ŚRODKI

ŚRODKI

ODKAŻAJĄCE

ODKAŻAJĄCE

I

I

ANTYSEPTYCZNE

ANTYSEPTYCZNE

• DEZYNFEKCJA

– niszczenie w

środowisku zewnętrznym

drobnoustrojów

chorobotwórczych za pomocą

środków chemicznych lub

fizycznych

• ANTYSEPTYKA

– zapobieganie

zakażeniom przez niszczenie lub

hamowanie rozwoju

wywołujących je drobnoustrojów

• ŚRODEK ODKAŻAJĄCY

–

substancja zabijająca

wszystkie wegetatywne

postacie ( dojrzałe)

drobnoustrojów (bakterie,

grzyby, pierwotniaki, wirusy)

• Tylko niektóre środki odkażające

umożliwiają

wyjałowienie (sterylizację)

,

czyli zabicie wszystkich drobnoustrojów

z zarodnikami włącznie

• ŚRODEK ANTYSEPTYCZNY

–

substancja, która hamuje

namnażanie się drobnoustrojów

• Zahamowanie

namnażania bakterii

przemija z chwilą ustania działania

środka przeciwbakteryjnego, a

drobnoustroje mogą szybko odzyskać

zdolność rozmnażania, dlatego środki te

powinny być stosowane głównie w celu

utrzymania czystości

przedmiotu lub

tkanki

, z której drobnoustroje zostały

usunięte innymi metodami

• SANITYZACJA I ŚRODKI

SANITYZUJĄCE

– oznaczają

środki i działania
zmniejszające liczbę
drobnoustrojów do wartości
dopuszczonej przez
odpowiednie przepisy
sanitarne

• Termin

„środek odkażający”

często jest

używany do oznaczania preparatów
stosowanych do odkażania przedmiotów,

„środek antyseptyczny”

zaś- w stosunku

do substancji używanych do niszczenia
bakterii na skórze lub innych tkankach.
Wynika to z faktu, iż działaniu
odkażającemu, czyli zabiciu wszystkich
wegetatywnych form bakterii,
towarzyszy często znaczna toksyczność,
uniemożliwiająca stosowanie związku na
tkanki, natomiast środki antyseptyczne
są bezpieczniejsze dla tkanek

• Często fakt, czy związek działa

odkażająco czy antyseptycznie
zależy od

stężenia

: dużym

stężeniom, o działaniu przede
wszystkim bakteriobójczym
(odkażającym) , towarzyszy większa
toksyczność niż stężeniom
mniejszym, które działają przede
wszystkim bakteriostatycznie
(antyseptycznie)

Środek odkażający

powinien posiadać

następujące właściwości:

• Szybkie działanie
• Szeroki zakres działania
• Słaby zapach
• Oporność na inaktywację przez

substancje organiczne

• Długotrwałe działanie
• Małą toksyczność ogólnoustrojową

Środki odkażające służą

do:

1.

1.

Odkażania rąk

Odkażania rąk

:

• alkohole,
• pochodne fenolu,
• chlorheksydyna,
• detergenty

2.

2.

Odkażania skóry

Odkażania skóry

(np.. miejsca

wstrzyknięcia , pole operacyjne) :

• alkohole
• pochodne fenoli
• roztwory zawierające jod

3.

3.

Odkażania ran

Odkażania ran

:

• chlorheksydyna
• nadtlenek wodoru
• nadmanganian potasowy

4.

4.

Odkażania wydzielin

Odkażania wydzielin

(plwocina,

mocz,kał) :

• pochodne fenolu w skojarzeniu z

podchlorynem sodowym

• związki chlorowcowe

5.

5.

Odkażania narzędzi i przedmiotów

Odkażania narzędzi i przedmiotów

:

• pochodne fenolu
• roztwory aldehydu glutarowego
• detergenty

6.

6.

Odkażanie bielizny

Odkażanie bielizny

:

• pochodne fenoli
• formaldehyd

7.

7.

Odkażanie pomieszczeń i powierzchni

Odkażanie pomieszczeń i powierzchni

(podłóg) :

• formaldehyd
• pochodne fenoli

8.

8.

Odkażanie wody

Odkażanie wody

(woda pitna,

kąpieliska) :

• związki chloru

Mechanizmy działania

środków odkażających:

• Uszkodzenie błony

cytoplazmatycznej komórek
drobnoustrojów

• Zahamowanie enzymów

• Reakcje z kwasami nukleinowymi

O skuteczności środków

antyseptycznych decydują :

• Drobnoustroje

- prątki gruźlicy i bakterie

Gram(-) cechują się większą opornością wobec

środków antyseptycznych

• Stężenie

oraz

czas działania środka

(wprost

proporcjonalnie do skuteczności środka)

• Obecność substancji hamujących

działanie

(białka i inne substancje organiczne, np.. ropa,

plwocina , kał) - konieczność wcześniejszego

mechanicznego oczyszczenia odkażanej

powierzchni z tych substancji (umyć!)

• Wartość pH

tkanki i wydzieliny

• Temperatura

(im wyższa tym skuteczniejsze

odkażanie)

• Stan powierzchni obiektu

Początki antyseptyki

• Semmelweis Ignaz Philipp

(1818-1865) węgierski

lekarz położnik, pracując na I Oddziale Wiedeńskiej

Kliniki Położniczej, gdzie kształcono studentów

medycyny, odkrył, że gorączkę połogową wywołują

niewidzialne gołym okiem "cząstki zwłok",

przenoszone na ubraniach i skórze przez lekarzy

przebywających uprzednio w prosektorium. Zalecił

dokładne

mycie rąk w wodzie chlorowanej

(roztworze podchloryny wapnia) lekarzom i

studentom, którzy przemieszczali się pomiędzy

prosektorium a salą porodową, co zredukowało

występowanie przypadków

posocznicy połogowej

z

8% do 1,5%.

Odkrycia Semmelweisa nie spotkały się z

powszechną akceptacją wśród lekarzy, dopiero

odkrycia

Lois`a Pasteura

(1862r.) potwierdziły jego

teorie udowodnił że bakterie nie rosną w sterylnych

warunkach.

Rodzaje środków odkażających

i antyseptycznych:

1.

ALKOHOLE

•

ZASTOSOWANIE : odkażanie rąk i skóry

•

DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE: wysuszanie i drażnienie skóry

•

Alkohol etylowy (etanol)

- najskuteczniej przeciwbakteryjnie

działa w stężeniu 40- 50%,jednak jest to działanie zbyt

powolne, natomiast w stęż. ponad 70% skuteczność jest

niewielka z powodu denaturacji (rozkładania) białka, co

utrudnia przenikanie alkoholu do wnętrza kom.

drobnoustroju;

–

r-r o optymalnym stęż. zawierający 70% alk. etylowego,

zastosowany na skórę, zmniejsza liczbę drobnoustrojów o 90%

w ciągu 2 min., pod warunkiem że skóra przez cały ten czas jest

zwilżona alkoholem; jednorazowe przetarcie skóry wacikiem i

pozostawienie do wyschnięcia zmniejsza liczbę bakterii

najwyżej o 75%

–

etanol nasila działanie p/bakteryjne chlorheksydyny,

detergentów kationowych i heksachlorofenu

•

Alkohol izopropylowy (izopropanol)

- w stęż. powyżej 70%

działa nieco silniej od alk. etylowego, powoduje jednak

przekrwienie tkanek położonych głębiej

2. ALDEHYDY

•

ZASTOSOWANIE: odkażanie powierzchni,

narzędzi chirurgicznych, endoskopów i innych

•

aldehyd mrówkowy (formaldehyd)

–

jest gazem,

stosowany do odkażania przedmiotów i pomieszczeń;

odkażanie powinno trwać co najmniej 24 h.

–

40% wodny r-r formaldehydu to

formalina

–

działania niepożądane:

– działa uszkadzająco na tkanki (dlatego nie

nadaje się do odkażania skóry),

– drażni błony śluzowe, głównie dróg

oddechowych

– długotrwałe wdychanie może działać uczulająco,

nawet doprowadzić do astmy oskrzelowej

– potencjalne działanie rakotwórcze

•

aldehyd glutarowy

–

działa szybciej od

formaldehydu (sterylizacja w 10 h), nie powoduje korozji

narzędzi chirurgicznych

–

preparaty:

– Aldesan, Alsept

3.

FENOLE

•

mają silne właściwości bakteriobójcze i

grzybobójcze

•

ZASTOSOWANIE : pochodne fenoli

wykorzystywane są do odkażania pomieszczeń,

urządzeń sanitarnych oraz odkażania odchodów

(r-r mydlany Krezolu, czyli Lizol 2%)

•

DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE :

–

przy długotrwałym stosowaniu wchłania się przez

skórę i mogą wystąpić objawy zatrucia (drgawki,

zaburzenia psychiczne, zaburzenia ośrodka

oddechowego)

•

fenol (kwas karbolowy)

– obecnie nie stosowany

ze względu na na dużą

toksyczność,zastosowany na skórępowoduje

martwicę

•

krezol

– do odkażania odchodów

•

heksachlorofen

– stosowany jako dodatek do

mydła

• preparaty :

– Amocid 2000

– działa bakteriobójczo na

prątki gruźlicy oraz grzybobójczy

– Septyl „R” koncentrat

– stosowany do

odkażania i mycia pomieszczeń
szpitalnych i przedmiotów oraz do
dezynfekcji bielizny; działa drażniąco na
oczy i skórę; nie stosować do powierzchni
mających kontakt z żywnością

– Desson

– r-r 1% stosowany do odkażania

rąk, 5% r-r – do przemywania ran

4. DETERGENTY ( związki

powierzchniowo czynne,

zwilżacze)

• są to związki zawierające grupy

hydrofilne i lipofilne, dzięki czemu
mają zdolność emulgowania tłuszczów

• zależnie od tego czy gr. hydrofilna ma

charakter anionu, kationu czy też
niejonowy, można wyróżnić :

–

detergenty anionowe (np.. mydła) i
niejonowe – stosowane jako środki
zwilżające, myjące i piorące

–

detergenty kationowe – stosowane jako
środki antyseptyczne i odkażające ze
względu na ich działanie przeciwbakteryjne

• DETERGENTY KATIONOWE

– mechanizm działania : uszkadzają lipidową

warstwę błony kom. bakterii, powodują jej rozpad i
ucieczkę ważnych składników komórki na zewnątrz

– ulegają unieczynnieniu w obecności detergentów

anionowych (mydła i inne środki myjące i piorące),
są również hamowane przez krew, ropę

– działania niepożądane :

• czasem podrażnienia, wykwity skórne

– zastosowanie :

• odkażanie przedmiotów i pomieszczeń
• odkażanie skóry

– Chlorek benzalkonium – Sterinol (Zephirol)

r-r 10%

• do odkażania błon śluzowych i skóry stosuje się

r-ry 0,01- 0,05 %

• do odkażania rąk- r-r 1 %

5.

CHLOROWCE I POCHODNE

•

Jod

– działa bakteriobójczo i grzybobójczo;

działa szybko i silnie; rozpuszcza się w
alkoholu i rozpuszczalnikach organicznych

•

Jodyna

- 3-10% alkoholowy r-r jodu z

dodatkiem jodku potasu; służy do odkażania
nieuszkodzonej skóry i otoczenia ran (np..
pola operacyjnego)

–

działania niepożądane

:

–

po zastosowaniu na zbyt dużą powierzchnię,
wchłonięta duża ilość jodu może spowodować
zatrucie

–

zmiany uczuleniowe na skórze

–

silne właściwości korodujące

• Chlor

– niszczy bakterie, wirusy i pierwotniaki, mało

wrażliwe na niego są prątki gruźlicy; działanie
chloru w pH 6,0 jest 10-krotnie silniejsze niż w pH
9,0; wolny chlor służy do uzdatniania wody
wodociągowej

• Podchloryny

- wapniowy i sodowy uwalniają chlor w

obecności dwutlenku węgla; wapno chlorowane jest
stosowane do odkażania odchodów oraz materiału
zakaźnego; powinno zawierać 30% chloru

• Chloramina T, monochloraminum B

stosowane są w

roztworze 10 % do odkażania pomieszczeń

• Halazon- Pantocid

stosowany do odkażania wody

pitnej w warunkach polowych; dwie tabl. (6mg)
uzdatniają w ciągu 3 min 1 litr wody.

6. BIGUANIDY

•

Chlorheksydyna

– przeciwbakteryjne działanie

związane jest z uszkodzeniem błony
komórkowej bakterii,

–

jej działanie ulega spotęgowaniu w obecności alkoholu

–

jest związkiem o niewielkiej toksyczności

–

stosowana do odkażania rąk (4% roztwory) oraz skóry
(0,5% r-r) przed zabiegiem chirurgicznym

–

preparaty :

•

Chlorhexidinum gluconicum

– aerozol 0,5 %, krem

1%, płyn 20%

•

Abacil

– płyn 5% , niszczy również grzyby i wirusy

•

Manusan

– działa silnie przeciwbakteryjnie,

inaktywuje wirusy (HIV, wirusy opryszczki); zawarty
w nim

diglukonian chlorheksydyny

posiada zdolność

kumulowania się w naskórku, dzięki czemu preparat
wykazuje przedłużone działanie (do ok. 3 godz.),
niszcząc drobnoustroje bytujące w głębszych
warstwach skóry; preparat należy chronić od
światła

•A

erosept

– preparat odkażający w

aerozolu, stosowany do szybkiej

dezynfekcji trudno dostępnych

powierzchni sprzętu medycznego

• Surfasept

– działa bakteriobójczo i

grzybobójczo, służy do dezynfekcji

poprzez nawilżanie powierzchni sprzętów

tamponem nasączonym preparatem; czas

działania 10 min.; środek łatwopalny,

należy chronić błony śluzowe

• Dishand (Chirurgina)

– środek do

antyseptyki skóry rąk chirurgów oraz

personelu medycznego

7. BARWNIKI

• Fiolet krystaliczny

–

działa

przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo,
zwłaszcza na drożdżaki, nie działa na
wirusy

–

stosowany w alkoholowych lub wodnych r-
rach o stęż. 0,01 – 2% jako środek do
odkażania powierzchownych uszkodzeń
naskórka i błon śluzowych, w ropnych
zakażeniach skóry i błon śluzowych, w
niektórych grzybicach i drożdżycach (np.
w drożdżakowym zapaleniu jamy ustnej u
dzieci)

–

zastosowany na uszkodzone powłoki
działa lekko ściągająco, osuszająco i nie
drażni nadmiernie tkanki

• Etakrydyna

– stosowana do

odkażania skóry i błon śluzowych
oraz powierzchownych uszkodzeń
powłok

– preparat:

•Rivanol (mleczan etakrydyny)

8.

ŚRODKI UTLENIAJĄCE

• Nadtlenek wodoru

– stosowany jako 3%

r-r, zwany

wodą utlenioną

, do odkażania

ran; działanie przeciwbakteryjne jest
jednak bardzo słabe, wynika to z faktu
iż nadtlenek wodoru jest bardzo
nietrwały i szybko ulega rozpadowi

• Nadmanganian potasu

– działa bakterio-

i grzybobójczo w 0,02% roztworach
wywiera działanie drażniące tkanki;
działanie p/bakteryjne roztworów 0,01%
jest słabe i powolne, występuje po 1
godz., natomiast nie wywiera działania
drażniącego na tkanki

9. KWASY ORGANICZNE

•

Kwas mlekowy

–

produkowany

jest przez fizjologiczną florę

bakteryjną pochwy, hamując

rozwój bakterii i drożdżaków;

stosowany do przepłukiwań

pochwy, ułatwia przywrócenie

prawidłowej flory bakteryjnej

w stanach patologicznych

•

Kwas octowy 6%

- stosowany

do przepłukiwań pochwy

•

Kwas salicylowy

– działa

antyseptycznie i

keratolitycznie; jako roztwór

2% jest wykorzystywany w

kosmetyce w powierzchownych

zakażeniach skóry zwłaszcza

grzybiczych

• preparaty:

– Virkon

– zalecany do ogólnej

dezynfekcji powierzchni oraz
dezynfekcji i mycia narzędzi
lekarskich; używany do przedmiotów
wykonanych z metali, tworzyw
sztucznych, gumy, szkła, drewna;

Mycie i dezynfekcja rąk

• Skóra rąk jest w normalnych

warunkach zanieczyszczona
drobnoustrojami, które znajdują
się na jej powierzchni, które
tworzą tzw.

florę przejściową

lub

w głębszych warstwach, w
szczelinach, mieszkach włosowych
i zachyłkach gruczołów potowych (
tzw.

flora osiadła

lub

stała

)

• W skład

flory przejściowej

mogą

wchodzić wszystkie drobnoustroje,
z którymi styka się ręka oraz
drobnoustroje wydzielane z głębi
skóry. Są one łatwo usuwalne już
przez zwykłe mycie wodą z
mydłem lub innym detergentem

Drobnoustroje flory

osiadłej

• mają zdolność namnażania się

i

wytwarzania mikrokolonii w głębi skóry. W

procesie złuszczania naskórka i pocenia

się rąk bakterie wydostają się na zewnątrz

• często są

oporne na wiele antybiotyków

,

stanowią poważne zagrożenie dla chorych

leczonych chirurgicznie

• są

trudne lub wręcz niemożliwe do

usunięcia

nawet przez intensywne mycie i

szorowanie także z użyciem środka

antyseptycznego; możliwe jest jedynie

zmniejszenie stopnia zanieczyszczenia

osiadłymi drobnoustrojami

• Stosowane do odkażania rąk antyseptyki

usuwają jedynie florę przejściową !

• Tylko antyseptyki tzw.

dwufazowe

(z

chlorheksydyną) , np.. Manusan,
Dishand, powodują

zniszczenie flory

przejściowej i

części flory osiadłej

;

Bakterie uwalniające się z potem w
trakcie zabiegu chirurgicznego są
częściowo niszczone przez
nagromadzoną w skórze chlorheksydynę;
Dzięki temu, nawet w razie uszkodzenia
rękawiczki, rana nie zostaje zakażona

• Mycie i dezynfekcja rąk
między badaniami i
pielęgnacją kolejnych
chorych jest jednym
z najważniejszych

elementów

higieny szpitalnej.
• Należy używać płynnego
mydła z dozownika i
papierowego

jednorazowego

ręcznika.

Chirurgiczne mycie rąk

• ma na celu

usunięcie flory

przejściowej i jak

najskuteczniejsze

obniżenie liczby

drobnoustrojów flory

stałej

, aby zmniejszyć

ryzyko skażenia rany w

razie uszkodzenia

rękawiczek chirurgicznych

• w każdym szpitalu stosuje

się ustalony schemat

przedoperacyjnego mycia

i dezynfekcji rąk

zazwyczaj z użyciem

szczotki i określeniem

czasu mycia; ręce osusza

się jałowym ręcznikiem