Wykład V.: Aksjologiczne podstawy

nauk pedagogicznych

Plan wykładu

5.1 Sposoby definiowania wartości
5.2 Funkcje wartości
5.3 Klasyfikacje wartości
5.4 Podstawowe pojęcia związane z

wartościami wykorzystywane w
pedagogice

5.5 Znaczenie wartości w działaniach

pedagogicznych

5.1 Sposoby definiowania wartości

5.1 Sposoby definiowania wartości

Problemy z dookreśleniem pojęcia

Problemy z dookreśleniem pojęcia

wartość wynikają z:

wartość wynikają z:

samej trudności (wieloznaczności)

samej trudności (wieloznaczności)

określania „wartość”;

określania „wartość”;

zróżnicowania dyscyplin naukowych,

zróżnicowania dyscyplin naukowych,

obejmujących swym

obejmujących swym

zainteresowaniem pojęcie „wartość”;

zainteresowaniem pojęcie „wartość”;

przyjmowania odmiennych

przyjmowania odmiennych

perspektyw ontologicznych i

perspektyw ontologicznych i

epistemologicznych.

epistemologicznych.

Pojęcie „wartość” pochodzi od

łacińskiego słowa valor, valere i
oznacza: być silnym, zdrowym,
potężnym, wartym, mającym
znaczenie dla siebie i dla kogoś.
W języku polskim pojęcie
„wartość” pojawiło się w drugiej
połowie XVIII w. i oznaczało
wówczas „bycie cenionym”.

Filozofowie, zwracają uwagę na ontologiczną naturę

wartości – relacje między nimi a poznaniem

racjonalnym lub emocjonalnym, charakterem

przeżyć wartościujących.

Socjologowie i psychologowie – związek wartości z

przeżyciami konkretnych osób, powstającymi w

określonych warunkach. Psychologowie - znaczenie

wartości w życiu psychicznym człowieka,

socjologowie – regulacyjne funkcje wartości w życiu

społecznym.
Antropolodzy kulturowi – wpływ wartości na

tworzenie, upowszechnianie i trwałość dóbr kultury.

W naukach humanistycznych „wartość” najczęściej

odnosi się do tego, co ceni pojedynczy człowiek lub

grupa społeczna, co jest uważane za ważne i w ten

sposób przeżywane. Do wyróżnienia tego, co

cenione służą przekonania i przeżycia.

Klasyfikacja definicji pojęcia „wartość” wg.

G. Kloski uporządkowana według
kryterium usytuowania wartości wobec
ludzi i ich cech. Są to definicje:

relatywistyczne;
subiektywistyczne;
relacjonistyczne;
instrumentalne;
kulturowe.

Klasyfikację definicji wartości ze

względu na treść tego pojęcia
można ująć w następujące
kategorie:

filozoficzne,
antropologiczne,
ekonomiczne.

Aksjologia (gr. aksios – mający wartość,

wartościowy, cenny, godny + logos –
nauka, słowo), nazywana inaczej ogólną
teorią wartości lub filozofią wartości, jest
dyscypliną filozoficzną, obejmującą między
innymi problematykę: interpretacji i
definicji samego pojęcia wartości; istoty
(charakteru, natury) wartości, tzn.
wyjaśniania, jakie przedmioty i ze
względu; na co ujmowane są jako
posiadające wartość; sposobu istnienia i
obowiązywania wartości; sposobu
poznawania wartości, źródeł wiedzy o
wartościach; funkcji wartości w kulturze i
życiu człowieka.

Spory o wartości doprowadziły do

wykrystalizowania się różnych
stanowisk czy postaw filozoficznych
wobec wartości.

Wyróżniamy między innymi postawy:

obiektywistyczne i
subiektywistyczne, absolutystyczne i
relatywistyczne a także
relacjonistyczne, pragmatyczne,
instrumentalne i inne.

Odmianą pragmatyzmu jest instrumentalizm

stworzony przez J.W. Dewey’a. Interpretowane
przez niego w duchu instrumentalizmu
kwestie aksjologiczne zakładały, że:

sądy wartościujące są operacyjnymi
uogólnieniami, uzasadnialnymi w kategoriach
środków do celu;

teoria moralności jest człowiekowi niezbędna
wtedy tylko, gdy powstaje określony,
praktyczny problem konfliktu celów lub norm
postępowania.

Koncepcja Johna Deweya

Wzajemna zależność ludzkiej
działalnosci poznawczej i praktycznej.

J. Dewey – inicjator ruchu szkoły pracy.
Uczenie się przez działanie miało
sprzyjać rozwijaniu inicjatywy i
samodzielności uczniów.

Program radykalnej zmiany systemu
nauczania w szkołach.

Instrumentalizm wyraża prymat życia

nad myślą i dominację potrzeb
biologicznych.

W definicjach instrumentalnych z

wartościami identyfikowane są
kryteria, standardy, wzory, zasady,
mierniki. Kładzie się w nich nacisk na
to, czemu służą wartości (czy służą
jako standard, zasada zachowania itp.).

W pracach

W pracach

psychologicznych

psychologicznych

termin „wartości”

termin „wartości”

wiąże się ze zjawiskiem wyboru, spełnia funkcję

wiąże się ze zjawiskiem wyboru, spełnia funkcję

kryterium wyboru, motywów i celów działania. Nie

kryterium wyboru, motywów i celów działania. Nie

jest jednak tak, że człowiek działa tylko dla

jest jednak tak, że człowiek działa tylko dla

osiągnięcia celu. Potrzebne jest jeszcze przekonanie

osiągnięcia celu. Potrzebne jest jeszcze przekonanie

o wartości tych celów, pragnienie, by je osiągnąć.

o wartości tych celów, pragnienie, by je osiągnąć.

Definicje wartości w orientacji psychologicznej można

Definicje wartości w orientacji psychologicznej można

sklasyfikować, biorąc pod uwagę kryterium

sklasyfikować, biorąc pod uwagę kryterium

przeżywania lub pochodzenia wartości. Ze względu

przeżywania lub pochodzenia wartości. Ze względu

na sposób przeżywania wartości Cz. Matusewicz

na sposób przeżywania wartości Cz. Matusewicz

wyróżnił dwa nurty interpretacyjne: emotywistyczną

wyróżnił dwa nurty interpretacyjne: emotywistyczną

i racjonalistyczną interpretację wartości, natomiast

i racjonalistyczną interpretację wartości, natomiast

ze względu na pochodzenie – naturalistyczną,

ze względu na pochodzenie – naturalistyczną,

naturalistyczno-humanistyczną oraz społeczno-

naturalistyczno-humanistyczną oraz społeczno-

humanistyczną interpretację wartości.

humanistyczną interpretację wartości.

Cechą wyróżniającą wartości o

charakterze socjologicznym nie jest
abstrahowanie od konkretnych
jednostek, ale umieszczenie
wyznawanych przez nie wartości w
szerszym kontekście grupy społecznej.

Zdaniem przedstawicieli tej nauki

istnieje tylko jeden rodzaj wartości,
którymi przede wszystkim interesują
się socjologowie. Są to społeczne
normy zachowania.

Wartości jako elementy kultury ujmowane

są bez odnoszenia się do konkretnych
jednostek, choć jednostki właśnie są
nosicielami kultury.

Wartości kulturowe są to wartości

dominujące w danym społeczeństwie, czyli
wyznawane przez większość lub
wszystkich jego członków.

Punktem wyjścia poszukiwania wartości

kulturowych jest państwo, naród lub
szersze kręgi kulturowe.

Przyjęcie definicji o charakterze psychologicznym

ogranicza zainteresowania badacza do jednostki
ludzkiej.

Akceptacja definicji o charakterze socjologicznym

skłania do analizy różnego rodzaju społecznych
zróżnicowań uznawanych wartości.

Przyjęcie definicji kulturowej często oznacza natomiast

skoncentrowanie uwagi na systemach wartości
charakterystycznych dla całych społeczeństw.

Natomiast pojęcie wartości ma interdyscyplinarny,

psychologiczno-socjologiczno-kulturowy charakter,
który zakreśla obszar związanej z nim problematyki i
decyduje jednocześnie o konieczności sformułowania
i posługiwania się taką definicją, która
uwzględniałaby wszystkie aspekty tego pojęcia.

5.2 Funkcje wartości

Wartości spełniają szereg ważnych

funkcji. M. Michalik wyróżnił pięć
rodzajów relacji człowiek – wartości,
będących funkcjami tych ostatnich:

kreatywną,
internalizacyjną,
antropologiczną (osobowościową),
realizacyjną,
pragmatyczną.

5.3 Klasyfikacja wartości

Jak dotąd nie odkryto ogólnej zasady

klasyfikacji wartości akceptowanej

powszechnie. Przegląd klasyfikacji

wartości prowadzi do wniosku, że nie

można zbudować uniwersalnej czy też

rozłącznej klasyfikacji wartości, podstawa

klasyfikacji może być zawsze podważona.

Wiąże się to z tym, iż wartości są

nieporównywalne, nieprzeliczalne,

niemierzalne, niesprowadzane do

wspólnego mianownika.

M. Misztal uważa, że wartości

dzielą się na:

Wartości jako przedmioty
zewnętrzne wobec jednostki;

Wartości rozumiane jako
przekonania, idee czy koncepcje o
normatywnym lub nienormatywnym
charakterze.

Inny podział proponuje W. Morszczyński, który

wyodrębnia wartości:
instrumentalne i utylitarne (np.: bogaty, funkcjonalny,

pożyteczny, szkodliwy, zbędny);
hedoniczne – dotyczące uczuć przyjemnych i przykrych

(np.: okropny, smaczny, znakomity, przyjemny, przykry);
witalne – charakterystyczne dla istot żywych, gdyż są to

wartości życia, zdrowia i przeciwne do nich (np.: chory,

zdrowy, bezpieczny, tęgi, energiczny);
poznawcze – przysługujące myśli ludzkiej (np.: bystry,

przemyślny, rozumny, mądry, nudny, fałszywy);
estetyczne – charakterystyczne dla przedmiotów

intencjonalnych, powstających w toku aktywnego

oglądania rzeczywistych obiektów przez poznający

podmiot (np.: baśniowy, epicki, fantastyczny, nastrojowy,

olśniewający, pospolity, tragiczny);
moralne – przysługujące wyłącznie osobom, ich działaniom

i intencjom (np.: dobry, dzielny, wrażliwy, wrogi, chciwy);
religijne.

5.4 Podstawowe pojęcia związane z

wartościami wykorzystywane w

pedagogice (system wartości, hierarchii

wartości, internalizacja, kształtowanie

świata wartości w rodzinie)

Na ogół wartości nie funkcjonują w sposób

oderwany, pojedynczo, lecz w świadomości
ludzi tworzą określone układy, co prowadzi
do tworzenia się systemu wartości.

System w znaczeniu ogólnym jest rozumiany

zasadniczo jako zbiór (układ) przedmiotów
tak relatywizowanych względem siebie, że
tworzą jedność (całość). Ogół elementów
systemu nazywa się jego składem, ogół
relacji – jego strukturą.

Wg. M. Misztal system wartości jest

pojęciem teoretycznym, które

obejmuje wszystkie wartości tworzące

– na podstawie określonej teorii – zbiór

wzajemnie powiązanych elementów.

Jej zdaniem, w skład takiego zbioru

wchodzą bardzo liczne grupy wartości,

niemożliwe do uwzględnienia ich w

jednym badaniu, toteż w badaniach

empirycznych uwzględnia się jakąś

teoretycznego część systemu wartości,

którą autorka nazywa empirycznym

systemem wartości.

Wielu badaczy problematyki uważa, że

system wartości jest zbudowany
hierarchicznie.

Wg. W. Morszczyńskigo hierarchiczność jest

nieodłączną cechą wartości. Różne
wartości nie występują obok siebie, lecz
jedne z nich sytuują się wyżej lub niżej niż
inne. Hierarchiczne zależności mogą
zachodzić zarówno między grupami czy
rodzajami wartości, jak i między
poszczególnymi wartościami, przy czym
muszą one być w ogóle porównywalne.

Wartości będące wytworem ludzkiej

kultury kształtują się w wyniku
oddziaływania środowiska
społecznego. Pod jego wpływem
dokonuje się ich internalizacja.
Przejawia się ona w
upodmiotowieniu wartości
polegających na ich zaakceptowaniu
oraz uznaniu za integralny składnik
własnej osoby.

5.6 Znaczenie wartości w

działaniach pedagogicznych

kształtowanie postawy aksjologicznej
przemiany cywilizacji zmuszają do
refleksji o wartościach – nad ich
trwaniem i przemijaniem,
zmiennością i znaczeniem w życiu.

Główne dyrektywy edukacyjne:

wzrost rangi edukacji w kategoriach
rozwoju opartego na dobrach kultury;
oparcie edukacji na uniwersalnych
wartościach - tradycyjnych i
wynikających z potrzeb
współczesności;
współistnienie w edukacji nurtu
głęboko humanistycznego ze
współczesnymi tendencjami
pragmatyzmu.