1

2

Człowiek w procesie socjalizacji

Człowiek jest istotą społeczną ukształtowaną przez kulturę w
procesie socjalizacji. Efektem procesu socjalizacji są określone cechy
osobowości, postawy, poglądy, respekt dla norm i wartości powszechnie
akceptowanych. Takie spojrzenie na człowieka implikuje określone
rozumienie osobowości, które kładzie szczególny nacisk na wpływ
czynników socjogennych.
Osobowość człowieka można rozpatrywać z punktu widzenia jej
elementarnych składników. Jeden z nich stanowi biologiczne wyposażenie
człowieka. Do cech biogennych zaliczamy wzrost, płeć, budowę ciała,
jego właściwości fizjologiczne itp.
Przez wiele lat socjologowie nie przypisywali tym czynnikom istotnego
znaczenia dla wyjaśnienia różnic w zachowaniach ludzkich. Obecnie
czynniki biogenne są również brane pod uwagę z punktu widzenia ich
wpływu na życie społeczne. Czynniki biogenne są brane pod uwagę na
przykład w analizie ról społecznych i możliwości ich odgrywania.

3

Człowiek w procesie socjalizacji

Drugim składnikiem osobowości są elementy psychogenne, do których
zalicza się pamięć, wolę, wyobraźnię, inteligencję, spostrzegawczość,
temperament. Do dziś nie zbadano jeszcze czy temperament należy do
cech wrodzonych człowieka (zdeterminowanych biologicznie) czy raczej jest
rezultatem wpływu otoczenia. Wielu badaczy traktuje temperament jako
wypadkową interakcji czynników wrodzonych i środowiskowych.
Kształtowany z wiekiem i rozwojem osobowości temperament może ulec
zmianie w wyniku silnych bądź długotrwałych oddziaływań tzw. czynników
stresowych np. długotrwałej choroby, odniesienia ciężkiego urazu fizycznego
lub psychicznego, sposobu odżywiania się, hałasu czy też warunków
mieszkaniowych.
Zarówno czynniki biogenne jak i psychogenne nie są decydujące dla
zachowań ludzkich, ponieważ są one modyfikowane w procesie socjalizacji.
Większość socjologów uważa, że to socjogenne elementy osobowości
stanowią podstawę różnicowania się zachowań człowieka w społeczeństwie.

4

Człowiek w procesie socjalizacji

Możemy wyróżnić podstawowe socjogenne elementy osobowości:



kulturowy ideał osobowości



role społeczne



jaźń subiektywną i odzwierciedloną.

Człowiek rodzi się w rodzinie jako istota biologiczna, dopiero pod wpływem
kultury danego społeczeństwa staje się istotą społeczną. Od pierwszych
chwil po narodzeniu jednostka znajduje się pod silnym wpływem istniejących
przedmiotów, poglądów, wierzeń, ustalonych sposobów zachowania,
ideałów.
Kultura jest dla człowieka czymś zewnętrznym, czymś czego powinien się
nauczyć, aby móc funkcjonować w określonym społeczeństwie. Zatem to co
jest w człowieku wrodzone, również zostaje poddane procesowi
uspołecznienia. Socjalizacja jest procesem, który wprowadza jednostkę w
życie społeczne, uczy ją zachowania i porozumiewania się według
ustalonych wzorów.

5

Człowiek w procesie socjalizacji

W procesie socjalizacji człowiek uczy się panowania nad
potrzebami i popędami, a także zaspokajania ich w sposób
przyjęty w danym społeczeństwie.
Większość osób badających motywacje ludzkich zachowań uznaje, że
stan braku, odczuwany jako potrzeba, stanowi wynik z jednej strony
wymogów tkwiących w strukturze biopsychicznej jednostki, z drugiej
zaś oddziaływania środowiska, w którym dana jednostka funkcjonuje.
Nawet potrzeby wrodzone człowieka (zwane popędami), a przede
wszystkim możliwości i sposoby ich zaspokajania uwarunkowane są
społecznie, czyli zależą od kultury danego społeczeństwa. Pozostałe
potrzeby (tzw. Socjogenne)uaktywniają się w trakcie rozwoju
osobniczego człowieka w wyniku oddziaływania społecznego.

6

Człowiek w procesie socjalizacji

Efektem oddziaływania środowiska społecznego jest nauka zachowań
zgodnych z ogólnie przyjętymi normami społecznymi i według
określonych wzorów. Poprzez naukę wyznaczonych przez kulturę wzorów
zachowania, czyli reakcji na określone sytuacje, człowiek przystosowuje się do
społeczeństwa.
Wzór kulturowy określa sposób zachowania uznany w danej grupie a także
dopuszczalny i skuteczny w określonej sytuacji. Te ustalone wzory
postępowania stanowią dla człowieka schematy działania, z którymi
identyfikuje się często w takim stopniu, że w pewnym momencie zaczyna je
traktować jako naturalne (sposoby zakupów, załatwiania spraw w urzędzie,
spotkania towarzyskie, wizyta u lekarza, zachowanie wobec płci przeciwnej
itp.)
Owe wzory zachowań zostają przez człowieka zinternalizowane. Internalizacja
stanowi podstawowy mechanizm przejmowania i przyswajania w procesie
socjalizacji wzorów zachowań, norm i wartości tworzonych przez daną kulturę.

7

Człowiek w procesie socjalizacji

Socjalizacja ma również ogromne znaczenie dla kształtowania
systemu wartości i hierarchii potrzeb, które wyznaczają aspiracje
człowieka, czyli dążenia do tego, aby osiągnąć pewne dobra, uczucia czy
cechy (np. być wykształconym, zamożnym, mieć dobrą pracę, być
kochanym i szanowanym, mieć władzę itp.).
W każdej grupie istnieje określona hierarchia wartości, która przejawia
się w przypisywaniu wartościom różnego znaczenia. Rodzina jest grupą,
w której dziecko po raz pierwszy styka się z określonym systemem
wartości. Niektóre wartości wynikają przede wszystkim ze specyfiki
określonej grupy, do której człowiek przynależy (inne są dążenia
robotnika i pracownika umysłowego; inne ludzi młodych i starszych itp.)
Przyjęcie określonego systemu wartości może też zależeć nie tylko od
grupy, do której jednostka należy, ale również od grupy, do której
jednostka chciałaby należeć, czyli aspiracyjna grupa odniesienia.

8

Człowiek w procesie socjalizacji

Hierarchia wartości, przekazywana w procesie socjalizacji w dużej
mierze zależy od systemu społecznego, ekonomicznego i
politycznego danego społeczeństwa.
Zmiana ustroju, która dokonała się w Polsce po 1989 roku jest tego
ewidentnym przykładem. W okresie realnego socjalizmu ideologia i
propaganda wpajały młodemu człowiekowi przede wszystkim
szacunek dla wartości państwowej, sukces ekonomiczny traktowały
zaś jako podejrzany.
W momencie zmian ustrojowych dawne wartości straciły na
znaczeniu. Obecnie postuluje się poszanowanie własności prywatnej,
a osobisty sukces traktuje się jako rezultat postawy aktywnej i
twórczej.

9

Człowiek w procesie socjalizacji

W pierwszych latach swojego życia człowiek zdobywa podstawowe
wiadomości na temat rzeczywistości i samego siebie. Ta wiedza
modyfikowana przez całe życie prowadzi człowieka do określonego
sposobu pojmowania celu i sensu istnienia, a w konsekwencji do
przyjmowania i modyfikowania określonego systemu wartości.
Proces socjalizacji powoduje zinternalizowanie niektórych
wartości przez jednostkę w taki sposób, że zostają one
wbudowane w jego osobowość. Człowiek dąży do realizacji owych
wartości, tak jakby były dla niego czymś naturalnym, co stanowi o
jego tożsamości.
O systemie wartości człowieka przesądza więc dominujący obraz
rzeczywistości i samego siebie, a więc to, co zostało przez niego
uznane za naturalne, oczywiste i słuszne.

10

Człowiek w procesie socjalizacji

W procesie socjalizacji jednostka uczy się również odgrywania ról
społecznych. Oznacza to, że zdobywa umiejętność spełniania oczekiwań
innych oraz przystosowywania swojego zachowania do postępowania innych
ludzi.
Dzięki socjalizacji człowiek zdobywa podstawowe umiejętności
potrzebne do funkcjonowania w danej społeczności, czego rezultatem
staje się sprawność podejmowania przez jednostkę różnego rodzaju działań
społecznych oraz funkcjonowanie w świecie instytucji (szkoła, kościół,
prawo, rynek, mass media, organizacje społeczne, zakład pracy)
W procesie socjalizacji człowiek uczy się umiejętności porozumiewania
się z innymi ludźmi za pomocą symboli i języka, co odróżnia go od
świata zwierzęcego. Symbole i język pozwalają między innymi na wyrażanie
ludzkich wartości i dążeń, a poprzez umożliwienie komunikacji
międzyludzkiej pozwalają na ich realizację. Umiejętność komunikacji stanowi
istotny warunek kształtowania człowieka jako istoty społecznej.

11

Człowiek w procesie socjalizacji

W przedstawionej koncepcji socjalizacja rozumiana jest jako proces,
który kształtuje osobowość człowieka i przystosowuje go do
życia w zbiorowości. W procesie tym ogromną rolę odgrywa
mechanizm konformizmu społecznego, który powoduje, że pewne
zachowania, wartości, potrzeby, sposoby porozumiewania się czy
umiejętności skłonni jesteśmy traktować jako własne, jako coś
naturalnego.
U wielu osób stopień identyfikacji z zastanymi wartościami, normami,
wzorami jest istotnie bardzo duży. Dzięki temu mechanizmowi grupy i
społeczeństwa zachowują swoją spójność; mogą trwać i rozwijać się, zaś
ludzie mogą rozumieć świat społeczny, wiedzą czego oczekiwać od
innych ludzi i jakie motywy regulują ich działania.
W takim ujęciu procesu socjalizacji człowiek jest istotą bierną, która w
sposób bezkrytyczny przyswaja wartości i zasady, zaś odstępstwa od
normy traktuje się jako wynik błędnego procesu uspołeczniania.

12

Człowiek w procesie socjalizacji

W socjologii funkcjonują również koncepcje, w których podkreśla się
aktywną rolę jednostki w procesie socjalizacji, gdzie ujmuje się
człowieka nie tylko jako przedmiot oddziaływań społecznych, ale także
jako aktywny podmiot życia społecznego. Człowiek jest istotą twórczą i
świadomą, zaś socjalizacja polega na wzajemnych oddziaływaniach
jednostki i otoczenia. O podmiotowości człowieka możemy mówić wtedy,
kiedy działa on i ustosunkowuje się do siebie oraz rzeczywistości w
sposób świadomy, a także inicjuje i rozwija swoją działalność według
własnych wartości i potrzeb.
Socjalizacja jest procesem, który trwa przez całe życie człowieka,
ponieważ społeczeństwo dostarcza mu ciągle nowych bodźców do
kształtowania

poglądów

i

zachowań.

Proces

opanowywania

obowiązujących wzorów zachowań, wartości, sposobów komunikacji ma
miejsce głównie w toku bezpośrednich, emocjonalnych i intensywnych
interakcji wewnątrz rodziny, grup rówieśniczych i przyjacielskich.

13

Człowiek w procesie socjalizacji

Socjalizacja pierwotna obejmuje kilka okresów rozwojowych
człowieka, które różnią się od siebie przede wszystkim stopniem
uzależnienia jego zachowań od innych oraz czynnikami pobudzającymi
jego rozwój. W pierwszym okresie rozwoju dziecko pobudzane jest
nie przez słowa, ale przez oddziałujące na nie przedmioty.
Dorosły również traktowany jest jako specyficzny, aktywny przedmiot,
który reaguje na potrzeby organizmu dziecka i motywuje jego
aktywność. W tym okresie rozpoczyna się już proces utrwalania
zachowań społecznych poprzez czynne eksperymentowanie dziecka
oraz proste operacje myślowe.
Znaczenie języka wzrasta w okresie, kiedy dziecko nabywa
zdolności myślenia pojęciowego. Kolejny etap w życiu człowieka
stanowi okres systematycznego opanowywania wiedzy i
umiejętności społecznych.

14

Człowiek w procesie socjalizacji

Uczenie się jako praca umysłowa rozwija poziom intelektualny,
rozbudowuje strukturę wiedzy człowieka, doskonali umiejętności
podejmowania działań społecznych. W tym okresie następuje
formowanie się autonomicznego systemu wartości, potrzeb i celów
jednostki.
Wraz z rozwojem osobowości człowiek konstruuje określony system
wiedzy obejmujący reguły zachowania i sumę doświadczeń, który
rozwija i modyfikuje przez całe życie.
Podstawowe informacje na temat sposobów działania w określonym
społeczeństwie zostają zwykle w pełni osiągnięte pod koniec fazy
dojrzewania. Wszelkie nowe sytuacje życiowe, mające miejsce w
późniejszym okresie życia, wymagają rozpoznania oczekiwań co do
naszych zachowań, a także reakcji na nasze zachowania.

15

Człowiek w procesie socjalizacji

Ważnym okresem w życiu każdego człowieka jest wejście w świat instytucji.
Jest to taki etap w procesie socjalizacji, w którym człowiek uświadamia sobie
swoją pozycję społeczną oraz swą odrębność (tożsamość osobistą), w
których dokonuje się wtórna socjalizacja jednostki. Ludzie wchodzą
codziennie w kontakty z wieloma instytucjami i organizacjami, które
wymagają odpowiednich zachowań i cech.
W każdym okresie życia człowiek podlega oddziaływaniom, które w różnym
stopniu kształtują i modyfikują jego osobowość. Świat zewnętrzny narzuca
jednostce konieczność przystosowywania się do nowych warunków.
Niemałe znaczenie ma również stopień opanowania przez człowieka
umiejętności wyrażania własnych oczekiwań i dążeń wobec rzeczywistości.
Człowieka nie można ujmować jako istoty, która biernie przystosowuje się
do otoczenia, ponieważ w dużym stopniu jest on również istotą, która sama
decyduje o sobie i swoich działaniach w życiu społecznym.

16

17

Konformizm – sposób przystosowania jednostki do

społeczeństwa

Formowanie się ludzkiej tożsamości opera się na dwóch
podstawowych mechanizmach: indywiduacji i identyfikacji.



Z jednej strony dokonuje się w człowieku proces różnicowania

między ja i nie-ja (kształtowanie poczucia odrębności, inności, własnej
tożsamości).



Z drugiej zaś strony dokonuje się proces włączania się jednostki do

życia społecznego, utożsamiania się z innymi ludźmi, który prowadzi
do poczucia przynależności do grupy.
Indywiduację i identyfikację możemy rozpatrywać jako dwa
przeciwstawne bieguny, z których jeden prowadzi do formowania się
tożsamości osobistej, a drugi - tożsamości społecznej.
W konsekwencji procesu kształtowania się tożsamości człowiek może
żyć w stanie napięcia między wartościami związanymi z jego
indywidualnością, a wartościami związanymi z konformizmem.

18

Konformizm – sposób przystosowania jednostki do

społeczeństwa

Dla wielu naukowców zasadniczą kwestię stanowi wyjaśnienie, w jaki
sposób człowiek redukuje to napięcie. Jednym z mechanizmów, który
pozwala wyjaśnić tę kwestię jest mechanizm konformizmu społecznego.
Konformizm z reguły definiuje się jako zmianę zachowania lub opinii
danej osoby w wyniku rzeczywistego lub wyimaginowanego wpływu jakiejś
osoby albo grupy ludzi. Obserwując życie społeczne, możemy zauważyć ,
iż przyczyny takiego dostosowywania są często bardzo złożone.
Psychologowie społeczni podkreślają fakt, że sam akt konformizmu
społecznego odgrywający znaczącą rolę w życiu społecznym ocenić można
dopiero wtedy, kiedy pozna się jego przyczyny i skutki dla jednostki i
społeczeństwa.
Z punktu widzenia jednostki jest to często mechanizm zmuszający ją do
rezygnacji z własnego ja, z punktu widzenia społeczeństwa jest to
mechanizm umożliwiający w miarę bezkonfliktowe życie społeczne.

19

Konformizm – sposób przystosowania jednostki do

społeczeństwa

Jest kilka przyczyn, dla których ludzie dostosowują swoje zachowania do
zachowań innych ludzi. W pierwszym rzędzie dzieje się tak, ponieważ
zachowanie innych ludzi stanowi jedyną wskazówkę , co do właściwego
sposobu działania.
W takim wypadku inni ludzie służą do określania rzeczywistości.
Kiedy człowiek nie wie, jak postępować w określonej sytuacji, polega
przede wszystkim na obserwacji innych ludzi, którzy stanowią w tym
wypadku podstawowe źródło informacji. Im większe zaufanie mamy do
wiedzy i solidności danej osoby czy grupy, tym bardziej jesteśmy skłonni
postępować tak, jak ona. Wierzymy, że cudza interpretacja niejasnej
sytuacji jest bardziej poprawna niż nasza.
Konformizm wynikający z obserwacji innych ludzi w określonych sytuacjach
prowadzi na ogół do utrwalenia wzorów zachowań. W podobnych
okolicznościach będziemy postępować tak, jak za pierwszym razem, chyba
że dowie się, że jego zachowanie było niesłuszne i niewłaściwe.

20

Konformizm – sposób przystosowania jednostki do

społeczeństwa

Konformizm wynikający z potrzeby uzyskania informacji jest jednym z
podstawowych sposobów zachowywania się podobnie jak inni ludzie.
Daje nam możliwość funkcjonowania w społeczeństwie, nauczenia się
podstawowych wzorów zachowań.
Należy jednak zauważyć, że to, co w jednym społeczeństwie lub
grupie uchodzi za normalne, wcale takie nie musi być w innym
społeczeństwie. W rzeczywistości również interpretacja sytuacji
dokonana przez innych wcale nie musi być słuszna, czego dowodzi
zjawisko psychozy tłumu.
Wpływ innych ludzi na nasze zachowania wynika przede wszystkim z
tego, że jako istoty społeczne chcemy być lubiani i akceptowani.
Możemy

dokonać

rozróżnienia

trzech

typów

zachowań

konformistycznych: ulegania, identyfikacji i internalizacji.

21

Konformizm – sposób przystosowania jednostki do

społeczeństwa

Uleganie jest efektem zachowania jednostki motywowanej przez
chęć uzyskania nagrody albo uniknięcia kary. Nagrodę może
stanowić

zarówno

korzyść

materialna

(cukierki,

pieniądze,

samochód), jak i korzyść społeczna (przynależność do grupy, miłość,
przyjaźń, prestiż, awans, władza).
Podobnie możemy rozpatrywać kary. Chęć uniknięcia tzw.
ostracyzmu towarzyskiego, ośmieszenia może często wpływać na
nasze postępowanie, poglądy postawy.
Od momentu narodzin, człowiek jest motywowany przez system
nagród i kar. Stanowią one często element wzmacniający utrwalanie
określonych sposobów zachowania. W ten sposób modyfikuje się
ludzkie zachowanie, uczy postępowania zgodnego z oczekiwaniami
rodziny, grupy czy społeczeństwa.

22

Konformizm – sposób przystosowania jednostki do

społeczeństwa

Jednakże w momencie cofnięcia nagrody czy kary człowiek z reguły
powraca do swoich wcześniejszych zachowań i poglądów, chyba, że
znajduje w nich nowe motywy do działania.
Uleganie

jest

więc

zazwyczaj

zachowaniem

nietrwałym

i

powierzchownym, ponieważ ludzie ulegają naciskowi tylko dlatego,
aby uniknąć kary albo zostać nagrodzonym.
Podstawą ulegania jest przede wszystkim władza, jaką dysponuje
osoba lub grupa oddziałująca na jednostkę. Na przykład rodzice mają
nad nami władzę w postaci okazywania miłości, decydowania o
karach czy nagrodach.
Państwo natomiast oddziałuje na nas poprzez różnego rodzaju
instytucje kontrolujące i dysponujące określonym systemem nagród i
kar.

23

Konformizm – sposób przystosowania jednostki do

społeczeństwa

Identyfikacja gwarantuje trwalsze efekty zachowań konformistycznych.
Motywem działania w tym przypadku staje się pragnienie jednostki, aby
być podobną do osoby, od której pochodzi oddziaływanie. Identyfikacja
różni się od ulegania tym, że jednostka rzeczywiście zaczyna wierzyć w opinie
i wartości, które przejmuje od innych.
Jeśli ktoś uważa daną osobę lub grupę za atrakcyjną pod pewnymi względami,
to będzie skłonny zaakceptować jej wpływ oraz przyjąć jej system wartości,
sposoby zachowania i poglądy po to, aby upodobnić się do owej osoby lub
grupy.
Zjawisko identyfikacji można metaforycznie nazwać efektem wujka Karola,
jest tak wspaniałym, serdecznym człowiekiem, że podziwiamy go od dziecka i
marzymy by w przyszłości być takimi jak on. Staramy się zachowywać jak on,
ponieważ stanowi on dla nas osobę atrakcyjną i znaczącą pod względem
poglądów i zachowania. Efekt ten utrzymuje się do momentu kiedy jakaś
osoba lub grupa okaże się ważniejsza i bardziej znacząca dla nas.

24

Konformizm – sposób przystosowania jednostki do

społeczeństwa

Internalizacja jest mechanizmem, który daje najtrwalsze efekty
konformistyczne. Czynnikiem decydującym o internalizacji określonych
wartości, celów, poglądów czy wzorów zachowań jest przekonanie o ich
słuszności. O ile podstawą zachowań konformistycznych, przejawiających
się w uleganiu czy identyfikacji są czynniki zewnętrzne (władza lub
atrakcyjność oddziałującej osoby lub grupy), to w przypadku
internalizacji

motywy

naszego

postępowania

mają

charakter

wewnętrzny.
Internalizacja następuje poprzez zaakceptowanie poglądów, wzorów
zachowań i wartości innych osób lub grup i włączenie ich w nasz system
wartości, wyobrażeń i zachowań. W momencie, kiedy te poglądy,
wartości i wzory staną się częścią naszego własnego systemu,
uniezależniają się od swego źródła i trudno ulegają zmianie.
W procesie socjalizacji, którego jednym z mechanizmów jest
internalizacja, duże znaczenie ma wiarygodność źródła informacji,
która dostarcza wzorów zachowań i wartości.

25

Konformizm – sposób przystosowania jednostki do

społeczeństwa

Podział na uleganie, internalizację i identyfikację jest przede
wszystkim modelowym ujęciem procesu wpływu społecznego.
Poszczególne działania jednostki mogą być motywowane zarówno
przez system nagród i kar, jak i atrakcyjność czy przekonanie o
słuszności poglądów, zachowań określonych osób, grup i instytucji.
Interesującym aspektem konformizmu jest trwałość naszych
zachowań i poglądów, które są rezultatem mechanizmu ulegania czy
identyfikacji. Doświadczenia wskazują na to, że trwałość naszych
zachowań i poglądów jest tym większa, im trwalsze są nasze więzi z
osobami czy grupami, które przyczyniły się do tych zachowań
konformistycznych.
Istotną rolę w tych mechanizmach odgrywa brak oddziaływania ze
strony osób lub grup o odmiennych poglądach i wzorach zachowania.

26

Konformizm – sposób przystosowania jednostki do

społeczeństwa

Mimo, że ludzie skłonni są twierdzić, iż nie ulegają wpływowi innych ludzi,
a wiele motywów swego zachowania traktują jak własne i niezależne, w
rzeczywistości nie zdają sobie sprawy z tego jak silnie oddziałują na nich
inni ludzie i społeczeństwo, w którym żyją.
Ludzie pielęgnują w sobie mit osobistej niezależności.
Problematyczna pozostaje kwestia, na ile konformizm możemy traktować
jako mechanizm pozytywny, a na ile negatywny dla jednostki. W okresie
kształtowania się tożsamości człowiek stoi na rozdrożu pomiędzy
pójściem drogą własnego ja a poddaniem się konformizmowi
społecznemu.
W tym okresie człowiek musi wybrać pomiędzy wolnością a
bezpieczeństwem. Wolność jest drogą trudną, pełną wyrzeczeń, ale
dającą pełny rozwój człowiekowi. Bezpieczeństwo staje się drogą
łatwiejszą, ale nie prowadzi do rzeczywistego rozwoju jednostki, bo
wymaga podporządkowywania się.

27

Konformizm – sposób przystosowania jednostki do

społeczeństwa

Pozytywna funkcja mechanizmów decydujących o konformistycznych
zachowaniach ludzi w wyniku procesu socjalizacji polega na
przystosowaniu człowieka do życia w społeczeństwie. Efektem
socjalizacji człowieka jest to, że w każdym typie społeczeństwa
występuje pewien zakres podobieństwa ludzi do siebie.
To podobieństwo jest wynikiem kompromisu między tożsamością
jednostki a tożsamością społeczeństwa. Wiedzy na temat
negatywnych skutków zachowań konformistycznych dostarczają nam
zarówno eksperymenty prowadzone w warunkach laboratoryjnych i
naturalnych, jak również doświadczenia wielu społeczeństw.
Wiele kontrowersji może wzbudzać kwestia znaczenia konformizmu
dla całego społeczeństwa. Dzięki temu mechanizmowi możemy
wyjaśnić przyczyny ulegania modzie, reklamie i środkom masowego
przekazu.

28

Kulturowy ideał osobowości
Proces socjalizacji a role społeczne
Integracja elementów osobowości

29

Społeczne uwarunkowania osobowości

ideał kulturowy

W procesie socjalizacji istotne znaczenie odgrywa kulturowy ideał
osobowości narzucający człowiekowi wzór cech i zachowań
akceptowanych w społeczeństwie lub w pewnych grupach społecznych.
Ideał osobowości przekazywany jest przez wychowanie (rodzinę, szkołę),
a także przez kulturę(literaturę, film).
Podlega on historycznym przeobrażeniom; ma związek z daną epoką
historyczną, z ustrojem gospodarczym i politycznym oraz z danym typem
kultury. Znaczące różnice, dotyczące cech kulturowego ideału osobowości
wiążą się także z klasą, warstwą i grupą społeczną, do której należy
jednostka.
Pełna internalizacja kulturowego ideału osobowości następuje w okresie
dojrzewania, kiedy człowiek w sposób świadomy zaczyna uczestniczyć w
procesie budowania swojej tożsamości. O tym, kim jesteśmy decydują
narzucone i wybrane modele zachowań, z jakimi możemy się zetknąć w
danym społeczeństwie .

30

Społeczne uwarunkowania osobowości

ideał kulturowy

Dzięki kulturowemu ideałowi osobowości człowiek dowiaduje się do
czego w życiu warto dążyć i jakie oczekiwania ma wobec niego grupa
społeczna. Ponadto dowiaduje się jakie działania spotkają się z oceną
pozytywną, a jakie powodują sankcje negatywne. Internalizacja
kulturowego ideału osobowości oznacza, iż stał się on elementem
osobowości konkretnej jednostki.
Kulturowy ideał osobowości należy odróżnić od tzw. osobowości
podstawowej, którą można scharakteryzować jako typ osobowości
reprezentatywnej, a zatem jako zespół tych cech osobowości, które są
wspólne wszystkim członkom danego społeczeństwa i nie występują w
innych społeczeństwach.
Często osobowość podstawową ujmuje się jako charakter narodowy,
czyli zespół cech i skłonności wyznaczających charakterystyczne dla
danego narodu sposoby reagowania na określone sytuacje.

31

Społeczne uwarunkowania osobowości

ideał kulturowy

Przez osobowość reprezentatywną, podstawową możemy rozumieć:



osobowość, która występuje w danym społeczeństwie najczęściej

(statystycznie);



zespół cech osobowości wspólnych dla dużej ilości jednostek w danym

społeczeństwie, pomimo różnic w zachowaniach zewnętrznych;



osobowość, która najlepiej wyraża istotne wartości danej kultury, nawet

jeżeli występuje wśród mniejszości danego społeczeństwa.
Istnienie osobowości podstawowej jako zintegrowanej konfiguracji cech
dostarcza członkom danego społeczeństwa wspólnych znaczeń i wartości
oraz sprawia, że możliwa jest taka sama ich reakcja emocjonalna na
sytuacje, w których w grę wchodzą wspólne wartości.
W każdym społeczeństwie istnieją dodatkowe konfiguracje cech określane
jako osobowości statusowe. Odgrywają one dużą rolę w skutecznym
funkcjonowaniu społeczeństwa przez interakcje na podstawie wyznaczników
statusu społecznego.

32

Społeczne uwarunkowania osobowości

proces socjalizacji a role społeczne

Teorie ról społecznych badają sposoby spełniania różnych
wymagań, nakładanych przez społeczeństwo na jednostkę.
W życiu człowieka pojawia się wiele sytuacji, które wymagają od niego
określonych zachowań i cech. Sytuacja społeczna to pewna
rzeczywistość uzgadniana przez tych, którzy w niej uczestniczą, co
znaczy, że jest ona taka, jak ją definiują jej uczestnicy.
Człowiek wkraczając w sytuację społeczną spotyka się z określonymi z
góry oczekiwaniami i wymaganiami innych. Każda sytuacja społeczna
jest związana z sytuacją odgrywania roli jako odpowiedzi (reakcji) na
zachowania grupy.
Obok pewnych mniej lub bardziej szczegółowo określonych
obowiązków realizując rolę społeczną człowiek posiada pewne prawa.
Z każdą rolą społeczną związane są określone prawa i
obowiązki. Każda sytuacja jest grą między jej uczestnikami.

33

Społeczne uwarunkowania osobowości

proces socjalizacji a role społeczne

Teatr, z którego języka został zaczerpnięty termin rola, możemy
potraktować jako schemat do scharakteryzowania ról odgrywanych przez
jednostkę w życiu społecznym. Społeczeństwo dostarcza scenariusza dla
wszystkich uczestników teatru życia społecznego.
Poszczególni aktorzy muszą, podobnie jak w teatrze, wcielić się w role dla
nich przeznaczone. Społeczeństwo stanowi dla jednostki publiczność,
która może aktora nagrodzić oklaskami, ale również ukarać go gwizdami.
Jeśli aktorzy grają według scenariusza, gra społeczna toczy się zgodnie z
planem.
Rola społeczna to względnie stały i wewnętrznie spójny system
zachowań i cech, będących reakcjami na zachowania innych osób i
przebiegających według mniej lub bardziej ustalonego wzoru. Role różnią
się od siebie pod wieloma względami: zakresem oddziaływania, stopniem
określenia konkretnych działań, częstotliwością występowania i
znaczeniem w życiu społecznym.

34

Społeczne uwarunkowania osobowości

proces socjalizacji a role społeczne

Role jakie odgrywamy w życiu społecznym związane są nie tylko z
działaniem, ale również z pewnymi uczuciami i postawami odnoszącymi
się do tych działań. Młody człowiek, który dostał się na studia nie tylko
odgrywa rolę studenta, ale również odczuwa i reaguje w sposób
oczekiwany przez innych ludzi. Uczucia i postawy wzmacniane są w
związku z odgrywaną rolą. Mogą natomiast nie występować przed
podjęciem konkretnej roli.
Każda rola jest związana z określonym stopniem identyfikacji.
Czasami nasza identyfikacja z rolą jest powierzchowna, tymczasowa, co
ułatwia nam zmianę roli w sposób praktycznie bezkonfliktowy. Są jednak
takie role, z którymi związani jesteśmy przez całe życie (role trwałe, np.
rola kobiety, mężczyzny).
Odmienność ról kobiety i mężczyzny nie wynika wyłącznie z różnic płci w
sensie biologicznym. Role są poza tym definiowane przez określone
oczekiwania społeczne, tradycje, zwyczaje itp.

35

Społeczne uwarunkowania osobowości

proces socjalizacji a role społeczne

Realizacja roli wymaga od człowieka określonych zachowań, które oznaczają
nie tylko podjęcie działań, ale także mniej lub bardziej świadomą
identyfikację z rolą. Zdarza się, że odgrywamy różne role bez świadomości
faktu, że spełniamy jakieś oczekiwania, że działamy zgodnie ze
scenariuszem roli np. studenta, pracownika, matki, siostry, kierownika itp.
W życiu spełniamy wiele ról społecznych. Czasami dochodzi do konfliktu
owych ról i konieczności wyboru między nimi. Większość kobiet odczuwa
konflikt między swoją rolą dobrej, troskliwej i zawsze obecnej matki a rolą
dyspozycyjnego pracownika, pod warunkiem jednak że obie te role mają dla
niej duże znaczenie.
Różnorodność odgrywanych ról nie może jednak burzyć pewnej spójności
świata, w którym człowiek uczestniczy. Jednostka musi posiadać zdolność do
oddzielania jednej roli od innej, musi także dokonywać wyboru, jeśli między
rolami zaistniała sprzeczność. Nie można na przykład być jednocześnie
członkiem dwóch ugrupowań politycznych o przeciwstawnych ideologiach.

36

Społeczne uwarunkowania osobowości

proces socjalizacji a role społeczne

Realizacja roli społecznej zależy od wielu czynników. O możliwości
odgrywania pewnych ról decydują elementy bio- i psychogenne jednostki,
które mogą utrudniać albo ułatwiać proces realizacji pewnych ról (budowa
ciała, inteligencja, zdolności). Nawet przy ogromnych chęciach nie można
zostać malarzem czy śpiewakiem, jeśli nie posiadamy określonych ku
temu zdolności.
Jednostka jest nie tylko elementem gry społecznej i aktorem
odgrywającym swoją rolę. Jest również twórcą różnego rodzaju sytuacji
społecznych. Jednostka stanowi podstawę każdej kultury i jednocześnie
wpływa na jej rozwój.
Człowiek rodzi się w rodzinie, która zajmuje określoną pozycję społeczno-
ekonomiczną, w procesie socjalizacji przyswaja sobie podstawowe wzory
zachowania, hierarchię wartości i dążenia. Odgrywając różne role
jednostka ma także możliwość akcentowania własnej indywidualności i
modyfikacji społecznej rzeczywistości.

37

Społeczne uwarunkowania osobowości

integracja elementów osobowości

Integracja osobowości człowieka przebiega na dwóch płaszczyznach:
indywiduacji i identyfikacji. Poczucie własnego ja wraz ze świadomością
znaczenia swoich możliwości i umiejętności oraz własnej pozycji społecznej
ma ogromne znaczenie w efektywnym funkcjonowaniu jednostki.
Tworzą one swoisty układ samowiedzy jednostki, który spełnia funkcję
utrwalania spójności obrazu samego siebie, modyfikuje i aktywizuje
działalność człowieka wobec siebie i otoczenia. W układzie tym
wyróżniamy trzy podstawowe mechanizmy motywujące i integrujące
osobowość jednostki:

1.

Dążenie do utrzymania poczucia własnej tożsamości; poczucie

tożsamości oznacza spostrzeganie siebie jako odrębnej jednostki
dysponującej spójnymi i trwałymi kompetencjami oraz umiejętnościami
osobowościowymi. Zmienia się ono wraz z procesem socjalizacji, wraz z
pogłębianym doświadczeniem życiowym oraz w zależności od pozycji
społecznej jednostki.

38

Społeczne uwarunkowania osobowości

integracja elementów osobowości

2.

Dążenie do utrzymania i wzrostu poczucia własnej kontroli

nad rzeczywistością; z reguły ludzie przeceniają swoją możliwość
wpływu na otoczenie, nie doceniając stopnia, w jakim ich własne
zachowania są zdeterminowane przez czynniki zewnętrzne.



Jeśli mamy do czynienia z człowiekiem, który ma tendencję do

postrzegania sytuacji życiowych jako takich, w których wyniki jego
działalności zależą od niego samego, to jest to jednostka o
poczuciu wewnętrznej kontroli (wewnątrzsterowna).



Jeśli zaś mamy do czynienia z człowiekiem, który twierdzi, że

wyniki jego działalności nie są zależne od niego, ale od czegoś
zewnętrznego, to możemy mówić o jednostce mającej poczucie
kontroli zewnętrznej (zewnątrzsterownej).

39

Społeczne uwarunkowania osobowości

integracja elementów osobowości

3.

Dążenie do utrzymania i wzrostu poczucia własnej wartości;

poczucie własnej wartości jest efektem pozytywnego oceniania własnej
osoby wobec innych oraz własnych cech i rezultatów swoich działań.
Człowiek jest w stanie wiele poświęcić, aby podtrzymać poczucie własnej
wartości: zmienić swoje postawy, zachowania lub związki z innymi ludźmi.
Wspomniane mechanizmy służą przede wszystkim formowaniu się
wyobrażeń jednostki o samej sobie. W tym względzie w procesie
socjalizacji dochodzi przede wszystkim do ukształtowania naszych
własnych wyobrażeń o samym sobie.
Jaźń subiektywna, czyli zespół wyobrażeń o sobie, rozwija się
nieświadomie w okresie wczesnego dzieciństwa pod wpływem rodziny,
znajomych, sąsiadów i rówieśników. Szczególnie duży wpływ na to, jaka
jest treść tych wyobrażeń o sobie, mają rodzice. To oni przez swoje
zachowanie wobec nas wpływają na naszą późniejszą samoocenę.

40

Społeczne uwarunkowania osobowości

integracja elementów osobowości

Proces dochodzenia do własnej tożsamości jest procesem niezwykle
skomplikowanym. Zespół naszych wyobrażeń o sobie często może
zawierać elementy urojeń czy fantazji, które utrudniają jednostce
kontakty społeczne. Prawidłowo ukształtowana osobowość powinna
mieć realistyczne wyobrażenie o swoich cechach, możliwościach,
słabościach i zaletach.
W pewnym momencie stopień rozwoju osobowości prowadzi do
poczucia osobistej tożsamości i względnego uniezależnienia jednostki
od otoczenia. Wyodrębnienie oraz określenie własnej tożsamości
implikuje postrzeganie własnej przynależności do różnych grup
społecznych.
Dzięki poczuciu własnego ja człowiek potrafi przeciwstawiać się
niekorzystnym ocenom otoczenia mając poczucie własnej wartości.
Jednocześnie potrafi dokonywać wyboru między różnego rodzaju rolami.

41

Społeczne uwarunkowania osobowości

integracja elementów osobowości

Istotną funkcję kontrolną wobec jaźni subiektywnej odgrywa tzw. jaźń
odzwierciedlona, to znaczy zespół naszych wyobrażeń o tym, co
myślą o nas inni. Oglądamy się w oczach innych ludzi, analizujemy
to, jak postrzegają cechy naszej osobowości, nasze możliwości i
zdolności, jak oceniają nasz sposób postępowania i umiejętność
odgrywania ról społecznych. Analizujemy też oczekiwania ludzi
wobec nas i staramy się często dostosowywać do tych oczekiwań.
Kształtowanie osobowości człowieka polega przede wszystkim na
ciągłym ścieraniu się jednostki z otoczeniem. Z tych też względów
istnieje wiele koncepcji, które starają się wyjaśnić kim naprawdę jest
człowiek, w jaki sposób kształtować osobowość człowieka,
modyfikować jego zachowania, aby można było uznać je za
prawidłowe.

42

Społeczne uwarunkowania osobowości

integracja elementów osobowości

Człowiek o zintegrowanej osobowości, to człowiek, który osiąga
spełnienie samego siebie i staje się taki, jaki może być. Dążący do
zaspokojenia potrzeby samorealizacji człowiek ma poczucie
szczęścia, jest pogodny, akceptuje siebie, takim jakim jest, nie cierpi
z powodu winy i pozostaje w zgodzie z samym sobą.
Nawet w chorym społeczeństwie mogą istnieć warunki, które
sprzyjają

tworzeniu

zintegrowanej,

nastawionej

na

rozwój

osobowości. W tym ujęciu pojęcie jednostki potrafiącej przystosować
się do zmieniających się warunków nabiera innego znaczenia. Osoba
samorealizująca się szuka nowych form przystosowania się do
otoczenia, wynikających z jej świadomego wyboru, tolerancji wobec
innych, przyjaźni i życzliwości.
W życiu codziennym człowiek narażony jest jednak na wiele
negatywnych czynników ograniczających integrację jego osobowości.

43

Społeczne uwarunkowania osobowości

dezintegracja elementów osobowości

Za podstawowe czynniki dezintegracji osobowości uważane są
błędy popełniane w procesie socjalizacji, które mogą na przykład
polegać na:



przekazywaniu dziecku fałszywych informacji o świecie (np.

nadmierna idealizacja rzeczywistości),



na ochronie dziecka przed kontaktem z rzeczywistością

(wychowywanie pod kloszem, neurotyczna miłość matki do dziecka),



jak również brak miłości akceptacji, przewaga bodźców

negatywnych nad pozytywnymi.
Błędna socjalizacja doprowadza z reguły do ukształtowania się w
człowieku fałszywego obrazu własnego ja. Nadmierna troskliwość i
idealizowanie dziecka może doprowadzić do wykształcenia w
człowieku błędnego wyobrażenia o własnych możliwościach i
predyspozycjach.

44

Społeczne uwarunkowania osobowości

dezintegracja elementów osobowości

Istotną przyczyną dezintegracji osobowości może być zbyt wysoka
samoocena i związane z tym podejmowanie ról, do których
jednostka nie posiada predyspozycji fizycznych i psychicznych, w
konsekwencji czego jej działania skazane są na niepowodzenie. Osoba o
zawyżonej samoocenie broni się z reguły przed niepowodzeniami
zrzucając winę na innych, na środowisko, na zbieg okoliczności. W ten
sposób podtrzymuje własne wyobrażenie o sobie, nie przyjmując do
siebie informacji z zewnątrz.
Dla osób o zaniżonej samoocenie zbyt duża ilość niepowodzeń i brak
sukcesu może burzyć poczucie własnej wartości. Takiemu kryzysowi
towarzyszy zazwyczaj brak wiary we własne możliwości, zwątpienie w
sens życia, w normy i ideały oraz poczucie wyobcowania.
Taka osoba często w zbyt dużym stopniu wierzy informacjom płynącym
od innych ludzi, zwłaszcza na temat samego siebie, częściej przyjmuje
informacje potwierdzające jej niską samoocenę.

45

Społeczne uwarunkowania osobowości

dezintegracja elementów osobowości

Cechą

charakterystyczną

osób

o

niskiej

samoocenie

jest

niepodejmowanie działań, co do których żywi obawę, że są zbyt trudne.
W rzeczywistości unika sytuacji, w których mogłaby sprawdzić własne
możliwości i predyspozycje. Utrzymuje również kontakty przede
wszystkim z osobami, które potwierdzają jej niskie mniemanie o sobie.
Poczucie dezintegracji osobowości pojawia się zazwyczaj w okresie
dojrzewania lub okresie istotnych zmian w życiu człowieka, z
którymi związane są nowe role społeczne. Człowiek na nowo musi
określić sytuację społeczną i swoją w niej rolę.
Problematyka integracji osobowości nabiera istotnego znaczenia w
sytuacji zmian (np. społeczne, ekonomiczne i polityczne). Umiejętność
odgrywania nowych ról wiąże się z koniecznością dostosowywania
dotychczasowych umiejętności i predyspozycji do nowych wymagań.

46

Społeczne uwarunkowania osobowości

integracja elementów osobowości

Stosunek człowieka do zmian jest sprawdzianem jego otwartości,
elastyczności i zdolności adaptacyjnych.
Zasadniczym

problemem

dotyczącym

integracji

osobowości

człowieka

jest

umiejętność

dostosowania

do

nowej

rzeczywistości. Człowiek nie tyle powinien opanować umiejętność
dostosowywania się do każdej sytuacji, co w miarę wyodrębniania
własnej tożsamości (osobistej i społecznej) kształtować w sobie
umiejętność racjonalnej oceny własnego miejsca w zmieniającej się
rzeczywistości.
Człowiek sukcesu to człowiek, który potrafi zrealizować własne
marzenia, osiągnąć własne cele, wykorzystując nadarzające się ku
temu sytuacje.

47

48