Środowiskowe

uwarunkowania

zdrowia i choroby

Zawartość seminarium

1.

Omówienie różnych definicji zdrowia.

Wielowymiarowa koncepcja zdrowia.

2.

Przedstawienie czynników

wpływających na stan zdrowia.

3.

Omówienie czynników ze

szczególnym uwzględnieniem

środowiska społeczno- kulturowego.

4.

Podejście holistyczne w medycynie

Definicje zdrowia

Jak definiujemy chorobę?

Podejście tradycyjne-

biomedyczne

Choroba to patologiczne zakłócenia

w jego prawidłowym działaniu.

Definicje zdrowia

• Nieobecność choroby lub bólu, normalny stan

organizmu, w którym nie występuje fizyczna lub

psychiczna choroba (definicja biomedyczna)

• Dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie

tylko nieobecność choroby lub niepełnosprawności

(definicja WHO- biopsychospołeczna)

• Zdolność do pełnienia ról społecznych i

wykonywania zadań (definicja socjologiczna)

Czym jest dobrostan fizyczny,

psychiczny i społeczny ?

Dobrostan

• Dobrostan fizyczny:

brak bólu, prawidłowe

funkcjonowanie systemów w organizmie, fizyczna
aktywność, samoobsługa, subiektywna pozytywna ocena
stanu fizycznego

• Dobrostan psychiczny

: umiejętność akceptacji i

wyrażania swoich uczuć, umiejętność panowania nad
emocjami, radzenie sobie w sytuacjach stresowych, spokój
ducha, posiadanie wierzeń i wartości które decydują o celu
życia poczucie psychicznego dobrostanu

• Dobrostan społeczny

: satysfakcja z relacji z innymi,

wypełnianie ról społecznych

Choroba/czuje się chory/jestem

chory

• Obiektywna patologiczna zmiana w organizmie
- biomedyczna koncepcja choroby ( ang

disease)

• Indywidualna interpretacja i sposób

reagowania na symptomy chorobowe-

subiektywne odczucie choroby ( ang illness)

• Wejście w rolę społeczną osoby chorej
(ang sickness)

Wielowymiarowe

funkcjonowanie człowieka

• Wymiar biologiczny
• Wymiar psychologiczny
• Wymiar społeczny

Trzy wymiary miejscem

konfrontacji:

• Czynników chorobotwórczych
• Zasobów

Jakie czynniki oddziaływują

dziś na nasze zdrowie?

Koncepcja pól zdrowia wg

Lalonda

Jaki jest wpływ

poszczególnych

czynników na twoje

zdrowie?

Tablica 1. Szacunkowy wpływ czterech czynników na dziesięć
podstawowych przyczyn śmierci (w procentach)

Czynniki

Przyczyny śmierci Styl życia Środowiskowe Genetyczne Służba zdrowia
Choroby serca 54 9 25 12
Nowotwór 37 24 29 10
Śmierć nagła 50 22 21 7
Wypadki drogowe 69 18 1 12
Inne wypadki 51 31 4 14
Grypa/zapalenie płuc 23 20 39 18
Cukrzyca 34 0 60 6
Marskość wątroby 70 9 18 3
Samobójstwa 60 35 2 3
Zabójstwa 63 35 2 0
Powyższe przyczyny
Łącznie 51 19 20 10
Źródło: U.S. Centers for Disease Control, za M. R. Levy, M. Dignan, J . H. Shirreffs; Essentials of Life

&Health, New York 1984.

Czynniki biologiczne

Zbiór determinant zdrowia zarówno fizycznego i

psychicznego, będących wynikiem działania

naszego dziedzictwa genetycznego

– Rodziny długowieczne (pomimo złego stylu życia)

– Choroby genetyczne (mukowiscydoza-zmiana długości

życia)

Opieka zdrowotna

Wielkość i jakość zasobów opieki

zdrowotnej,

●

ludzie: lekarze, pielęgniarki, ratownicy

●

budynki, sprzęt, aparatura, leki

●

organizacja systemu opieki
zdrowotnej

Czynniki środowiskowe

Wszelkie czynniki biologiczne, fizyczne,

chemiczne, i społeczno-kulturowe

wpływające na stan zdrowia na które

jednostka niema lub ma niewielki

wpływ

Środowisko

• Zamieszkania
• Pracy

Środowisko

• Fizyczne
• Kulturowe
• Społeczne

Kultura

Co to jest kultura?

Kulturowe uwarunkowania zdrowia

i choroby

Kultura to wszystkie elementy życia człowieka, które

nie mają charakteru biologicznego a dziedziczone
są w procesie socjalizacji i wychowania

.

Kultura

• Materialna

• Niematerialna

Język
Wiedza
System wartości
Normy
Symbole i znaki

Jaki jest związek kultury ze

zdrowiem?

Związek kultury ze zdrowiem

• Definiowanie, czym jest zdrowie i choroba

• Koncepcje dotyczące przyczyn choroby

• Role osób chorych i osób leczących

• Zachowania w zdrowiu, styl życia jako czynnik

socjogenny w powstawaniu chorób

• Zachowania związane z leczeniem

Nierówności społeczne

a stan zdrowia

• Nierówności ze względu na wiek
• Nierówności ze względu na płeć
• Nierówności ze względu na stan cywilny
• Status społeczno – ekonomiczny
• Zawód
• Bezrobocie
• Środowisko rodzinne
• Społeczność lokalna
• Środowisko pracy
• Migracja

Czynniki społeczne szczególnie

predysponujące do wystąpienia

chorób

• Ubóstwo i niski status ekonomiczny
• Samotność
• Migracje

Nierówności ze względu na wiek

• Niemowlęctwo (0-1)
• Dzieciństwo (2-14)
• Młodość (15-24)
• Dojrzałość (25- 64)
• Wiek starszy (powyżej 65)

Czynniki środowiskowe a wiek

1. Dzieciństwo i młodość:
Socjalizacja, wychowanie,
podejmowanie pierwszej pracy
2. Dojrzałość:
Zmiany w wypełnianiu ról rodzinnych,
duża ruchliwość zawodowa (zmiany pracy)
3. Wiek starszy:
okres strat

Dlaczego mówimy że wiek podeszły

jest okresem strat?

Wiek podeszły okresem strat

• Obniżenie sprawności psychicznej i fizycznej,

występowanie schorzeń przewlekłych,
niepełnosprawność

• Wycofanie się z pełnionych ról społecznych
• Obniżenie status ekonomicznego
• Utrata współmałżonka
• Osamotnienie, tracenie grup wsparcia, izolacja
• Utrata niezależności i zajęcie pozycji zależności

od innych

Płeć jako wyznacznik nierówności

społecznych a stan zdrowia

• Kobiety żyją dłużej od mężczyzn
( średnio 7 lat )
• Stan zdrowia kobiet jest gorszy niż

mężczyzn

Nierówności społeczne ze względu

na

stan cywilny

• Osoby pozostające w związkach małżeńskich

odznaczają się lepszym zdrowiem i mniejszym
stopniem niepełnosprawności

• Stan małżeński jest bardziej korzystny dla

mężczyzn niż dla kobiet

Zabezpieczenie regularnego życia i pomocy w razie

choroby

Jaka może być przyczyna lepszego

zdrowia u osób w stanie małżeńskim
w porównaniu do osób w stanie
wolnym?

Stan cywilny a styl życia

Różnice w umieralności

• Samobójstwa
• Zabójstwa
• Zgony z powodu marskości wątroby, grużlicy,

raka płuc

• Narkomania
• Wypadki drogowych

Zabezpieczenie regularnego życia i pomocy w razie

choroby

Jakie elementy środowiska

mieszkaniowego mogą mieć wpływ
na stan zdrowia?

Środowisko mieszkaniowe a zdrowie

• Nadmierne zagęszczenie w mieszkaniach
• Konflikty
• Kanalizacja
• Kuchnie i piece węglowe
• Brud, hałas

W jaki sposób środowisko pracy może

wpływać na zdrowie ?

Środowisko pracy a zdrowie

• Satysfakcja z pracy
• Uciążliwość pracy ( bio-psycho-

społeczna)

• Stopień odpowiedzialności
• Konflikty w roli zawodowej
• Konflikty ról
• Przeciążenie roli
• Grożba bezrobocia i okresowość pracy

Co to jest stres?

Stres

„niespecyficzną reakcję organizmu

na wszelkie niedomagania”

Hans Selye

Stres (Selye)

Zmiany pojawiające się w systemie

biologicznym w odpowiedzi na
oddziaływanie czynników środowiska

( zewnętrznego lub wewnętrznego)

Stres jako sytuacja zewnętrzną (bodźcowa)

wywołującą określone stany emocjonalne.

(

Badania Basowitza i in. nad skoczkami spadochronowymi

)

Stres ujmowany jako „klasa bodźców,

która posiada duże

prawdopodobieństwo wywołania

lęku u większości ludzi

”.

Ludzie różnią się w percepcji zdarzeń.
Pewne klasy bodzców (np. śmierć bliskich, wojny) mają

podobną wagę dla bardzo różnych ludzi, bez względu na

ich wiek, płeć czy wykształcenie.

stres jako relację między jednostką i środowiskiem

R. Lazarus

„Stres psychologiczny jest szczególną relacją

między osobą a środowiskiem, którą osoba

ocenia jako nadwyrężającą jej zasoby i

zagrażającą jej dobrostanowi”.

traktowanie stresu jako zjawiska całkowicie

subiektywnego: możemy bowiem o nim mówić tylko

wówczas, gdy jednostka sama oceni swą relację ze

środowiskiem jako zagrażającą

Stres (Hobfoll , Strelau)

„O stresie można mówić zarówno

wtedy, gdy występuje obiektywna
rozbieżność między wymaganiami
otoczenia i możliwościami jednostki,
jak i wówczas, gdy rozbieżność ta
spostrzegana jest przez jednostkę”.

Stresory

• Biologiczne
• Fizyczne
• Chemiczne

• Psychiczne
• Społeczne

Stresujące wydarzenia życiowe

• Zmiana miejsca zamieszkania
• Rozpoczęcie nauki w szkole
• Rozpoczęcie pracy zawodowej
• Awans zawodowy, utrata pracy, degradacja

społeczna

• Zakończenie pracy (emerytura)
• Małżeństwo
• Owdowienie, rozwód, separacja
• Urodzenie dziecka
• Poważna choroba, wypadek
• Choroba, śmierć osoby bliskiej
• Starzenie się, starość

Wpływ stresu na występowanie

chorób

• Stres może wywoływać bezpośrednią reakcje

manifestującą się chorobą

• Stres łączy się ze zdrowiem przez zakłócenie

zwyczajów i zachowań

• Stres związany z chorobą warunkuje zachowania

w chorobie ( zmienia przebieg choroby)

Model salutogenetyczny

Aarona Antonowskyego

pomiędzy zdrowiem a chorobą istnieje

kontinuum stanów, które należy rozumieć

całościowo jako dynamiczny proces

równoważenia wymagań i zasobów w toku

konfrontacji ze stresem

Model salutogenetyczny Aarona

Antonowskiego

człowiek w stanie permanentnego braku równowagi

Czynniki decydujące o skuteczności

radzenia sobie ze stresem

:

1. Rodzaj i poziom stresu.
2. Zasoby odporności.
3. Poczucie koherencji.

Poczucie koherencji

( Antonovsky)

Poczucie koherencji jest globalną orientacją

człowieka, wyrażającą stopień, w jakim człowiek

ten ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne

poczucie pewności, że:

• bodźce napływające w ciągu życia ze

środowiska zewnętrznego i wewnętrznego mają

charakter ustrukturalizowany, przewidywalny i

wytłumaczalny (zrozumiałość);

• dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać

wymaganiom stawianym przez te bodźce

(zaradność);

• wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym

wysiłku i zaangażowania (sensowność).

Poczucie koherencji

( Aaron Antonowski)

Na poczucie koherencji składa się:

1. Zdolności rozumienia wydarzeń.
2. Poczucia zaradności.
3. Poczucia sensowności podejmowania

zaangażowania i kreowania własnego

życia.

A. Antonovsky zakłada, że aby zachować

silne poczucie koherencji, człowiek musi
przywiązywać szczególną wagę do
czterech obszarów, którymi są:

• życie emocjonalne;
• bezpośrednie kontakty interpersonalne;
• podstawowa aktywność życiowa;
• zagadnienia egzystencjalne

Podział zasobów

(wg. Antonowskiego)

• fizyczne i biochemiczne
• poznawcze i emocjonalne
• oceny i nastawienia
• interpersonalno-relacyjne   
• Makrosocjokulturowe
• przedmiotowo-materialne

Co to jest styl życia?

Styl życia

Sposób życia odzwierciedlający

postawy i system wartości

jednostki

Styl życia

Zbiór wszystkich decyzji wpływających

na zdrowie podejmowanych w ciągu

życia

– Dieta
– Picie alkoholu
– Palenie
– Jazda samochodem
– Siedzący tryb życia

Co oznacza określenie podejście

holistyczne?

Podejście holistyczne

(EURACT)

Podejście holistyczne w medycynie,

opieka nad całym człowiekiem w jego
wszystkich wymiarach istnienia ( whole
person) w kontekście jego systemu
wartości, przekonań, rodziny, kultury i
socjalno-ekologicznych uwarunkowań
lokalnej społeczności

.

Cele edukacyjne

Postrzegać pacjenta jako bio-psycho-

społeczną całość w kontekście
uwarunkowań kulturowych i
egzystencjalnych.

Realizacja celu wymaga

1. Znajomości definicji zdrowia, wielowymiarowej

koncepcji zdrowia, zrozumienia znaczenie

czynników biologicznych, psychologicznych,

społecznych dla powstawania chorób.

2. Wiedzy o tym w jaki sposób kultura, system

wierzeń pacjenta , jego systemu wartości jak

również doświadczenie oraz oczekiwania mają

wpływ na postrzegane przez niego dolegliwości,

kształtują jego rozumienie ich przyczyn,
zachowania w chorobie w tym stosunek do lekarza

.

Dynamiczny model zdrowia

1. Historia zdrowia i choroby

:

•

Całość dotychczasowych doświadczeń

związanych ze zdrowiem i stanami chorobowymi.

•

Stosowane wzory zachowań w zdrowiu (np.styl

życia) i chorobie

2. Stan równowagi wyznaczony

aktualnym stanem zdrowia

3. Potencjał zdrowia

:

•

ogólne zasoby zdrowia

•

poczucie koherencji