Środki odkażające i antyseptyczne

www.shakemaster.republika.pl - 1

Mechanizm dzia
ania

przyklady

Zmiany pH

Kwasy, zasady

Zmiany ci

Ğnienia

osmotycznego

Roztwory hipertoniczne -
NaCl, cukier (syropy), glukoza
(20-40%)

Wydzielanie tlenu
atomowego

Woda utleniona,
nadmanganian potasowy,
chlor, podchloryny

Inaktywacja enzymow
drobnoustrojów
zawieraj

ących grupy SH

Zwi

ązki rtĊci, związki bizmutu

Zmiany fizykochemiczne
sk

áadników lipoproteinowych

drobnoustrojów

B

áĊkit metylenowy,

rozpuszczalniki organiczne,
garbniki

Denaturacja bia

áek

drobnoustrojów

Formaldehyd, fenol, krezol,
zwi

ązki srebra, fiolet

krystaliczny, jod

Zmiany napi

Ċcia

powierzchniowego

tenzydy, detergenty

Mechanizmy dzia
ania rodków odkazjcych

Środek odkażający powinien być:
• szybki w działaniu
• o szerokim spektrum działania
• o słabym zapachu
• o długotrwałym działaniu
• o niewielkiej toksyczności ogólnoustrojowej
• oporny na inaktywację przez substancje organiczne
• o możliwie wąskim potencjale antygenowym

Pojęcie środki odkażające obejmuje:
• srodki dezynfekcyjne
• środki antyseptyczne

rodki dezynfekcyjne rodki antyseptyczne

Zabijaj

ą wegetatywne

postacie
drobnoustrojów.

Niszcz

ą bądĨ hamują

rozmna

Īanie siĊ

bakterii.

Stosowane do
odka

Īania przedmiotów

martwych.

Stosowane do
niszczenia bakterii na
skórze lub innych
tkankach.

Z regu

áy są to Ğrodki

toksyczne.

ĝrodki bezpieczne dla
tkanek cz

áowieka.

Środki odkazające pod wzgl. chemicznym mozemy podzielić na:
• kwasy (kwas borny, czteroboran sodowy, kwas salicylowy)
• alkohole (etylowy, izopropylowy), aldehydy (glutarowy)
• fenole i ich pochodne
• środki utleniające (woda utleniona, nadmanganian potasowy)
• związki chlorowcopochodne (chloramina B, chlorheksydyna, jodyna,
Polseptol)
• sole czwartorzędowych zasad aminowych (tenzydy - Sterinol, detergenty)
• sole metali ciężkich (np. srebra - Argosulfan, rtęci, cynku)
• barwniki ( fiolet krystaliczny, zieleń brylantowa).

ŚRODKI ODKAŻAJĄCE I ANTYSEPTYCZNE

Środek odkażający to substancja zabijająca wegetatywne postacie

drobnoustrojów takie jak: bakterie, grzyby, pierwotniaki i wirusy. Działanie
odkażające rzadko prowadzi do wyjałowienia tzn. zabicia wszystkich form
drobnoustrojów (z zarodnikami). Do wyjałowienia niezbędny jest dłuższy czas
i większe stężenie środka niż do odkażania.

Środki odkażające służą do:
• odkażania rąk - alkohole, pochodne fenolu, chlorheksydyna, detergenty
• odkażania skóry (np. miejsca wstrzyknięcia, pole operacyjne) - alkohole,
pochodne fenoli roztwory
• odkażania ran - chlorheksydyna, nadtlenek wodoru, nadmanganian potasowy
• odkażania wydzielin (plwocina, odchody)- pochodne fenolu w skojarzeniu z
podchlorynem sodowym, związki chlorowane
• odkażania narzędzi i przedmiotów - pochodne fenolu, roztwory aldehydu
glutarowego, detergenty
• odkażania bielizny - pochodne fenoli, formaldehyd
• odkażania wody (woda pitna i kąpieliska) - związki chloru.

Środki odkażające

Pojęcie środki odkażające obejmuje:
• środki antyseptyczne
• środki dezynfekcyjne

Środkami antyseptycznymi - nazywamy środki stosowane na powierzchnię
żywych tkanek w celu zabicia drobnoustrojów lub zahamowania ich rozwoju.
Mogą niekiedy powodować podrażnienie tkanek, choć niektóre z nich działają
ściągająco i przeciwzapalnie.

Stosowane są do odkażania:
• skóry nieuszkodzonej
• ran błon śluzowych.

Środki dezynfekcyjne - są to środki do zabicia drobnoustrojów znajdujących
się poza organizmem. Są one zbyt toksyczne, aby mogły być stosowane na
żywą tkankę organizmu wyższego - działają drażniąco, a większych stężeniach
żrąco.

Stosowane są do odkażania:
• pomieszczeń
• przedmiotów domowego użytku
• narzędzi, materiałów opatrunkowych.

Środki antyseptyczne i dezynfekcyjne mają duże znaczenie w zapobieganiu
zakażeniom bakteryjnym. Siła działania tych środków zależy od wielu
czynników:
• temperatury
• wilgotności
• odczynu środowiska
• obecności niektórych substancji organicznych.

Pod wzgl. chemicznym środki antyseptyczne i dezynfekcyjne dzielimy na:
1. kwasy (np. kwas borny, salicylowy)
2. alkohole aldehydy
3. fenole
4. środki utleniające (woda utleniona, nadmanganian potasu)
5. związki chlorowcowe i ich pochodne
6. sole czwartorzędowych zasad aminowych (tenzydy)
7. sole metali ciężkich (srebra, rtęci, cynku)
8. leki roślinne
9. barwniki i inne środki odkażające

1. Kwasy
Działanie ich polega na zmianie pH środowiska.Spośród kwasów, jako środki
antyseptyczne do odkażania blon śluzowych i skóry nie uszkodzonej stosuje
się:
• kwas borny (Acidum boricum)
• dwuboran sodowy (Natrium biboricum - boraks)
• kwas salicylowy (Acidum salicylicum)
• oraz rzadziej kwas nalidyksowy i undecylenowy

Kwas borny - działa słabo bakteriostatycznie i grzybostatycznie, stosowany
jako antyseptyk na:
• błony śluzowe (m.in. spojówki - 2 - 5%)
• zewn. uszkodzenie skóry - roztwory 1-3%, zasypki 1-3% i maści 10%
Czteroboran sodowy - stosowany główne do pędzlowania jamy, zwłaszcza w

Środki odkażające i antyseptyczne

www.shakemaster.republika.pl - 2

pleśniawkach (10 - 20% roztwory w glicerolu)

Kwas salicylowy - stosowany w postaci roztworu (2 - 10%), zewnętrznie na
skórę jako środek odkażający

Sachol (Salicylan choliny) - działa p-zapalnie i miejscowo odkażająco,
stosowany w leczeniu chorób jamy ustnej i zębów:
• lek wspomagający w leczeniu przyzębia
• w rumieniu wielopostaciowym wysiękowym
• w zmianach zapalnych jamy ustnej w zespole Stevensa-Johnsona
• w opryszczkowym zapaleniu dziąseł
• w nadżerkach i owrzodzeniach odlezynowych pochodzenia mechanicznego
w jamie ustnej.

Lek można wkraplać do kieszonek okołozębowych w celu zmniejszenia

wysięku ropnego.

2. Aldehydy, alkohole

Aldehyd mrówkowy - formaldehyd - działa silnie bakteriobójczo i wirusobójczo.
40% roztwór formaldehydu (formalina) działa silnie nekrotyzująco - w
mniejszych stężeniach ściągająco, stosowany w:
• roztworach 2-10% do odkażania narzędzi i urządzeń sanitarnych
• roztworach wodnych lub alkoholowych 1- 5% przeciwpotnie

Aldehyd glutarowy - w postaci 2% roztworu z aktywatorem (preparat
Aldesan) - działa odkażająco na wegetatywne postacie bakterii (G+ i G-, na
mikroorganizmy kwasooporne, grzyby i wirusy). Stosowany do wyjaławiania:
• korków gumowych
• opakowań szklanych
• narzędzi chirurgicznych i stomatologicznych
• drenów

Alkohole alifatyczne (etylowy, izopropylowy) - silne środki antyseptyczne,
lecz nie zabijają zarodników, wirusów i grzybów.
- Alkohol etylowy 40-50% działa odkażająco bardzo powoli
- Alkohol etylowy 70% działa silnie bakteriobójczo, stosowany do:

• odkażania skóry nie uszkodzonej (np. przed wstrzyknięciami)
• odkażania instrumentów chirurgicznych i naczyń

3. Fenole i ich pochodne

Są to trucizny protoplazmatyczne, w odpowiednich stężeniach denaturują

bialka, działając bakteriobójczo na większość drobnoustrojów.
Na tkanki wyższego organizmu działają ściągająco, w większych stężeniach
nekrotyzująco.

Fenol
- stężenie: 1-3% do odkażania przedmiotów i narzędzi chirurgicznych,
- 0,5% do wyjaławiania i konserwacji środków leczniczych

Krezol - do odkażania odchodów

Lizol (miesznina krezolu z mydłem potasowym) - działa silnie bakteriobójczo,
stosowany do odkażania:
• rąk (1-2 %)
• narzędzi chirurgicznych (5%) i bielizny (3%)
• pomieszczeń i ustępów

Płyn chlorofenolokamforowy - działa antyseptycznie i znieczulająco,
stosowany:
• w endodoncji w postaci wkładki do jamy ustnej zęba
• w necrosis do odkażania jamy zęba
• do odkażania jamy zęba i okolic zębiny w zapaleniach miazgi III*
• do odkażania tkanek okołowierzchniowych zęba

Tymol - działa silnie p-bakteryjnie, w stężeniu 0,05 - 1% (a nie 0,5 - 1% ???
lub 0,05 - 0,1 % ???) stosowany do odkażania:
• kanałów zębowych
• skóry
• błon śluzowych
• ran

Heksachlorofen - (płynny difenol rozpuszczalny w rozpuszczalnikach
organicznych i mydłach).Często stosowany jako płynne mydlo
eksachlorofenowe - antyseptyk stosowany w chirurgii.

Jest również stosowany jako antyseptyczny dodatek do środków

czyszczących, preparatów kosmetycznych, dezodorantów.

4. Środki utleniające

Związki o właściwościach utleniających działają p-baktryjnie i stosowane

są jako leki antyseptyczne i odkażające.

Nadtlenek wodoru -(Hydrogenium peroxydatum) - nietrwały związek,
wydzielający tlen pod wpływem zetknięcia się z substancjami organicznymi
lub zasadami, jak również pod wpływem katalaz znajdujących się w wielu
bakteriach. Działa:
• silnie utleniająco
• odkażająco
• pęcherzyki tlenu spulchniają skrzepy krwi i ropę
• mechanicznie oczyszczają ranę - 3% wodny roztwór nadtlenku wodoru ,
czyli WODA UTLENIONA - stosowana per se do odkażania, a po
rozcieńczeniu (łyżka stołowa na szklankę wody) do odkażania błon śluzowych:
- płukania gardła
- jamy ustnej
- ran poekstrakcyjnych
- przepłukiwanie kieszonek przyzębia w przebiegu zapalenia dziąseł
wywołanego przez florę beztlenową.

Częste płukanie jamy ustnej wodą utlenioną może doprowadzić do;

• powstania czarnego, włochatego języka
• lub przerostu brodawek języka

Woda utleniona utleniając produkty rozkłady gnilnego działa odwadniajaco
Tlen działa odbarwiająco na substancje, ponieważ atomowy - łączy się ze
związkami barwnymi

Perhydrol - 30% roztwór wody utlenionej - stosowany do przyżegania w
ziarninowym lub rozrostowym zapaleniu dziąseł.

Nadmanganian potasowy - który po rozpuszczeniu w wodzie uwalnia powoli
tlen atomowy, działając odkażająco i odwadniająco na bakterie, wirusy oraz
tkanki makroorganizmu. Stosowany:
• do dokażania ran i płukania błon śluzowych (0,025 - 0,1%)
• do płukania żołądka (0,02%)

W zetknięciu z białkiem ulega redukcji, co zmniejsza jego wartość kliniczną,

plami tkaniny i skórę, może działać drażniąco na tkanki.

Działanie p-bakteryjne KMnO4 jest słabsze ale dłuższe od wody utlenionej.

5. Związki chlorowcowe i ich pochodne
Chlor - działa silnie odkażająco , stosowany do odkażania wody i pomieszczeń.
Związki chlorowcowe odszczepiają w roztworach wodnych jon chloru -
działający odkażająco, a wtórnie wyzwala z wody tlen.

Wapno chlorowane - do odkażania wagonów wozów ustępów, śmietników
(10 - 20%)

Chloramina B - działa antyseptycznie i odkazająco stosowana do odkazania
- pomieszczen i urzadzen sanitarnych (2-5%)
- narzedzi i sprzetow (0,5-2%)
- rak (1 lyzka proszku na 1 litr wody).

Chlorheksydyna - pochodna biguanidu, jest organicznym związkiem chloru
dzialającym silnie p-bakteryjnie nie drażni skóry ani błon śłuzowych

Zastosowanie:

• odkażanie rąk (do 4%)
• pola operacyjnego
• jam ciała i błon śluzowych (0,5%)
• odkażanie narzędzi chirurgicznych

Preparaty dostępne w Polsce:

Środki odkażające i antyseptyczne

www.shakemaster.republika.pl - 3

• Abacil(5%)
• Manusan(4%)
• Chlorhexidinum (20% roztw, 0,5% aerozol, 1% krem, tabl. do ssania)
• Glukonian chlorheksydyny stosowany j.w.: (0,2% i 0,12% roztwór.,

tabletki do ssania SEBIDIN A.

Jod - powoduje denaturację białek, działa bakteriobójczo i ściągająco.
W środowisku wodnym wyzwala tlen - działa utleniająco, a w wyniku tego
odkażająco i drażniąco. Stosowany:
• Jodyna (3% roztwór alkoholowy
• Płyn Lugola (1% roztwór wodny)

Jodyna - najskuteczniejszy środek do odkażania skóry nie uszkodzonej, działa
także p-grzybiczo (wada - łatwość uczuleń)

Obecnie stosowana w postaci Jodoforów (są to koloidalne roztwory jodu w

tenzydach lub polimerach: jodowany poliwinylopirolidon (povidon - jodine
10%) preparat: Polseptol, Betadine - działa silnie p-bakteryjnie na G+,
stosowany do odkażania skóry i blon śluzowych (działa długo i jest mało
drażniący)

Płyn Lugola - stosowany w diagnostyce liszaja płaskiego Wilsona i leukoplakii
(próba Schiltera). Może służyć do wykrywania stanów zapalnych dziąseł
niewidocznych klinicznie. Zdrowe dziąsło po posmarowaniu płynem Lugola
przybiera zabarwienie słomkowe, a nawet przy niewielkim stania zapalnym
błona śluzowa zabarwia się na kolor brunatny.

6.Tenzydy, detergenty

Związki o właściwościach zmniejszania napięcia powierzchniowego cieczy.

Działają bakteriobójczo w stosunku do drobnoustrojów, grzybów i
pierwotniaków. Odróżniany tenzydy aminowe do których zaliczamy m.in.
mydła i tenzydy kationowe, stosowane jako środki antyseptyczne i odkażające,
do odkażania skóry nie uszkodzonej, a zwłaszcza rąk chirurga przed zabiegiem
operacyjnym, błon śluzowych, instrumentów chirurgicznych.

Benzalkonium chloride - stosowany do odkażania rąk i narzędzi chirurgicznych,
przepłukiwania pochwy i pęcherza moczowego, leczenia zakaźnych schorzeli
skóry. W preparatach złożonych np. Septolete - jako antyseptyk jamy ustnej

Benzalkonium bromide (Sterinol) 0,01 - 0,05% do odkażania błon śluzowych
i skóry.

7. Sole metali ciężkich
Związki srebra - nieorganiczne, jak i organiczne działają p-bakteryjnie i
odkażająco oraz ściągająco, a w większych stężeniach przyżegająco i
nektrotycznie

Sól srebrowa sulfadiazyny (Dermazin) - działa odkażająco, ściągająco i
przyspiesza gojenie się ran, w postaci maści stosowany w leczeniu oparzeń

Sól srebrowa sufatiazolu (Argosulfan) - stosowana w oparzeniach wszystkich
stopni, oparzeniach popromiennych, odleżynach, przewlekłych owrzodzeniach
podudzi.

8. Leki roślinne
Szersze zastosowanie praktyczne ma właściwie olejek z drzewa herbacianego
(Topicen), stosowany do:
• odkażania skóry
• odkażania gardła
• leczenia grzybic paznokci i stóp
• leczenia nadmiernej potliwości

9. Barwniki i inne środki odkażające
Nitrofural - pochodna nitrofuranu - stosowana do odkażania jamy ustnej (tabletki
do ssania) oraz do odkazania zakażonych ran i oparzeń

Chinoksyzol - siarczan hydroksychinoliny - stosowany do płukania blon
śluzowych (np. jamy ustnej) oraz do odkazania skory

Etakrydyna (Rivanolum) - stosowana do odkażania ran i błon śluzowych.

Błękit metylenowy - niebieski barwnik działający bakteriobójczo i grzybobójczo,
stosowany do przemywania ran i przepłukiwania pęcherza moczowego.

Fiolet krystaliczny - o działaniu bakteriobójczym, grzybobójczym i ściągającym,
stosowany do odkażania skóry ran i błon śluzowych, skuteczny w drożdżycach
i pleśniawkach.

Nadtlenek benzylu (OXY 5 -10, Benzacne) - działa bakteriobójczo i
keratolitycznie, stosowany w trądziku.

11. inne preparaty stosowane miejscowo

Carident - maść działająca p-zapalnie, p-bółowo, p-bakteryjnie i gojąco.
Zastosowanie:
• afty przewlekle nawracające
• nadżerki
• owrzodzenia błony śluzowej jamy ustnej
• odleżyny (w tym protetyczne)
• zajady w kątach ust na tle bakteryjnym
• w chorobach przyzębia - aplikowanie do kieszonek dziąslowych lub
przyzębnych.

Preparat przeciwwskazany przy owrzodzeniach nowotworowych

Sachol-Zel dziala p-zapalnie i p-bolowo oraz ma wlasciwosci hamujace
infekcje. Zastosowanie:
• choroby przyzębia i błony śluzowej jamy ustnej (afty przewlekłe
nawracające)
• zapalenia protetyczne i alergiczne błony śluzowej jamy ustnej
• rumień wielopostaciowy wysiękowy błony śłuzowej jamy ustnej.

Chlorowodorek benzydaminy (Tantum verde) - płyn do płukania jamy ustnej
oraz rozpylania w nebulizatorze. Zastosowanie:
• stany zapalne dziąseł, języka
• afty
• owrzodzenia pourazowe
• zmiany nadżerkowo-wrzodziejące

10. Leki osłaniające

Chronią błonę śluzową jamy ustnej przed działaniem czynników drażniących.

Są to często śluzy roślinne, których działanie ograniczone jest do miejsca
zetknięcia leku z chorą tkanką. Dzięki swoim właściwościom powlekającym,
chronią przed mechanicznymi i chemicznymi podrażnieniami oraz utrudniają
wchłanianie innych związków do głębszych tkanek.

Rośliny zawierające substancje śluzowe: prawoślaz, malwa, żywokost, len

stosowane są w leczeniu chorób błony śluzowej jamy ustnej np. nadżerki,
owrzodzenia, keratozy.

Solcoseryl (Dental Adhesive Paste) - pasta przylegajaca, dzięki zdolności
przylegania do wilgotnej błony śluzowej jamy ustnej, może służyć jako
opatrunek, jednocześnie pochłaniający wysięk, toksyny bakteryjne oraz
produkty tkanki martwiczej. Zastosowanie:
• Afty
• nadżerki
• owrzodzenia
• oparzenia
• uszkodzenia mechaniczne języka, warg, policzków
• po zabiegach na przyzębiu.

Działanie osłaniające mają również tłuszcze zwierzęce, oleje roślinne i

mineralne oraz woski. Stosowane są głównie jako składniki podłoży do leków
stosowanych miejscowo.

Środki odkażające i antyseptyczne

www.shakemaster.republika.pl - 4

grupa substancji

bakterie

przetrwalniki

grzyby

wirusy

dezynfekcja

srodki utleniajace

bakteriobojcze

przetrwalnikobojcze grzybobojcze

wirusobojcze

skory i blon
sluzowych,
powierzchni, narzedzi

chlorowce (chlor, jod)

bakteriobojcze

powoli
przetrwalnikobojcze

grzybobojcze

wirusobojcze

chlor: powierzchni,
wody; jod: skory i
blon sluzowych

alkohole

bakteriobojcze

-

grzybobojcze

wirusobojcze

skory i blon
sluzowych,
powierzchni, narzedzi

aldehydy

bakteriobojcze

powoli
przetrwalnikobojcze

grzybobojcze

wirusobojcze

powierzchni, narzedzi

fenole

bakteriobojcze/
bakteriostatyczne

-

grzybobojcze
(zmienne)

wirusobojcze

skory i blon
sluzowych,
powierzchni, narzedzi

tlenek etylenu

bakteriobojcze

-

grzybobojcze

wirusobojcze

powierzchni,
narzedzi, termicznie
nietrwalych lekow,
srodkow spozywczych

czwartorzedowe
zwiazki amonowe,
zwiazki
heterocykliczne
zawierajace azot

bakteriobojcze
(zmienne)

-

grzybostatyczne

wirusobojcze

skory i blon
sluzowych

chloroheksydyna

bakteriostatyczne

-

grzybostatyczne

wirusostatyczne

skory i blon
sluzowych

Srodki odkazajace