Etyka

- wykład 8

Cnoty i wady

moralne

2

Cnota

Cnota

(łac. virtus, gr. ἀρετή - arete)

= nabyta, wyćwiczona, trwała predyspozycja do

czynienie dobra

= nabyta, wyćwiczona, trwała predyspozycja do

przestrzegania zasad moralnych

Cnotami zajmuje się aretologia — dział tzw. filozofii

praktycznej dotyczący sprawności moralnych

i poznawczych.

3

Cnota

Cnota jest bardzo starym pojęciem. Zanim pojęcie to zostało

wprowadzone przez Sokratesa w kontekst refleksji etycznej i

uzyskało odpowiednią do tego kontekstu treść, "cnota" była

rozumiana przez Greków ogólnikowo, jako tężyzna życiowa,

dzielność, sprawność w spełnianiu zawodowych czynności.

Sokrates (469 –399 p.n.e.) uznał cnotę za najwyższe dobro,

cenniejsze niż zdrowie, bogactwo czy sława,

dobro, którym warto zajmować się z perspektywy filozofii.

Cnota wynikała z wiedzy, z cnoty natomiast szczęście.

Na ukształtowanie się europejskiego pojęcia cnoty wpływ

miały zarówno intelektualizm etyczny Sokratesa jak i

teoria czterech cnót Platona, do których nawiązywał

Arystoteles

4

Cnota

Sokrates (469 –399 p.n.e.)

utożsamiał cnotę z wiedzą i w efekcie mówił o

cnocie mądrości.

Platon (ok. 427–347 p.n.e.)

wyróżniał już cztery cnoty:

mądrość, męstwo, umiarkowanie i

sprawiedliwość.

Arystoteles (384–322 p.n.e.)

uważał, że każde działanie ma swoją cnotę i wielość

cnót podzielił na dwie grupy, na

cnoty dianoetyczne (intelektualne) i cnoty

etyczne.

5

Cnota

U Arystotelesa

mądrość

okazała się najważniejszą z cnót dianoetycznych,

zwyciężając z takimi jak: sztuka /= znajomość reguł i umiejętność
posługiwania się nimi/ czy inteligencja.

Za najważniejszą z cnót etycznych, do których Arystoteles zalicza
takie jak: męstwo, umiarkowanie, hojność, wielkoduszność, dowcip,
uprzejmość, uzasadnioną dumę, łagodność, prawdomówność, umiar w
uczuciach, słuszne oburzenie itp. Za podstawę rozsądnego działania i
gwarancję wyboru właściwych środków uznał on –

roztropność

.

W koncepcji Arystotelesa
cnota jest przeciwieństwem wad i pojawia się jako

złoty

środek

między skrajnościami

np. godność między wadami zarozumialstwa i służalczości,
męstwo między wadami tchórzostwa i zuchwalstwa,
hojność między wadami skąpstwa i rozrzutności.

6

Cnota

W szkole kynickiej, której założycielem był

Antystenes z Aten (ok. 436–ok. 366 p.n.e.),

początkowo uczeń Gorgiasza (ok. 475–ok. 375 p.n.e.), później zwolennik Sokratesa (469 –399 p.n.e.),

przeciwnik Platona (ok. 427–347 p.n.e.) w kwestii systemu idei:

cnota jest środkiem osiągania szczęścia i polega na

uniezależnieniu się od potrzeb, wyzbyciu się pragnień,

mężnym znoszeniu niedostatku

Zdobywamy ją nie jak u Sokratesa dzięki aktywności intelektualnej, lecz w

wyniku łączenia wiedzy z praktycznym działaniem.

Mędrzec kynicki rezygnując ze wszystkiego staje się wolny, znajduje się

jakby ponad prawem stanowionym przez człowieka i ponad

społeczeństwem, współistnieje z naturą podporządkowując się jej prawu.

Tak pojęta cnota prowadzi do dobrowolnego wyboru życia żebraczego,

bez mieszkania, wyszukanego jedzenia, eleganckiego ubrania, bez

rodziny, przyjaciół, bez niczego, co mogłoby zniewolić.

7

Cnota

Znaczący wkład w refleksję na temat pojęcia cnoty wnieśli stoicy.

Przekonani, że

cnota jest warunkiem dostatecznym

szczęścia

uznali ją za

jedyne prawdziwe dobro.

Z perspektywy kultu natury, który był specyficzny dla stoickiego

poglądu na świat.

Życie cnotliwe, to życie zgodne z rozumną i boską naturą,

czyli dostosowujące się do jej harmonii.

Byli przekonani, że jedno prawo rządzi całą naturą, nie

wyłączając człowieka.

Ponieważ natura jest rozumna, więc życie zgodne z nią jest też

zgodne z rozumem i wolne od namiętności.

8

Cnota

Pojęcie cnoty występuje też w

filozofii chrześcijańskiej.

W etyce Augustyna (354 – 430)

Cnota jest umiejętnością

dobrego i moralnie rzetelnego życia,

umiejętnością ugruntowaną

nawykiem.

Podstawą tej cnoty jest miłość Boga.

9

Cnota

Tomasz z Akwinu (1225 - 1274)

określa

cnotę jako nawyk,

ale uważa, że ten nawyk nie jest tylko wynikiem

działania,

lecz że jest człowiekowi wrodzony lub dany przez Boga.

W efekcie cnoty dzieli na dwa rodzaje:

cnoty naturalne i cnoty nadprzyrodzone.

Do pierwszych zalicza

roztropność, sprawiedliwość, wstrzemięźliwość i męstwo.

W wyniku analizy drugich odróżnia

cnoty teologiczne, czyli boskie (wiara, nadzieja i miłość),

nadprzyrodzone odpowiedniki naturalnych cnót umysłowych

i obyczajowych,

oraz dary Ducha Świętego.

1
0

Cnota

Przeciwieństwem cnoty jest wada, czyli

nabyta przez działania moralnie złe
skłonność woli do spełniania aktów
moralnie złych.

1
1

Cnota

4 cnoty kardynalne (łac. Cardo – zawias):



Roztropność- usprawnienie samego rozumu,

aby był zdolny takie dobro odczytać



Umiarkowanie – umiejętność i panowanie

nad uczuciami przyjemnymi i przykrymi,



Męstwo – panowanie nad uczuciami strachu

i bólu,



Sprawiedliwość – ma tak wychować wolę,

aby miała ona na względzie nie tylko nasze

osobiste dobro ale także dobro innych ludzi,

sprawiedliwość jest więc stale wolą

oddawania tego co komuś się należy.

1
2

Cnota

W ujęciu personalistycznym wszystkie te

cnoty rozumieć należy jako postacie miłości

(forma virtutum)

odniesione do

poszczególnych dziedzin ludzkiego

działania.

Rozróżnienia poszczególnych cnót

kardynalnych nie należy jednak rozumieć w

sensie podziału logicznego (nie występuje

tu cecha rozłączności);

w rzeczywistości każda z cnót kardynalnych

zawiera w sobie elementy pozostałych cnót.

1
3

Cnota

W ujęciu personalistycznym wszystkie te

cnoty rozumieć należy jako postacie miłości

(forma virtutum)

odniesione do

poszczególnych dziedzin ludzkiego

działania.

Rozróżnienia poszczególnych cnót

kardynalnych nie należy jednak rozumieć w

sensie podziału logicznego (nie występuje

tu cecha rozłączności);

w rzeczywistości każda z cnót kardynalnych

zawiera w sobie elementy pozostałych cnót.

1
4

Cnota

Cztery cnoty kardynalne są ze sobą

wzajemnie powiązane, choć nie są
sobie równe.



Najważniejszą jest roztropność,



potem sprawiedliwość,



następnie męstwo,



a na koniec umiarkowanie

1
5

Cnota

Roztropność – auriga virtutum (woźnica

cnót)

Św. Augustyn definiował roztropność jako

umiejętność poznania tego, co dobre i

do czego mamy dążyć, jak również

tego, co złe i czego mamy unikać.

Natomiast etymologicznie łacińskie słowo

prudentia wywodzono z dwu słów: porro i

videns (Izydor z Sewilli), co oznaczało

umiejętność widzenia dalej, czyli

przewidywania

1
6

Cnota

Czynności spełniane przez rozum:



Poznanie dla samego poznania (theoria)



Poznanie pojetyczne (przyporządkowaniu

poznaniu określonego wytworu)



Poznanie moralne (poznanie dobra dla

konkretnego człowieka)

Celem roztropności jest dobro ludzkie

(dotyka więc poznania moralnego).

To umiejętność poznania środków, które

prowadzić mają do obranego celu

1
7

Cnota

Poznanie roztropnościowe jest poznaniem

złożonym.

Fazy roztropności:



namysł (próbujemy tu zobaczyć, jakie

środki mamy do dyspozycji, o jakie musimy się

postarać)



rozmysł (staramy się znaleźć środek

najodpowiedniejszy)



roztropność wąsko pojęta (utożsamić ją

można z wyborem, czyli z decyzją: ten oto

środek wybieram).

1
8

Cnota

Składniki roztropności:



Pamięć (memoria)



Umiejętność czytania rzeczywistości

(intellectus)



Otwartość na rady innych (docilitas)



Domyślność (sollertia)



Zdrowy osąd (ratio)



Umiejętność przewidywania (providentia)



Oględność (circumspetio)



Zapobiegliwość (cautio)

1
9

Cnota

Umiarkowanie wprowadza ład w sposób

realizacji potrzeb związanych zwł. z
dwoma podstawowymi popędami
człowieka: popędem
samozachowawczym i seksualnym.

Dzięki cnocie umiarkowania popędy te

realizowane są zgodnie z rozumną
naturą osoby ludzkiej jako podmiotu
rozumnie wolnego.

2
0

Cnota

Męstwo jest cnotą usprawniająca wolę

człowieka do przezwyciężania trudności
na drodze do realizacji dobra powinnego;

uzdalnia ono człowieka do panowania

nad uczuciami (leku, strachu), np. w
obliczu groźby pozbawienia człowieka
ważnych dla niego dóbr lub obietnicy ich
uzyskania za cenę działania moralnie
niegodziwego.

2
1

Cnota

Dwie formy męstwa:



atak



wytrzymanie oporu

2
2

Cnota

Sprawiedliwość jest cnotą usprawniającą

jej podmiot do oddania każdemu tego,
co mu się należy (suum cuique reddere)
w obszarze tzw. dóbr dla osoby, ze
względu na powinność afirmacji dobra,
którym jest sama osoba, czyli w imię
miłości osoby.

2
3

Cnota

Sprawiedliwość dzieli się na:



sprawiedliwość współdzielcza (wiąże każdego człowieka z tytułu

przynależenia do pewnej społeczności, której coś się należy ze

strony każdego z nas; bez niej społeczność musiała upaść)



Sprawiedliwość wymienną (sprawiedliwość w wymianie

świadczeń pomiędzy jednostkami)



rozdzielczą (sprawiedliwość odnosząca się do działań legalnej

władzy w stosunku do obywateli);



legalna (sprawiedliwość w relacji obywatela do legalnej władzy).

Podstawową miarą sprawiedliwości jest to, co należne osobie z racji

tego, że jest osobą (dlatego chociaż przestępcy jako przestępcy

należna jest kara, to przestępcy jako osobie należna jest

afirmacja).

.

2
4

Wady moralne

Wada moralna – stała skłonność do

czynów moralnie złych.

2
5

Wady moralne

Jako ujemna cecha moralna wada stanowi

osłabienie woli w dążeniu do dobra, ale nie

pozbawia człowieka wolności działania.

Powstaje ona przez dłuższe popełnianie

jakiegoś grzechu i niszczy dotychczasową

łatwość spełniania czynów dobrych (cnotę).

Człowiek działając pod naciskiem jakiejś

wady ma coraz mniej oporów i trudności i

nie doświadcza niepokojów sumienia. Może

nawet odczuwać specyficzną wewnętrzną

przy jemność, nawet w przypadku czynów

odrażających. Wady szczególnie mocno

zakorzenione zwane są nałogami.

2
6

Wady moralne

Wśród innych wyróżnia się grupę wad

szczególnie szkodliwych zwanych

wadami głównymi (vitia capitalia).

Używana czasami nazwa "grzechy główne"

nie jest słuszna, bo nie chodzi tu o

pojedyncze uczynki, nawet ciężkie, ale o

sprawności, trwałe usprawnienia do

spełniania czynów moralnie złych. Noszą

miano wad głównych, bo ich zatruwający

wpływ na psychikę jest wyjątkowo silny.

2
7

Wady moralne

Tradycyjnie wymienia się ich siedem:

- pycha - nieumiarkowana żądza wywyższania siebie, z której bezpo

średnio rodzi się próżność (żądza zewnętrznego uznania, szukania po

chwał itp.);
- chciwość - nieumiarkowane pożądanie dóbr materialnych, łatwo

rodzące skąpstwo; jej wpływ jest tak destrukcyjny, że św. Paweł pisze,

że "korzeniem wszelkiego zła jest chciwość pieniędzy" (1 Tm 6, 10);
- nieczystość - nieuporządkowana żądza przyjemności płciowej;
- zawiść - utrwalony stan smutku z powodu czyjegoś dobra; łatwo

prowadzi do nienawiści, gniewu, oszczerstw, obmów itp.;
- nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu - choć wyraża się w grzechach

na ogół lekkich (nieopanowania siebie), prowadzi do licznych innych

wad i wykroczeń, jak lekkomyślność, niesprawiedliwość, nieczystość itp.;
- gniew - nieopanowana żądza zemsty prowadząca do wybuchów

złości, obelg, kłótni, bluźnierstw itp.;
- lenistwo, zniechęcenie - stałe zniechęcenie do dóbr duchowych, do

stałej pracy nad sobą.