Wiesław WSZOŁEK
Wiesław WSZOŁEK
Podstawy
Podstawy
Automatyki
Automatyki
Wykład 2
Wykład 2
Modelowanie
Modelowanie
matematyczne układów
matematyczne układów
dynamicznych
dynamicznych
Wykład 2
Wykład 2
Modelowanie
Modelowanie
matematyczne układów
matematyczne układów
dynamicznych
dynamicznych
2
Wprowadzenie
Modele układów fizycznych
Transmitancja operatorowa
Modele w przestrzeni stanów
Linearyzacja
Modele układów elektrycznych
Modele układów elektromechanicznych
Modele układów cieplnych i przepływowych
Plan wykładu
Plan wykładu
:
:
3
Modelowanie
Modelowanie
jest
matematycznym opisem
zachowania się elementów automatyki i obiektów
regulacji, niezbędnym do przeprowadzenia analizy
i syntezy ich działania
Tworząc model wykorzystujemy prawa fizyczne
prawa fizyczne
rządzące konkretnym układem (np. prawa
Newtona, prawa Kirchhoffa, równanie bilansu
masy, zasadę zachowania energii, itp.)
Model matematyczny obiektu
4
Do opisu modelu najczęściej wykorzystuje się
równania różniczkowe
równania różniczkowe
Jeden układ może mieć wiele
wiele
różnych modeli
matematycznych, w zależności od potrzeb badającego
i konkretnego zastosowania
Ważne jest zachowanie
kompromisu
pomiędzy
prostotą modelu a dokładnością wyników jego analizy
Model matematyczny obiektu
5
Sprężyna poddana działaniu siły F
s
y
k
F
S
S
F
k
y
1
Modelowanie układów
fizycznych
czyli
F
S
y
k
1
6
Tłumik
hydrauliczny
wprowadzając operator różniczkowania D
dt
dy
c
F
d
cDy
F
d
d
F
cD
1
y
,...
2
,
1
,
n
dt
d
D
n
n
n
otrzymam
y
czyli
F
d
y
cD
1
7
ky
dt
dy
c
dt
y
d
m
F
2
2
y
k
cD
mD
F
2
F
k
cD
mD
y
2
1
Zespół masa-tłumik-
sprężyna
F
y
k
cD
mD
2
1
8
0
2
2
u
y
k
dt
du
dt
dy
c
dt
y
d
m
ku
cDu
ky
cDy
y
mD
2
u
k
cD
mD
k
cD
y
2
Model zamocowania jednego koła
pojazdu
u
y
k
cD
mD
k
cD
2
9
s
u
Ts
s
K
s
)
1
(
)
(
Model silnika
obcowzbudnego
u
y
)
1
(
Ts
s
K
(t)
i
U
S
(t)
U
w
=
con
st
R
1
2
1
2
2
1
,
:
gdzie
)
(
)
(
)
(
k
K
k
k
RJ
T
t
KU
dt
t
d
dt
t
d
T
S
10
Rozważmy liniowy, stacjonarny układ zdefiniowany
przez następujące równanie różniczkowe
)
(
...
...
)
(
0
1
0
1
s
X
a
s
a
s
a
b
s
b
s
b
s
Y
n
n
m
m
x
b
dt
x
d
b
dt
x
d
b
y
a
dt
y
d
a
dt
y
d
a
m
m
m
m
m
m
n
n
n
n
n
n
0
1
1
1
0
1
1
1
,...,
,...,
Transmitancja operatorowa
Dokonując przekształceń Laplace’a otrzymamy
gdzie n m
11
Symbol graficzny elementu automatyki
)
(
)
(
...
...
)
(
0
1
1
1
0
1
1
1
s
X
s
Y
a
s
a
s
a
s
a
b
s
b
s
b
s
b
s
G
n
n
n
n
m
m
m
m
Transmitancja operatorowa
Transmitancja
operatorowa
G(s)
Transmitancja
operatorowa
G(s)
jest
zdefiniowana jako stosunek transformaty Laplace’a
sygnału wyjściowego Y(s) do transformaty Laplace’a
sygnału wejściowego X(s), przy założeniu, że
wszystkie warunki początkowe są zerowe
G(s)
G(s)
G(s)
G(s)
X(t)
Y(t)
)
(
)
(
)
(
s
X
s
Y
s
G
)
(
)
(
)
(
s
X
s
Y
s
G
12
Transmitancja układu automatyki jest jego modelem
matematycznym
Transmitancja jest własnością samego układu,
niezależną od wielkości i natury sygnału wejściowego
Transmitancja przedstawia związki pomiędzy sygnałami
wyjściowym i wejściowym, nie dostarcza natomiast
żadnej informacji dotyczącej fizycznej struktury układu
Transmitancje wielu fizycznie różnych układów mogą
być identyczne
Własności transmitancji
13
Jeśli transmitancja układu jest znana, to możemy
określić sygnał wyjściowy dla różnych sygnałów
wejściowych
Raz określona transmitancja daje pełny opis
charakterystyk dynamicznych układu, w odróżnieniu
od jego opisu fizycznego
Postać
transmitancji
operatorowej
stanowi
kryterium klasyfikacji elementów automatyki
Właściwości transmitancji
14
Modelowanie w przestrzeni
stanów
Stan układu dynamicznego
Stan układu dynamicznego
to najmniejszy zbiór
zmiennych
zmiennych
stanu
stanu
takich, że ich znajomość w chwili
t = t
0
,
wraz ze znajomością sygnału wejściowego
u(t)
dla
t
t
0
w pełni określa zachowanie układu w każdej chwili
t
t
0
,
Wektor stanu
Wektor stanu
określa jednoznacznie stan
x(t)
układu
w każdej chwili
t
t
0
, gdy tylko stan przy
t=t
0
jest dany
i określony jest sygnał wejściowy
u(t)
dla
t
t
0
,
Przestrzeń stanów
Przestrzeń stanów
to n-wymiarowa przestrzeń, w której
każdy stan może być przedstawiony przez punkt w tej
przestrzeni.
15
Dynamika układu
Dynamika układu
Stan x(t)
Dynamika układu
Dynamika układu
Stan
x(t)
Wejście
u(t
)
Wyjście
y(t
)
Warunki
początkow
e
x(0
)
Dynamika układu
W układach fizycznych zmiennymi stanu
x(t)
są takie
wielkości fizyczne jak: napięcie, prąd, ładunek,
prędkość, pozycja, temperatura, ciśnienie, objętość
itp.
16
Liczba zmiennych stanu, które w pełni określają własności
dynamiczne układu jest równa liczbie elementów, które
są zdolne magazynować energię w układzie (np.
sprężyna, tłumik, pojemność, indukcyjność) lub rzędowi
równania różniczkowego opisującego wspomniany układ,
Stosując metodę zmiennych stanu można przedstawić
równanie różniczkowe n-tego rzędu (opisujące model
układu) jako n równań różniczkowych pierwszego
rzędu
Własności metody zmiennych
stanu
17
Dla układu pierwszego rzędu
Dla układu pierwszego rzędu
Zlinearyzowana postać równania stanów i równania
wyjść
w postaci wektorowo-macierzowej jest następująca
t
t
t
t
t
t
Du
Cx
y
Bu
Ax
x
Równania przestrzeni
stanów
Schemat blokowy liniowego układu sterowania w przestrzeni
stanów
D
D
A
A
B
B
dt
dt
C
C
u(t
u(t
)
)
x(t
x(t
)
)
x(t
x(t
)
)
y(t
y(t
)
)
+
+
+
+
.
18
Dla układu rzędu n
Dla układu rzędu n
t
t
t
t
t
t
u
D
x
C
y
u
B
x
A
x
Równania przestrzeni
stanów
gdzie:
A
–
macierz stanu n×n
B
–
macierz wejścia (sterowania) n×r
C
–
macierz wyjścia (odpowiedzi) m×n
D
–
bezpośrednia macierz transmisji m×r
n – ilość stanów, r – ilość wejść, m – ilość wyjść
x(t)
–
wektor stanu, u(t)
–
wektor wejść, y(t)
–
wektor wyjść
19
Przykład 1.
Układ
wibroizolacji
F(t) – wejście (siła zewnętrzna)
h(t) – wyjście (przemieszczenie masy)
t
F
t
kh
t
h
c
t
h
m
1
2
1
x
t
h
x
t
h
x
– zmienne stanu
F(t)
u
– zmienna wejściowa
Zamiana
zmiennych
– zmienna wyjściowa
h(t)
y
20
u
m
x
m
c
x
m
k
x
x
x
1
2
1
2
2
1
Równanie wyjść ma
postać
1
x
y
h(t)
m
k
(t)
h
m
c
t
F
m
1
t
h
Zastępujemy równanie różniczkowe drugiego rzędu
układem dwóch równań pierwszego rzędu
u
m
x
x
m
c
m
k
x
x
1
0
1
0
2
1
2
1
2
1
0
1
x
x
y
W postaci wektorowo-macierzowej równania stanów i
wyjść mogą być zapisane jako
Przykład 1.
Układ
wibroizolacji
21
Schemat blokowy układu
wibroizolacji
m
c
m
k
A
1
0
0
1
C
m
B
1
0
Przykład 1.
Układ
wibroizolacji
22
Zależność pomiędzy
równaniami stanu
i wyjścia
a
transmitancją
operatorową, dla układu z jednym
wejściem
i jednym wyjściem
BU(s)
A
sI
X(s)
1
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
s
DU
s
CX
s
Y
s
BU
s
AX
s
sX
DU(s)
BU(s)
A
sI
C
Y(s)
1
Przekształcając
Równania stanu
Transmitancja
D
B
A
sI
C
U(s)
Y(s)
s
G
1
D
B
A
sI
C
U(s)
Y(s)
s
G
1
23
Linearyzacja
Model
matematyczny
układu
jest
zawsze
przybliżeniem rzeczywistego charakteru zjawisk
fizycznych w nim zachodzących,
Równania otrzymane w modelu najczęściej są
równaniami nieliniowymi,
Ze względu na łatwość analizy dąży się do zastąpienia
równań nieliniowych równaniami liniowymi,
Linearyzacja
Linearyzacja
jest procesem tworzenia modelu
liniowego, który aproksymuje model nieliniowy.
24
Charakterystyki statyczne elementów nieliniowych
w y
w e
w y
w e
w y
S tr e f a n ie c z u ło ś c i
N a s y c e n ie
N ie lin io w o ś ć k w a d r a to w a
w e
Linearyzacja
25
Linearyzacja statyczna polega
na:
przeniesieniu układu współrzędnych do punktu pracy,
zastąpieniu sygnałów w opisie matematycznym
odchyleniami tych wartości w punkcie pracy,
zastąpieniu krzywej, reprezentującej zależności y od
x, styczną do niej w punkcie pracy.
26
Niech y = f (x)
0
0
y
y
y
x
x
x
x
dx
x
df
y
dx
x
df
k
x
k
y
x
x
x
x
0
0
Linearyzacja
statyczna
27
Przykład 2.
Linearyzacja funkcji y = x
2
y
Y
y
Y
Y
i
i
x
X
Y
Y
i
i
2
x
X
x
X
dX
d
x
dX
dY
y
i
i
y
i
x
i
y
i
x
2
)
,
(
)
,
(
2
)
(
, i
i
y
x
dX
dY
x
y
- nachylenie w
punkcie (X
i
,
Y
i
),
Wybieramy punkt pracy (X
i
, Y
i
) i rysujemy styczną do
krzywej w tym punkcie.
28
Linearyzacja dynamiczna
Linearyzacja dynamiczna polega na rozwinięciu
nieliniowych funkcji w szereg Taylora
szereg Taylora
w otoczeniu
punktu pracy.
0
)
u
,
,
u
,
u
,
y
,
,
y
,
y
(
F
m
n
0
0
0
0
0
,
,
n
m
u
y
m
u
y
R
u
u
F
u
u
F
n
u
,
y
n
u
,
y
u
,
y
0
0
m
n
Δy
y
F
y
Δ
y
F
Δy
y
F
u
,
y
F
u
,
u,
,
y
,
y,
F
0
0
0
0
0
0
29
Można przyjąć R
n
= 0 dla niewielkich przyrostów
u
b
u
b
u
b
y
a
y
a
y
a
y
a
m
m
n
n
n
n
0
1
0
1
1
1
0
Δu
u
F
Δu
u
F
Δy
y
F
y
Δ
y
F
Δy
y
F
m
u
,
y
m
u
,
y
n
u
,
y
n
u
,
y
u
,
y
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Linearyzacja
dynamiczna
Dla
układu
stacjonarnego
w
punkcie
pracy
odpowiadającym
stanowi
równowagi,
pochodne
cząstkowe występujące w równaniu są stałe
30
Przykład 3.
Wahadło
proste
M
Θ
mgl
Θ
I
sin
2
sin
ml
M
Θ
l
g
Θ
2
ml
M
Θ
l
g
Θ
Zakładając, że dla małych
kątów
sin
l
g
-
częstości drgań
własnych
2
ml
I
-
moment
bezwładności
względem osi obrotu
M -
przyłożony
moment
zewnętrzny
31
Przykład 4.
Obwód elektryczny
:
rezystor + cewka z rdzeniem
const
k
i
k
i
Ψ
,
t
u
t
i
R
R
dt
t
dΨ
d
)
(
)
(
)
(
t
u
t
i
R
R
dt
t
di
t
i
k
d
2
0
,
,
t
u
dt
t
di
t
i
F
Powyższe równanie nieliniowe zapisujemy w postaci
ogólnej
32
Przyjmujemy punkt pracy ustalonej przy napięciu u
0
i prądzie i
0
d
i
u
R
R
i
F
0
0
,
0
,
2
0
0
i
k
dt
di
F
i
u
1
0
0
,
i
u
u
F
0
0
0
0
0
0
0
,
,
,
u
u
F
dt
di
dt
di
F
i
i
F
i
u
i
u
i
u
u
dt
di
i
k
i
R
R
d
0
2
Przyjmując oraz otrzymujemy liniowe
równanie różniczkowe
i
i
u
u
u
i
R
R
dt
di
i
k
d
0
2
Po
podstawieniu
33
Modele układów
elektrycznych
Modele układów elektrycznych budujemy przede wszystkim w
oparciu o prawo Ohma i prawa Kirchhoffa.
dt
du
C
i
Rezystor
i
R
u
dt
di
L
u
Pojemność
Indukcyjno
ść
L
i
C
i
R
i
34
2
1
u
dt
di
L
Ri
u
dt
du
C
i
2
2
2
2
dt
u
d
C
dt
di
2
2
2
2
2
1
u
dt
u
d
LC
dt
du
RC
u
2
2
1
2
1
1
u
LC
u
L
R
u
LC
u
Stosujemy II prawo
Kirchhoffa
Przykład 5.
Obwód elektryczny RLC
35
1
2
2
2
1
x
u
x
u
x
1
2
2
2
1
1
1
x
LC
x
L
R
u
LC
x
x
x
u
LC
x
x
L
R
LC
x
x
1
0
1
1
0
2
1
2
1
2
1
0
1
x
x
y
2
0
0
2
2
0
2
)
(
s
s
k
s
G
Równanie stanu i równanie
wyjścia
Transmitancja operatorowa
L
C
R
LC
k
2
1
,
1
0
Przykład 5.
Obwód elektryczny RLC
36
Modele układów elektromechanicznych
Przykład 6.
Silnik prądu stałego
obcowzbudny,
sterowany od strony wirnika
U - napięcie zasilające (we)
- położenie kątowe wału silnika
(wy)
J - moment bezwładności
b – współczynnik tarcia lepkiego
i
k
T
k
e
T
b
J
e
U
Ri
dt
di
L
1
2
- równanie dynamiki wału silnika
- równanie spadków napięć w
obwodzie wirnika
- siła elektromotoryczna
- moment mechaniczny silnika
37
transmitancja
Js)
sL)(b
(R
k
k
k
U(s)
(s)
G(s)
1
2
1
i
k
b
J
k
U
Ri
dt
di
L
1
2
- model silnika prądu stałego
Dla , gdzie - prędkość kątowa wału silnika
u
L
x
x
L
R
L
k
J
k
J
b
x
x
1
0
2
1
2
1
2
1
2
1
0
1
x
x
y
Równanie stanu i wyjścia dla zmiennych stanu
i
x
x
2
1
,
Przykład 6.
Silnik prądu stałego
sterowany od strony wirnika
38
Modelowanie układów cieplnych i
przepływowych
Przepływ ciepła
)
T
T
(
R
q
2
1
1
Energia cieplna przepływająca przez ciało jest
wprost proporcjonalna do różnicy temperatur ciała i
otoczenia, zgodnie ze wzorem
q - przepływ energii cieplnej
[J/s]
R - opór cieplny [C/Js]
T - temperatura [C]
Dopływ energii cieplnej do ciała wpływa na jego
temperaturę, zgodnie z relacją
q
C
dt
dT
1
C - pojemność cieplna
[J/C]
39
Przykład 7.
Dynamiczny model zjawisk
cieplnych w pokoju
Ci - pojemność cieplna powietrza wewnątrz
pokoju
To - temperatura otoczenia,
Ti - temperatura w pokoju
R1 - opór cieplny ścian pokoju
R2 – łączny opór cieplny sufitu i podłogi
pokoju
i
o
i
i
T
T
R
R
C
dt
dT
2
1
1
1
1
Ciepło właściwe c
v
przy stałej objętości jest
przeliczane na pojemność cieplną C
V
c
m
C
40
Przewodność cieplna k, która jest związana z oporem
cieplnym R, określona jest zależnością
l
A
k
R
1
o
i
v
T
T
c
dt
dm
q
A
- pole
przekroju
poprzecznego
l - długość drogi przepływu
ciepła
dt
dm
- szybkość przepływającej
masy
powietrza
o
temperaturze
T
i
wypływającej na zewnątrz
pokoju o temperaturze T
o
.
Przykład 7. Dynamiczny model zjawisk
cieplnych w pokoju
Sumaryczny przepływ energii opisuje wymianę
ciepła, która może zachodzić pomiędzy masą ciepłą a
zimną. W takim przypadku:
41
Przepływ cieczy nieściśliwych
Równanie bilansu natężenia przepływu płynu
wynika z zasady zachowania masy
wy
we
q
q
dt
dm
gdzie:
m – masa cieczy wewnątrz opisywanego
układu
q
we
– masowe natężenie przepływu na wejściu
układu
q
wy
– masowe natężenie przepływu na wyjściu
układu
42
Przykład 8.
Zbiornik z
wodą
h
q
w e
q
w y
c iś n ie n ie p
1
wy
we
q
q
A
dt
dh
1
gdzie:
A – powierzchnia zbiornika
– gęstość wody
h = m/A
- wysokość słupa
wody
m – masa wody w zbiorniku
43
P
R
F
Q
h
P
1
ciecz
Przykład 9.
Napełnianie zbiornika
cieczą
Objętościowe natężenie przepływu cieczy Q przez opór
hydrauliczny R
F
)
p
p
(
R
Q
F
1
1
dt
dh
A
Q
p
1
- ciśnienie zasilania
p - ciśnienie w
zbiorniku
R
F
- opór hydrauliczny
Jest ono równe zmianie objętości cieczy w
zbiorniku
A - powierzchnia przekroju
zbiornika
44
dt
dp
g
A
dt
dh
A
p
p
R
F
)
(
1
1
F
C
g
A
- pojemność
hydrauliczn
a
1
p
p
dt
dp
R
C
F
F
Ciśnienie hydrostatyczne cieczy
można wyrazić jako
h
g
p
Równanie opisujące proces napełniania
zbiornika
Przykład 9.
Napełnianie zbiornika
cieczą
- gęstość cieczy
g - przyspieszenie
ziemskie
45
g a z
P
P
1
R
F
Q
m
V
T
Przykład 10.
Napełnianie zbiornika
gazem
Równanie stanu gazu
p
p
R
Q
F
m
1
1
GRT
pV
dt
dp
RT
V
dt
dG
Q
m
G – masa gazu
T – temperatura gazu
V – objętość gazu
R
F
– stała gazowa
RT
V
C
F
1
p
p
dt
dp
R
C
F
F
Masowe natężenie przepływu
46
Postacie matematycznych
modeli liniowych systemów
dynamicznych
t
u
b
dt
t
u
d
b
dt
t
u
d
b
t
y
a
dt
t
y
d
a
dt
t
y
d
a
m
m
m
m
m
m
n
n
n
n
n
n
0
1
1
1
0
1
1
1
,...,
,...,
t
Du
t
Cx
t
y
t
Bu
t
Ax
t
x
Równanie różniczkowe
Równania stanu i wyjścia
0
1
1
1
0
1
1
1
...
...
)
(
)
(
)
(
a
s
a
s
a
s
a
b
s
b
s
b
s
b
s
U
s
Y
s
G
n
n
n
n
m
m
m
m
Transmitancja operatorowa
47
Związki pomiędzy poszczególnymi
postaciami modeli
Równanie
różniczkowe
Równanie
różniczkowe
Transmitancja
operatorowa
Transmitancja
operatorowa
Równania
stanu i wyjścia
Równania
stanu i wyjścia
48
Elementy
wielowymiarowe
określa
macierz
transmitancji, na przykład
s
G
s
G
s
G
s
G
s
G
s
G
s
G
nm
n
m
m
1
2
1
12
11
- przy
założeniu,
że
wszystkie
pozostałe
wartości
wejściowe
i
warunki początkowe są
równe zero
s
X
s
Y
s
G
k
i
ik
Transmitancja operatorowa
49
Równania przestrzeni
stanów
układ dynamiczny może być opisany równaniami
różniczkowymi
t
u
u
u
x
x
x
f
t
x
t
u
u
u
x
x
x
f
t
x
t
u
u
u
x
x
x
f
t
x
r
n
n
n
r
n
r
n
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
2
1
2
1
2
1
2
1
2
2
2
1
2
1
1
1
Zakładając, że
u
1
(t),u
2
(t),...,u
r
(t) –
sygnały
wejściowe
y
1
(t),y
2
(t),...,y
m
(t) –
sygnały
wyjściowe
x
1
(t),x
2
(t),...,x
n
(t) –
zmienne
stanu
50
Sygnały wyjściowe
t
u
u
u
x
x
x
f
t
u
u
u
x
x
x
f
t
u
u
u
x
x
x
f
t
,
t
x
t
x
t
x
t
r
n
n
r
n
r
n
n
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
,
,
2
1
2
1
2
1
2
1
2
2
1
2
1
1
2
1
u
x
f
x
t
;
u
,
,
u
,
u
;
x
,
,
x
,
x
g
t
y
t
;
u
,
,
u
,
u
;
x
,
,
x
,
x
g
t
y
t
;
u
,
,
u
,
u
;
x
,
,
x
,
x
g
t
y
r
n
m
m
r
n
r
n
2
1
2
1
2
1
2
1
2
2
2
1
2
1
1
1
Równania przestrzeni
stanów
Definiują
c
51
t
u
t
u
t
u
t
t
u
u
u
x
x
x
g
t
u
u
u
x
x
x
g
t
u
u
u
x
x
x
g
t
t
y
t
y
t
y
t
r
r
n
m
r
n
r
n
m
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
2
1
2
1
1
2
1
,
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
;
,
,
,
,
,
,
u
u
x
g
y
równania przybierają
postać
oraz
–
równanie
równanie
stanów
stanów
–
równanie
równanie
wyjść
wyjść
t
t
,
,u
x
f
x
t
t
,
,u
x
g
y
Równania przestrzeni
stanów
52
Po linearyzacji wokół wybranego punktu pracy,
równania te można zapisać w postaci
t
u
t
u
t
u
d
d
d
d
t
x
t
x
t
x
c
c
c
c
c
c
c
c
c
t
y
t
y
t
y
t
u
t
u
t
u
b
b
b
b
t
x
t
x
t
x
a
a
a
a
a
a
a
a
a
t
x
t
x
t
x
r
mr
m
r
n
mn
n
m
m
m
m
r
nr
n
r
n
nn
n
n
n
n
n
2
1
1
1
11
2
1
2
1
2
22
21
1
12
11
2
1
2
1
1
1
11
2
1
2
1
2
22
21
1
12
11
2
1
Równania przestrzeni
stanów