołowych
(jak w przypadku Phineasa Gage’a i Elliota): można je
interpretować jako zaburzenie poznawcze owocujące w
dysfunkcji procesu świadomego kontrolowania reakcji
emocjonalnych, czyli zaburzenie refleksyjnego systemu
odpowiedzialnego za emocje



Antonio Damasio opisuje problemy Gage’a i Elliota jako –
przede wszystkim – zaburzenia procesów decyzyjnych,
związanych z osłabioną umiejętnością do antycypacji skutków
swych poczynań, uchwytywania związków przyczynowo-
skutkowych i mechanizmów kontroli własnych emocji

WESOŁKOWATOŚĆ

podstawowa forma nerwowego rozpadu

(Jackson)



Pewna kobieta przeszła nagle zmiany osobowości, stała się
śmieszna (polubiła dwuznaczne żarty, głupie i nieprzyjemne
dowcipy) , impulsywna i powierzchowna (przestała okazywać
zainteresowanie najbliższymi jej ludźmi).



Przyczyną zamian w jej zachowaniu był rak, który zaatakował
oczodołowo – czołowe strony obu płatów czołowych.



Przestała zwracać uwagę na świat i rządzące nim zasady. Patrzyła
na człowieka nie jak na całość, lecz jak na zbiór elementów. Nie
wyróżniała stron (prawej, lewej) bo było to dla niej bez znaczenia.
Wszystko zostało przez nią sprowadzone do błahostki, żartu.



Świat takiej osoby chwieje się i rozpada na kawałki, jest
zredukowany do chaosu. Nie istnieje, żadne centrum umysłu, choć
jego zdolności intelektualne mogą być bez zarzutu. U krańca
takich stanów czeka bezkresna głupota zachowań błazeńskich i
powierzchownych.

Zaburzenia percepcji
wzrokowej



Agnozje – czyli zaburzenia odbioru bodźców wzrokowych,

słuchowych czy dotykowych w wyniku uszkodzenia kory

mózgowej



Agnozje wzrokowe (uszkodzenia drugorzędowej kory

wzrokowej) – nieumiejętność identyfikacji bodźców przy ich

wzrokowej ekspozycji, przy czym nazwy obiektów są

zachowane (ujawniają się przy np. dotykowym

rozpoznawaniu bodźców)



Zaburzenia percepcji kształtów: agnozja apercepcyjna (np.

nieumiejętność przerysowania obrazka); agnozja

asocjacyjna (nieumiejętność nazwania obiektu – efekt

podobny jak w przypadku afazji amnestycznej)



Zaburzenie widzenia kolorów – achromatopsja –

prawdopodobnie uszkodzenie obszaru V4, widzenie świata

niczym „czarno-białego filmu”



Zaburzenia percepcji ruchu – uszkodzenia obszarów V5 i

V5A, pacjentka opisywała świat niczym „oświetlony lampą

stroboskopową

Zaburzenia percepcji
wzrokowej c.d.



Zaburzenia w wyniku uszkodzenia drogi „co” i „gdzie/jak”



Ungerlider i Mishkin: istnieją dwie drogi przepływu informacji

– strumień brzuszny do dolnej kory skroniowej („co”) i

strumień grzbietowy do tylnej kory ciemieniowej („gdzie”)



Goodale i Miner: pierwotną funkcją układu grzbietowego jest

raczej kierowanie czynnościami ruchowymi, nie zaś tylko

identyfikacja bodźca – stąd nazwy „co” i „jak”



Przykłady kliniczne i eksperymenty



Ślepota korowa – utrata zdolności widzenia najczęściej w

obrębie części pola wzrokowego w wyniku uszkodzenia

pierwszorzędowej kory wzrokowej



Weiskrantz – opis zjawiska „widzenia mimo ślepoty”

(„ślepowidzenia”) – pacjenci potrafią identyfikować to, co

znajduje się w polu widzenia dotkniętym ślepotą korową na

poziomie istotnie wyższym niż zgadywanie, choć twierdzą

jednocześnie, że nie widzą nic i tylko zgadują



Reakcja galwaniczna na bodźce emocjonalnie nacechowane –

zachowana (emocje względnie nie zaburzone)

ZESPÓŁ NIEUWAGI

STRONNEJ

(zespół pomijania stronnego/neglekt)



Pacjenci z zespołem nieuwagi stronnej nie dostrzegają i ignorują jedną
stronę przestrzeni, przeciwległą do lokalizacji półkulowej uszkodzenia
mózgu.



Efekt brzuchomówcy



Somatoparafrenia (urojenia na temat porażonej części ciała), poczucie
obcości i niechęci wobec części ciała w pomijanym obszarze pola
wzrokowego, objawy obcej ręki posunięte aż do zespołu obcej ręki



Zaburzenia w zespole nieuwagi stronnej występują po uszkodzeniu
obszarów ciemieniowo-skroniowych prawej półkuli, a mechanizm
prawdopodobnie polega na nieadekwatnej ocenie informacji
percepcyjnych, które są spowodowane zaburzeniami relacji między
nieświadomymi, a świadomymi aspektami procesu spostrzegania.



Badania i obserwacje sugerują jednak, że posiadają nieświadomą
wiedzę na temat pomijanej strony. Świadczą o tym m.in. wyniki
eksperymentów "Płonący dom" i "Pęknięty kieliszek” - niedostrzegany
świadomie materiał wywołuje tutaj wyraźną reakcję emocjonalną

Rysunki pacjentów z zespołem pomijania stronnego - pacjenci

mieli za zadanie przerysować obrazek

Prozopagnozja



Prozopagnozja to niezdolność do rozpoznawania twarzy osób

znanych w przypadku prawostronnego uszkodzenia części

skroniowo-potylicznej mózgu lub ich uszkodzeń obustronnych



Pacjent często nie potrafi rozpoznać własnej twarzy w lustrze



Twarz jako bodziec specyficzny pozostaje rozpoznawana



Często zachowana zdolność do odczytania emocjonalnego

wyrazu twarzy, płci i wieku osoby, bez poprawnej identyfikacji,

kim ta osoba jest



Występowanie towarzyszących zaburzeń w postaci niezdolności

do rozpoznawania innych klas obiektów, jak np. samochody



Badania reakcji galwanicznej u osób z prozopagnozją:

rozpoznawanie zdjęć znanych aktorów oraz wybieranie zdjęć

członków własnej rodziny spośród zdjęć obcych ludzi



Torowanie: obejrzenie zdjęcia księcia Karola skraca czas reakcji

w próbie rozpoznania zdjęcia księżnej Diany

MĘŻCZYZNA, KTÓRY POMYLIŁ

SWOJĄ ŻONĘ Z KAPELUSZEM



Doktor P. - wybitny muzyk, wykładowca na Akademii Muzycznej



Nie rozpoznaje twarzy swoich studentów, jedynie ich głos.



Widzi zaś twarze tam gdzie ich nie ma:

„na ulicach dobrotliwie poklepywał uliczne hydranty i liczniki parkingowe,

biorąc je za

dziecięce głowy. Bardzo uprzejmie zwracał się do rzeźbionych gałek na

meblach i

dziwił się, że mu nie odpowiadają” (Sacks, 1996, s.26)



Rozmawiając z kimś zwracał uwagę na poszczególne części twarzy
rozmówcy, nie ujmując jej jednak jako całości



Potrafił rozpoznawać twarze schematyczne lub karykaturalne, ale już nie
wyrazy twarzy i wyrażane przez nie emocje



Traktował on twarze jakby były abstrakcyjnymi układankami, gdyż lewa
półkula odpowiadająca za myślenie logiczne i abstrakcyjne nie była
uszkodzona



Doktor P interpretował świat jak komputer, posługując się kluczowymi
cechami i schematycznymi relacjami, bez uwzględnienia reakcji
emocjonalnych



Doktor P. miał również problemy z zauważaniem przedmiotów
występujących po jego lewej stronie (zespół pomijania stronnego)



Poszukując kapelusza położył rękę na głowie swojej żony i próbował unieść
ją i włożyć sobie na głowę. Nie rozpoznawał nawet twarzy bliskich mu osób
(prozopagnozja)

SZTUKA WYRAZEM PATOLOGII

Doktor P., nie miał problemów ze wzrokiem, raczej z tą częścią mózgu, która

odpowiada za widzenie w płatach ciemieniowych i potylicznych



AGNOZJA WZROKOWA
zwana również ślepotą korową bądź psychiczną, to trudności w rozpoznawaniu
znanych obiektów przy zachowanych możliwościach rozpoznawania ich za
pomocą innych zmysłów. Pojawia się po uszkodzeniach okolic potylicznych w
miejscach odpowiedzialnych za scalanie pojedynczych wrażeń (najczęściej w
prawej półkuli)

W przypadku Doktora P. zniszczeniu uległa zdolność przedstawiania i

wyobrażania, poczucie konkretu, tego co realne.



Uszkodzenia w prawej półkuli mózgu, były także zapewne przyczyną
niemożności rozpoznawania twarzy czyli PROZOPAGNOZJI.



APRAKCJA KONSTRUKCYJNA

Problemy Doktora P. z niemożnością spoglądania na twarz jako na całość

wiążą się z zaburzeniami konstruowania całości przy zwróceniu uwagi na
szczegóły, charakterystycznymi dla uszkodzenia prawej półkuli
(fragmentaryzacja twarzy).

Oznacza, to iż prawa półkula odpowiada za "scalenie" obrazu, a lewa za

zdolność do jego uszczegóławiania.

Również ZESPÓŁ POMIJANIA STRONNEGO jest charakterystyczny dla Doktora

P.

KOMISUROTOMIA

rozszczepiony mózg

Lata 30 – operacje komisurotomii (przecięcia spoidła wielkiego) w

celu uniemożliwienia przenoszenia się ognisk padaczkowych z jednej

półkuli na drugą.

Czy jedynym zadaniem spoidła wielkiego jest łączenie półkul by

„nie opadły”?

EKSPERYMENTY

SPERRY’EGO (z

wykorzystaniem

paradygmatu

jednostronnej ekspozycji)

Ekspozycja słowa w prawym
polu wzrokowym pozwala na
reakcję werbalną u pacjenta
(słowo „odczytuje” lewa
półkula), jednak przy
ekspozycji lewostronnej
reakcji werbalnej brak
(prawa półkula posiada nikłe
zdolności werbalne), pacjent
jest jednak zdolny do
wybrania desygnatu nazwy
za pomocą lewej ręki przy
użyciu zmysłu dotyku.



Nieco bardziej skomplikowana wersja tego doświadczenia polegała na

pokazywaniu lewemu i prawemu oku pacjenta (bardzo szybko,

niemożliwe było zobaczenie obrazu przez oboje oczu) różnych obrazów,

a potem proszono go o wskazanie jakie rysunki (wyświetlane przed nim)

kojarzą mu się z tym co widział. I tak gdy lewe oko obserwowało

zaśnieżony dom, lewa ręka prawidłowo kojarzyła obraz z łopatą do

odśnieżania, prawe oko widziało kurnik i prawidłowo kojarzyło ten

obraz z kurą - pacjent wskazywał prawą ręką obrazek kury. Natomiast

gdy proszono go by wytłumaczył dlaczego wybrał on łopatę - już po

spoglądaniu obydwoma oczami na wybrane rysunki, pacjent tłumaczył,

że łopata służy do czyszczenia kurnika. Lewa półkula 'nie wiedziała' co

zobaczyła prawa, ale starała się jakoś zracjonalizować wybór lewej ręki.



Apraksja konstrukcyjna - ekspozycja obrazka twarzy ułożonej z owoców

prawej półkuli sprawiała, że pacjenci widzieli twarz, gdy ten sam

obrazek prezentowano półkuli lewej, potrafili oni dostrzec tylko

poszczególne owoce, nie zaś całą twarz



W innym eksperymencie dotyczącym ludzi o przeciętym spoidle były

wyświetlane zdjęcia zwykłych przedmiotów, po czym nagle pojawiał się

obraz nagiej kobiety. Obie strony mózgu ożywiały się. Ponieważ jednak

tylko lewa strona steruje mową, kiedy obraz został zauważony w

prawym polu widzenia kobieta poddawana doświadczeniu roześmiała

się. Pytana dlaczego się śmieje, powiedziała, że z powodu tego co

zobaczyła. Kiedy jednak obraz był odbierany przez prawą półkulę, ta

sama kobieta zaczęła chichotać, lecz nie odezwała się. Zapytana, z

czego się śmieje, tłumaczyła: „Sama nie wiem... nic takiego... ach, to

zabawne urządzenie". Prawa półkula nie potrafiła opisać widzianego

obrazu, ale w ten sam sposób zareagowała emocjonalnie

ARCHETYP
LABORATORYJNY?



Wprawdzie pacjenci po komisurotomii sami przyznają,
iż posiadają niejako „dwa pola widzenia”, jednakże:



Mimo opisanych wcześniej badań, obserwując
pacjentów po komisurotomii w normalnym życiu można
stwierdzić, że połączenie między półkulami nie jest
konieczne – pacjenci Ci bowiem nie napotykają
niemalże żadnych problemów w radzeniu sobie w
„standardowych” problemach



Każda półkula działa niezależnie i nie jest istotny
transfer informacji między nimi. Co prawda zazwyczaj
nadal pozostaje połączenie między półkulami poprzez
spoidło hipokampa, a także spoidło przednie

Uszkodzenia lewej i prawej
półkuli



Lewostronne uszkodzenia płatów czołowych i skroniowych
skutkują najczęściej masowymi i bardzo wielowymiarowymi
zaburzeniami poznawczymi, np. afazjami czy zaburzeniami
pamięci operacyjnej



Ogniskowe uszkodzenie dolnej części lewej okolicy
przedruchowej (pole 44) – afazja Broca (ruchowa), zanik
fluencji słownej, agramatyzm, „mowa telegraficzna”



Ogniskowe uszkodzenie tylnej części pierwszego zwoju
skroniowego (pole 22), lewa asocjacyjna kora słuchowa –
afazja Wernickego (czuciowa), pacjent nie rozumie mowy,
również własnej, „sałatka słowna”, błędne użycie słów
(parafazje)



Afazja amnestyczna – utrata płynności słownej, obiekty są
nazywane opisowo – zamiast „grzebień”, „to, co służy do
czesania”



Przy zaburzeniach afatycznych niezaburzone pozostają
zdolności do odbioru emocjonalnych cech wypowiedzi, jak
też i odpowiedniej ekspresji intonacyjnej

Uszkodzenia prawej
półkuli



Urazy analogicznych ośrodków w półkuli prawej skutkuje w

zaburzeniu odczytywania emocjonalnych aspektów

wypowiedzi językowych (zwł. intonacji), czyli tzw. aprozodii



Recepcyjna (czuciowa) aprozodia emocjonalna – pacjenci

nie są w stanie ocenić, czy intonacja głosu osoby

mówiącej wyraża smutek, radość czy niepokój



Aprozodia ekspresyjna (ruchowa) – mowa takich

pacjentów jest intonacyjnie jednostajna



Aprozodia lingwistyczna – niemożliwość stwierdzenia, czy

wypowiadane zdanie było twierdzące, czy przeczące



Rola prawej półkuli w uchwytywaniu sensu złożonych

historii, treści humorystycznych, przysłów i metafor,

afektywnych aspektów rysunków, opowiadań i filmów



Prawa półkula odpowiedzialna zarówno za odbiór, jak i

ekspresję informacji o charakterze emocjonalnym

wyrażanych poprzez twarz, gesty, intonację



Lewa część twarzy „bardziej ekspresywna” emocjonalnie

Anozognozja



Anozognozja jest zespołem spowodowanym
uszkodzeniem kory somatosensorycznej,
odpowiedzialnej za „reprezentację” części ciała
proporcjonalnie do ilości receptorów, które się w nich
znajdują, odpowiedzialnej za zmysł propriocepcji



Anozognozję stwierdza się w przypadku rozlanych
uszkodzeń prawej półkuli, np. w wyniku silnego udaru



Pacjent nie jest świadom, że lewa połowa jego ciała jest
sparaliżowana, twierdzi, że czuje się zupełnie zdrów



Stwierdzaniu, że wszystko jest z nim w porządku
towarzyszy emocjonalna beztroska wobec komunikatów
głoszących np., że nigdy nie wstanie już z łóżka/wózka



Przypadek sędziego sądu najwyższego opisany przez
Antonio Damasio

ZESPÓŁ TOURRETE’A

(ma go 1 osoba na 20.000)



jest wrodzonym zaburzeniem
neurologicznym charakteryzującym się
przede wszystkim występowaniem
licznych tików ruchowych i werbalnych.
Powtarzające się co kilkanaście minut
kilkuminutowe przymusowe ataki w
postaci niekontrolowanej sekwencji
ruchów, grymasów i wypowiadanych
obscenicznych słów (koprolalia) są
wyrazem nadmiaru energii nerwowej.

W lewej półkuli mózgu brakuje

aktywności w:



(A) tylno-bocznej okolicy przedczołowej,
odpowiedzialnej za planowanie
czynności;



(B) zwojów podstawy kontrolujących
ruchy automatyczne;



(C) przedniej części kory obręczy,
związanej ze skupianiem uwagi.

Zdaniem Olivera Sacksa:



Zespół Tourette’a jest
spotęgowaniem emocji i
namiętności, zaburzeniem
pierwotnej, instynktownej
podstawy zachowania.



Źródło choroby tkwi w
najwyższych partiach „starego
mózgu”: wzgórzu,
podwzgórzu, układzie
rąbkowym i jądrze
migdałowatym, gdzie
ulokowane są podstawowe
determinanty tożsamości
dotyczące instynktów i emocji.



Pacjenci z tym zespołem zdają
się mieć nadmiar
przekaźników,
neurotransmiterów
pobudzających – zwłaszcza
dopaminy. Koniecznym jest jej
obniżenie poprzez podanie na
przykład haloperidol (haldol)

Historia Raya:

„największy tiker w całej okolicy”



Od czwartego roku życia był niemal
całkowicie pozbawiony możliwości
robienia czegokolwiek przez
niezliczone, nerwowe tiki
pojawiające się seriami co kilka
sekund.



Z powodu choroby nie mógł
utrzymać się na żadnej posadzie,
mimo swej inteligencji i siły
charakteru.



Był uzdolniony muzycznie, grał na
perkusji, dzięki niezwykłemu
refleksowi i zdolności do
improwizacji wygrywał w wielu
grach sportowych



Zaczął brać haldol, ale początkowo
nie potrafił prowadzić innego trybu
życiu niż ten z czasów choroby, gdyż
był od niej funkcjonalnie zależny.
Haldol zaburzył mu
równowagę,zmienił szybkość i
koordynację ruchów, osłabił refleks.
Dopiero po terapii, podczas której
wyobrażał sobie życie bez tików,
mógł przyjmować haldol i normalnie
funkcjonować pracy i małżeństwie.

KIŁA UKŁADU NERWOWEGO

choroba - wyzwoleniem

Choroba Amora



Krętki z niedoleczonej niegdyś

kiły pobudzały „starą” korę

mózgową, (odpowiedzialną za

emocje i popędy) kobiety w

podeszłym wieku (90lat), która na

nowo zaczęła cieszyć się życiem,

stała się skora do flirtu,

opowiadania dowcipów (mimo

wcześniejszej nieśmiałości)



Penicylina zabiła krętki, ale

zmiany w mózgu pozostały... Ku

radości starszej Pani, która dzięki

nim stała się bardziej ożywiona i

swobodna (jakby na lekkim

rauszu)

Obudzona

emocjonalność



Prosty człowiek, pomocnik rolny, z

pewnym ograniczeniem mowy i

słuchu, z powodu kiły układu

nerwowego cierpiał na stan

permanentnego podniecenia, który

swoje emocje wyrażał poprzez

rysowanie.



Z powodu swojego pobudzenia

przedstawiał on świat w sposób

oryginalny, fantastyczny, bujny, w

żywych barwach, w ruchu. Rysował

sytuacje związane z czymś

przyjemnym i aktywnym.



Po podaniu haldolu stracił powyższą

zdolność, dlatego też postanowił

zrezygnować z kuracji, gdyż jego

zdaniem prawdziwe życie zaczął

wraz ujawnieniem się objawów kiły.

BEZCIELESNA KOBIETA



Christina z trudem trzyma się na nogach, wykonuje bezwładne, dziwaczne

ruchy i upuszcza przedmioty, które bierze do rąk. Po pewnym czasie nie

była w stanie siadać, „łamała się”, jej twarz była bez wyrazu, a szczęka

opadała bezwładnie. Kobieta stwierdziła, iż nie czuje swojego ciała.



Przyczyną jej problemów okazał się być brak wrażeń

proprioceptywnych, od końców palców do czubka głowy, z powodu

zapalenia nerwów, które zaatakowało korzenie czuciowe nerwów

rdzeniowych i czaszkowych wzdłuż całej osi mózgowo-rdzeniowej



Poczucie, że ma się ciało opiera się na trzech rzeczach: wzroku, zmyśle

równowagi (błędniku) i priopriocepcji (zdolność ciała do widzenia samego

siebie), którą Christina straciła. Mimo, że zapalenie nerwów ustało stan

kobiety się nie polepszył, gdyż włókna prioprioceptywne zostały

uszkodzone. Aby funkcjonować w miarę normalnie kobieta zmuszona była

kontrolować swoje ciało za pomocą wzroku, jej ruchy były tym samym

bardzo sztuczne i niezdarne. Jej twarz pozostała martwa, a głos był

teatralny, gdyż nie potrafiła go właściwie modulować.



Christina przestała czuć. Nie odbiera żadnych sygnałów ze swojego ciała,

nie ma pewności czy jest one naprawdę jej czy nie. Straciła w ten sposób

fundament swej tożsamości. Jedynie podczas szybkiej jazdy samochodem,

przy otwartych szybach czuje podmuch wiatru na skórze.

MOWA PREZYDENTA

Wzruszająca mowa prezydenta wzbudziła specyficzne

reakcje pacjentów dr Sacksa

AFAZJA CZUCIOWA



Rozumienie bez słów



Inteligentni pacjencie z całkowitą lub
bardzo ciężką afazją czuciową,
uniemożliwiającą rozumienie
znaczenia słów samych w sobie,
potrafią zrozumieć większość
kierowanych do nich wypowiedzi.
Potrafią oni bowiem wychwycić część
lub większość znaczenia naturalnej
wypowiedzi uwzględniając jej
nacechowanie ekspresywne (ton
głosy, modulacja, intonacja, akcenty).
Zwracają też uwagę na wskazówki,
które mogą odebrać za pomocą
wzroku (wyraz twarzy, gesty, postawa
ciała.



Zaburzenia lewego płata
skroniowego



Lepiej niż zdrowi wychwytują tak
zwany „Uczuciowy ton wypowiedzi” i
w ten sposób rozpoznają fałsz, złe
zamiary, dwuznaczność intencji

AGNOZJA TONU



Rozumienie słów i konstrukcji
gramatycznych, przy
niemożności wychwycenia
jakiejkolwiek ekspresji głosu
(tonu, barwy, intonacji)



Zaburzenie prawego płata
skroniowego



Pacjent z agnozją tonu nie
potrafi stwierdzić czy czyjś głos
jest gniewny, radosny, czy
smutny, zwraca on bowiem
uwagę na właściwe lub nie
użycie słów.



Tylko my- zdrowi dajemy się
nabrać mowie prezydenta,
pacjent z agnozją będzie go
podejrzewał o uszkodzenie
mózgu