Wychodnie krzemienia na ziemiach

polskich.

Natalia Bawolak

Rodzaje krzemieni :

• Bałtyckie

- z kredy, narzutowe, zalegają w morenach, żwirach i piaskach

fluwioglacjalnych dwóch ostatnich zlodowaceń oraz w terasach akumulacyjnych

rzek, zbierano je z powierzchni ziemi (postać otoczaka) i wydobywano z płytkich jam

lub z profilów dolin rzecznych (większe konkrecje), trudne w obróbce i najmniej

nadające się do użytku

• Wołyńskie

- z kredy, mają wysokie walory użytkowe, lokalnie stosowane (głównie w

południowo-wschodniej Polsce)

• Pomorskie

- z kredy, mają owalny kształt otoczaków (tzw. jaskółcze chlebki),

występują tylko na Pomorzu, eksploatowane na powierzchni ziemi we wtórnych

złożach na plażach klifu i na morenach

• Świeciechowskie -

z kredy, występują we wtórnych złożach, mają kiepską jakość

( spękane wnętrze), używane głównie w pd.- wsch. Polsce

• Czekoladowe

- z jury, używane w całej epoce kamienia,

 narzutowe

: drobne wodne otoczaki o zdartej korze i pokruszone fragmenty konkrecji

 kopalne

: występują jako płytowe konkrecje w pokładach glin rezydualnych, złoża w

zachodniej części północno- wschodnich obrzeży G. świętokrzyskich

• Jurajskie

- eksploatacja przez rozgrzebywanie rumoszu skalnego, mają nieregularne

kształty konkrecji i liczne wytrącenia kalcytu

• Pasiaste -

z jury, dobre do dużych narzędzi rdzeniowych (siekier i grotów), kiepskie

do wiórów, używane od permu aż do epoki brązu

Złoża

– skupiska surowców nadających się

do wydobycia w danej epoce

Wystąpienia

– skupiska surowców, które nie

nadają się do wydobycia w danym czasie

Eksploatacja krzemieni zależała od :
1) dostępności złóż
2) sposobu wykorzystywania narzędzi,
techniki ich produkcji i poziomu umiejętności
człowieka
3) liczebności danej społeczności i gęstości
zaludnienia

Rozwój górnictwa krzemienia nastąpił wraz z
pojawieniem się wspólnot kultury ceramiki
wstęgowej rytej (z początkami grup wczesno-
rolniczych).
Na terenie Polski występował zróżnicowany
sposób pozyskiwania surowca.

Krzemienie jurajskie i kredowe wydobywano z trzech

typów złóż :

 z macierzystych wapieni jurajskich ( kopalnia w

Krzemionkach) - bardzo pracochłonne wydobycie

 z trzeciorzędowych utworów zwietrzelinowych

( kopalnie Sąspów, Bębło, Jerzmanowice- Dąbrówka,
Polany II, Świeciechów, Tomaszów) - surowiec o dobrej
jakości, łatwo dostępny

 z czwartorzędowych glin lodowcowych, piasków

fluwioglacjalnych i aluwiów holoceńskich (rejon
Raciborza i Poznania- Starołęki, Kraków- Nowa Huta)-
surowiec niezbyt dobrej jakości

Strukturę kopalni tworzyły :

• wyrobiska górnicze
• hałdy odpadkowe
• pracownie krzemieniarskie
• obozowiska górników

Sposoby wydobywania surowców :

•

sposób naturalny

•

sposób górniczy :



wybieranie krzemieni z piasków, żwirów i glin

( z miejscowym rozgrzebywaniem)



powierzchniowa eksploatacja jamowa



wydobycie szybami otwartymi (tzw. mardele)



eksploatacja szybami otwartymi z podziemnymi

wyrobiskami bocznymi – (szyb nr 1 kopalni Polany II,

owalny kształt)



wydobycie sztolniowe



wydobycie podziemne szybami z wyrobiskami

komorowymi



eksploatacja pozioma przechodząca w sztolniową

•

kamieniołomy

W Polsce nie stosowano sposobu

sztolniowego i poziomego przechodzącego w

sztolniowy. Nie było też kamieniołomów.

Powierzchnia kopalń :

• obiekty małe o powierzchni pola

górniczego do 1 ha (Polany II)

• średnie od 1- 5 ha (Sąspów,

Tomaszów)

• duże od 5 – 20 ha (Bębło)
• bardzo duże ponad 20 ha

(Świeciechów, Krzemionki - mają ok.
35 ha)

Narzędzia używane w kopalniach :

• W najstarszych kopalniach używano

pojedynczych narzędzi z rogu i drewna
(drewniane łopaty, rogowe motyki, też
makrolityczne zgrzebła i drapacze do
czyszczenia konkrecji z gliny) – Tomaszów,
Sąspów, Bębło, Jerzmanowice-Dąbrówka.

• Polany II – używano dźwigni rogowych do

wyrywania konkrecji i wapienia ze ścian i dna
szybu (31,7 cm dł.), kilofów i młotków.

• Krzemionki – kilofy, młoty, motyki, dłuta i młotki

rogowe.

Kompleks kopalń w Krzemionkach

Opatowskich, koło Ostrowca

Świętokrzyskiego należy do największych

obiektów tego typu w Europie.

• Kopalnie pochodzą z okresu neolitu i wczesnej epoki

brązu (ok. 3900-1600 lat p.n.e.).

• Mają bardzo dobrze zachowaną architekturę podziemi.

Zarządzeniem Prezydenta RP L. Wałęsy z dn. 8 września
1994 r., „Krzemionki” zostały uznane za Pomnik Historii.
Rok później teren ten uznano za rezerwat przyrody.
Trwają przygotowania do wpisu Krzemionek na listę
światowego dziedzictwa ludzkości UNESCO.

• Pole eksploatacyjne w Krzemionkach umiejscowione jest

na obszarze wychodni wapienia jurajskiego i obejmuje
krawędź synkliny ( ok. 78,5 ha). Kopalń jest około 4000,
a ich głębokość wynosi od 2 do 9 m.

Odkrycie kopalń

Geolog Jan Samsonowicz prowadził prace

terenowe w rejonie Gór Świętokrzyskich. Ich
celem było wykonanie karty geologicznej powiatu
opatowskiego. Uczony oglądał i badał wszystkie
wyrobiska i odsłonięcia. Miejscowi chłopi
wydobywający wapień pokazali mu dziwne nory i
lochy. Geolog spenetrował kilka takich
podziemnych wyrobisk a następnie stwierdził, że
ma do czynienia z kopalniami z epoki kamienia.
Odkrycia dokonał 19 lipca 1922 r.. Od tego dnia
kopalnie w Krzemionkach stały się obiektem
naukowych badań i troski wielu pokoleń
archeologów, geologów i przyrodników.

Jan Samsonowicz i pamiątkowy pomnik

Kalendarium użytkowania kopalń

w Krzemionkach :

• Górna Jura (ok. 159,4-ok. 142 mln lat temu) -

czas tworzenia się krzemieni pasiastych.

• IV tys. - poł. II tys. p.n.e. – eksploatacja kopalń

krzemienia pasiastego (górnicy kultur :
pucharów lejkowatych, amfor kulistych i
mierzanowickiej).

• Poł. II – poł. I tys. - teren kopalń tylko

sporadycznie odwiedzany jest przez społeczności
kultur : trzcinieckiej i łużyckiej.

• Okres lateński - incydentalnie penetrowano

niezagruzowane komory (np. rejon szybu 2).

Eksploatacja

• Aby dotrzeć do ławic krzemienia przekopywano

się przez warstwy humusu, piasku, gliny i
wapienia. Zwartość poszczególnych warstw
była różna. Pionowe szczeliny powstałe w
wapieniu ułatwiały górnikom pracę.

• Pracowano w bardzo ciężkich warunkach w

pozycji skurczonej, klęczącej lub półleżącej.
Prawdopodobnie nie przerywano pracy na zimę
(temp. w kopalni stała 5 – 9 stopni C).

• W kopalniach pracowało od 3 do 6 osób.

(rębacz, pomocnik, który przenosił urobek do
podszybia i drugi wyciągający liną kosz z
krzemieniami na powierzchnię).

• Surowiec testowano już pod ziemią,

dobry zabierano, a zły porzucano w
wyrobiskach. Potem obrabiano go przy
wylotach szybów.

• W wyniku wykopalisk ustalono, że na

terenie pola eksploatacyjnego znajdują
się cztery rodzaje kopalń – jamowe,
niszowe, filarowo – komorowe i
komorowe (od 2 do ok. 9 m).

• Szacuje się, iż z jednej takiej kopalni

uzyskiwano surowiec do wyrobu co
najmniej siedmiu tysięcy siekier.

Pracownia krzemieniarska

Kopalnie jamowe były prostymi dołami o średnicy

kilku metrów głębokości do 2 m, wykonywanymi

narzędziami rogowymi, krzemiennymi i drewnianymi

w glinie zwietrzelinowej. Surowiec z nich był

jakościowo najgorszy. Miały głównie od 2 – 4 m

głębokości. (Sąspów, Jerzmanowo- Dąbrówka,

Tomaszów, Polany II, Krzemionki).

Kopalnie niszowe miały głębokość od 2,5 - ok. 4 m.

Przy dnie szybów we wszystkich kierunkach wykopywano

niewielkie nisze (max 1 m wys. i do 2,5 m dł.),

zwiększające przestrzeń eksploracji. Przy ich kopaniu

posługiwano się klinami kamiennymi, „pickami”

krzemiennymi, dźwigniami i dłutami z poroża jeleni i

saren.

Kopalnie filarowo - komorowe o głębokości do 5 m.
Wyrobiska te posiadają pozostawione, naturalne filary
wzmacniające stropy. Wysokość kopalń waha się od 55 cm do
ok. 1 m. Skałę płoną pozostawiano w chodnikach, aby
zabezpieczyć stropy wyrobisk przed obławami. Kopalnie
wyrąbywano przy pomocy siekier, które wbijano w szczeliny
skalne. Używano narzędzi rogowych - młotków, pobijaków,
klinów, dłut, dźwigni i kilofów oraz narzędzi drewnianych.

Problemy górników :

• Potrzebna była woda i żywność.

Dostarczano je w naczyniach
ceramicznych, których fragmenty
znaleziono w rejonie kopalń.

• Stosowano łuczywka ze smolnych szczapek

do oświetlania szybów. Pozostałościami są
węgle drzewne i tzw. objaśniska.

• W wyrobiskach palono też małe ogniska,

które powodowały naturalną wentylację.

Objaśnisko

Wyroby z Krzemionek :

• Ludność kultury pucharów lejkowatych

rozprowadzała siekiery z krzemienia pasiastego
(służyły do ścinania drzew i ich obróbki) do 330 km
od kopalń.

• W okresie kultury amfor kulistych zasięg siekiery

docierały już poza granice Polski (ok. 660 km).

• We wczesnym okresie epoki brązu produkowano

siekiery lokalnie (85 km od kopalń).

• Zmiany jakie nastąpiły w Europie Środkowej i na

Bałkanach na przełomie III i II tysiąclecia przyniosły
stopniowy zanik kopalnictwa krzemienia. Odkryto i
rozpoczęto produkcję brązu (stopu miedzi i cyny).
Jednak jeszcze w epokach brązu i żelaza sięgano
po surowiec krzemienny. Nie była to produkcja
masowa i miała znaczenie drugorzędne.