DEWIACJA I

KONTROLA

SPOŁECZNA

Kontrola

społeczna

Jest

jednym

podstawowych

mechanizmów regulujących całość życia

społecznego, utrzymujących ład społeczny.

Stanowi system zróżnicowanych środków,

pomocą

których

nakłania

się

niesubordynowanych

członków

społeczeństwa do posłuszeństwa.

Kontrola

społeczna

Kontrola społeczna dysponuje szerokim i
urozmaiconym systemem środków
przymusu:



Przymus fizyczny



Przymus ekonomiczny



Mechanizmy perswazji, ośmieszenia,
plotki itp.

Przymus fizyczny

We współczesnych społeczeństwach przejawy i

formy przemocy fizycznej są eliminowane w

oficjalnym nurcie życia społecznego.
Jedyną dziedziną, w której dopuszcza się

możliwości stosowania przemocy fizycznej jest

prawo. Jest ona zarezerwowana dla sił

porządkowych i władz politycznych państwa. Nie

znaczy to wcale, że nie istnieje w innych

obszarach życia, zwłaszcza nieoficjalnego.

Przemoc fizyczna jest takim rodzajem sankcji,

który nie musi być stosowany, aby był

skuteczny.

Kontrola

ekonomiczny

Nie jest to tylko sankcja w postaci utraty
źródeł zarobkowania, ale wszelkie formy
sankcji wiążące się z regulacją możliwości
uzyskiwania dochodu i pracy.
Np.

student nie

zechce

narażać

się

wykładowcy przed egzaminem, ponieważ
ocena w indeksie warunkuje uzyskania
zaliczenia semestru i roku, a także możliwość
starania się o stypendium naukowe.

Zestaw sankcji, jakimi dysponuje kontrola
społeczna, aby zmusić nas do zachowania
zgodnego ze społecznymi normami, jest
szeroki.

Najbardziej

skutecznymi

mechanizmami działania kontroli społecznej
są mechanizmy perswazji, ośmieszenia,
plotki i pogardy. Zaliczamy do nich również
wykluczenie z grupy, czyli ostracyzm.

Kontrola

społeczna,

aby

mogła

być

skuteczna, musi nie tylko dysponować

groźbą wyciągnięcia sankcji w stosunku do

niesubordynowanej jednostki, ale również

móc rzeczywiście te sankcje zastosować.

Stosowanie sankcji jest konieczne również

jako przestroga dla innych. Samo zagrożenie

sankcją nie będzie skuteczne, jeśli nie

istnieje pewność, że może być ona

zastosowana.

Sankcje mają na celu:



Ukaranie sprawcy,



Przywołanie go do porządku,



Ostrzeżenie innych.

Kontrola społeczna to ludzie i ich reakcje na
nasze zachowanie, a także opinie czy poglądy.
My sami jesteśmy elementem kontroli
społecznej w stosunku do siebie samych. Jest
to możliwe dzięki procesowi internalizacji, w
którym przyswajamy sobie część społecznego
systemu wartości i norm na tyle mocno, że
staje się ono naszym własnym systemem
wartości i norm.

Dewiacja

To odchylenie od obowiązujących w
danej grupie czy społeczeństwie norm.
Pojęcie to odnosi się do zachowań
niezgodnych

przyjętymi

akceptowanymi w danej grupie czy
społeczeństwie

normami,

zachowań

naruszających bądź też łamiących norm.

Norma

Norma to zachowanie lub działanie przyjęte w
danej

grupie

czy

społeczeństwie

jako

odpowiednie dla danej sytuacji. Normy wiążą się
z wartościami, są one bowiem akceptowanymi
społecznie

sposobami

osiągania

wartości.

Normy podtrzymują wartości, chronią je,
nakazują

zachowanie,

które

podkreśla

wyjątkowość albo słuszność tego, co jest w
grupie czy społeczeństwie uznawane za
pożądane i/lub cenne.

Dewiant/Dewiacj

Pojęcie „dewiant” stosowane w praktyce życia
społecznego nie pokrywa się ze znaczeniem
nadawanym temu terminowi w socjologii. W
codziennym życiu, termin „dewiant” jest
stosowany tylko w odniesieniu do niektórych
osób postępujących niezgodnie z normami.
Według definicji przyjętej w socjologii, wszystkie
zachowania niezgodne z uznanymi normami
społecznymi mogą być zakwalifikowane jako
dewiacja.

Dewiant/Dewiacj

O tym, czy dane zachowanie jest
postrzegane jako dewiacja, a więc jako
zachowanie niezgodne z przyjętymi
normami, decyduje reakcja społeczna.
To grupa czy społeczeństwo ostatecznie
decyduje,

jakie

zachowanie

jest

normalne, a więc typowe i zgodne z
oczekiwaniami, a jakie nie.

Dewiant/Dewiacj

Pojęcie dewiacji nie odnosi się tylko do
zachowań jednostkowych, lecz do różnych
innych form życia społecznego, np.
instytucji, roli społecznej czy ogólnie faktów
i zjawisk społecznych. Normy bowiem
regulują nie tylko zachowania jednostek,
ale

są

regulatorami

wyznaczającymi

funkcjonowanie całego życia społecznego.

Teorie zachowań

dewiacyjnych

1. Teorie socjalizacyjne i strukturalno-

funkcjonalne.

Stawiają

one

pytanie,

dlaczego ludzie łamią normy. Zakładają, że

człowiek z natury jest konformistyczny,

skłonny do przestrzegania norm. Przyczyn

zachowań dewiacyjnych należy zatem

szukać w społeczeństwie. To pewne zjawiska

w nim występujące kreują zachowania

niezgodne z przyjętymi normami.

Teorie zachowań

dewiacyjnych

2. Teorie, które przyjmują, że człowiek z

natury

raczej

nie

jest

skłonny

przestrzegania zasad życia społecznego – to

mechanizmy życia społecznego zmuszają go

tego.

Najważniejszym

takim

mechanizmem jest kontrola społeczna i to

właśnie

niedostatki

kontroli

powodują

obecność zachowań dewiacyjnych. Teorie ta

starają się dać odpowiedź na pytanie:

dlaczego tylko niektórzy ludzie łamią

normy?

Teorie zachowań

dewiacyjnych

3. Teorie reakcji społecznych, mówiące, że

to właśnie reakcja społeczna przesądza,
czy dane zachowanie zostanie ocenione
jako odchylenie od normy, i w związku z
tym w stosunku do jednostki, która to
wykroczenie popełniła, należy wyciągnąć
odpowiednie sankcje, określając ją
mianem dewianta.

Twórcy

teorii

reakcji

społecznych

wprowadzili rozróżnienie na:



Dewiację pierwotną – zachowanie

niezgodne

przyjętymi

normami,

zachowanie łamiące normy;



Dewiację wtórną – wynik procesu

etykietowania danej jednostki jako

dewianta przypisuje jej status dewianta.

T. Parsons traktował chorobę jako zagrożenie,

ponieważ umożliwia ona uprawomocnione

wycofywanie się z obowiązków związanych z

wypełnianiem różnych ról społecznych, co może

prowadzić do zachwiania równowagi systemu

społecznego.

T. Parsons zapoczątkował koncepcję choroby jako

dewiacji od pełnionych ról społecznych.

Dewiantem jest człowiek, którego społeczna rola,

pozycja, funkcja lub samookreślenie są w istotny

sposób

wystawione

społeczną

reakcję.

Dewiantem można stać się ze względu na określone

zachowania (np. narkomania) lub ze względu na

określone cechy (np. osoby fizycznie upośledzone).

Pojęcie dewiacji można definiować w różny sposób:



Zachowanie zakłócające porządek społeczny,



Zachowanie

niezgodne

oczekiwaniami

społecznymi odnośnie do spełnianych przez

jednostkę ról i wykonywanych zadań,



Zachowanie wykraczające poza obszar społecznej

tolerancji,



Zachowanie polegające na braku akceptacji celów

kulturowych,



Zachowanie świadomie sprzeczne z normami

społecznymi,



Zachowanie tak nazwane przez ludzi.

Według T. Parsonsa traktowanie choroby jako

dewiacji oznacza, że:

Choroba nie pojawia się na skutek

nieświadomej motywacji, ale z powodu

społecznego przypisania,

Choroba jest pewną rolą, często

dożywotnio przypisaną jednostce, o ile

równocześnie występuje zjawisko

piętnowania,

Choroba opisuje pewną karierę związaną z

reakcjami środowiska społecznego, a

szczególnie z instytucjami, które zajmują

się chorobą.

T. Parsons wyróżnił 4 specyficzne cechy choroby jako

roli społecznej:

Człowiek chory ma prawo być zwolnionym z

pełnienia normalnych ról i zadań, przy czym zakres

i czas trwania tego przywileju może być różny,

Przezwyciężenie choroby jest niemożliwe jedynie

poprzez podjęcie decyzji o wyzdrowieniu. Przyjęcie

postawy wyrażającej chęć powrotu do zdrowia jest

warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym do

jego osiągnięcia. Tym samym osoba chora jest

nieodpowiedzialna za stan, w którym się znajduje,

ponieważ wyzdrowienie wymaga określonych

zabiegów terapeutycznych.

3. Osoba chora powinna uważać stan choroby

za niepożądany i podejmować samodzielnie
lub przy pomocy otoczenia wysiłki w celu
wyzdrowienia,

4. Osoba chora lub odpowiedzialni za nią

członkowie jej otoczenia mają obowiązek
szukania

kompetentnej

pomocy

współdziałania w celu doprowadzenia do
wyzdrowienia. Pomocy tej udziela system
opieki medycznej, której zadaniem jest
również zapobieganie chorobom.

Chory ma prawa, przywileje:



Bycie

zwolnionym

innych

ról

społecznych,



Nieponoszenie odpowiedzialności za stan
choroby.

Chory ma obowiązki:



Chęć wyzdrowienia,



Szukać fachowej pomocy, współpracować
w procesie leczenia.

SOCJALIZACJA

procesy

internalizacji,

czyli

nabywania bądź przyjmowania przez
jednostkę

wartości

oraz

norm

wynikających, a następnie procesy
uczenia

się

tworzenia

wzorów

zachowań, wśród nich zaś wzorów ról
społecznych.

procesy

socjalizacji

jednostki

zachodzą

początkowo

drodze

spontanicznego

naśladownictwa, identyfikacji, wychowania, aż
do świadomych decyzji samowychowawczych –
ale zawsze dokonują się dzięki interakcjom z
innymi ludźmi, tj. w wyniku wzajemnych działań
między jednostkami jako podmiotami życia
społecznego. Warunkiem interakcji jest przede
wszystkim komunikacja za pomocą języka i
znaków.

Umiejętności społeczne

kształtowane

w procesie socjalizacji



Umiejętność kontrolowania swych popędów i
potrzeb oraz zaspakajania ich w
społeczeństwie w formie aprobowanej przez
członków społeczeństwa;



Umiejętność odgrywania różnych ról
społecznych, a tym samym nabywanie
umiejętności wchodzenia w interakcje z
innymi i w złożony proces symbolicznego
komunikowania się;

Umiejętności społeczne

kształtowane

w procesie socjalizacji



Kształtowanie sposobów odczuwania i wyrażania

własnych emocji, jak również sposobów

postrzegania i ujmowania otaczającej

rzeczywistości fizycznej i społecznej;



Umiejętność wykonywania określonych czynności

i posługiwania się podstawowymi dla danej

kultury i cywilizacji przedmiotami i rzeczami;



Uwewnętrznianie rozpowszechnionych w danej

kulturze wartości, norm, aspiracji oraz celów

działania traktując je jako własne.

Socjalizacja

pierwotna

Ma miejsce w dzieciństwie, dzięki interakcjom, w

jakie wchodzi dziecko początkowo tylko ze

swoim opiekunem, potem z dalszym kręgiem

osób, od których przyswaja sobie wartości,

normy i sposoby postępowania.
Wartości i normy zinternalizowane w procesie

socjalizacji pierwotnej są najsilniej zakorzenione

w strukturze osobowości człowieka, tym samym

najtrwalsze

najmniej

poddające

się

późniejszym wpływom środowiskowym.

Socjalizacja

wtórna

Ma miejsce w dorosłym wieku i trwa w

zasadzie do końca życia. Zasadniczą treścią

tego etapu jest nabywanie wiedzy związanej

z rolami, które bezpośrednio lub pośrednio

wynikają ze społecznego podziału pracy.

Cechą charakterystyczną tej fazy procesów

socjalizacyjnych stanowi fakt, że jednostka

jest tu dużo bardziej aktywna niż podczas

socjalizacji w dzieciństwie.

Cechy procesów

socjalizacyjnych



Wczesna socjalizacja ma dużo większy
wpływ na formowanie się osobowości
społecznej człowieka niż późniejsza;



Interakcje z osobami ważnymi – takimi,
z którymi łączą jednostkę więzi
emocjonalne – mają dużo większy
wpływ, niż kontakty z pozostałymi
ludźmi;

Cechy procesów

socjalizacyjnych



Interakcje w grupach pierwotnych, opartych na
więziach osobowych oraz bliskich i intymnych
stosunkach, są znacznie ważniejsze w procesie
socjalizacji i kształtowania osobowości
społecznej, niż kontakty w grupach wtórnych;



Długotrwałe związki z innymi ludźmi mają dużo
większy wpływ na jednostkę i to, co ona
przyswaja w procesie socjalizacji, niż
krótkotrwałe i przypadkowe.