Pedagogika osób

niedostosowanych

społecznie

Uwarunkowania, zakres i kryteria

niedostosowania społecznego dzieci

i młodzieży

Niedostosowanie społeczne występuje we

wszystkich środowiskach dzieci i młodzieży, ale

największe jego rozmiary obserwuje się w

populacjach objętych kształceniem masowym.

Zróżnicowane dane o rozmiarach tego zjawiska

wynikają z niejednolitych kryteriów stosowanych

w diagnozie i selekcji. Na rozmiary

niedostosowania wpływają czasowe i kulturowe

uwarunkowania, a przede wszystkim zmiany i

transformacje w sferze społeczno-moralnej.

Zmiany te wskazują na celowość prowadzenia

systematycznych badań nad rozmiarami, przyczynami

i rodzajami niedostosowania w krótkich odcinkach

czasu. Ilustracją tej właściwości zjawiska

niedostosowania są wyniki badań z lat

siedemdziesiątych, przeprowadzone w naturalnych

środowiskach wychowawczych. Ujawniły one, że w

szkołach podstawowych jest ok. 2-3% dzieci

niedostosowanych (populacja 100 824 dzieci klas III-

VIII woj. zielonogórskiego), a w domach dziecka

wychowankowie niedostosowani stanowią 17% ogółu

wychowanków (badania w 10 domach dziecka w

Krakowie)

•

Z badań przeprowadzonych dwadzieścia lat później wynika, że w szkołach

podstawowych odsetek dzieci niedostosowanych wynosi ponad 15%, natomiast

w domach dziecka rozmiary niedostosowania przekraczają granice 30%.

•

Dynamika tego zjawiska wiąże się z transformacją ustrojowo-społeczną i

przemianami w sferze moralnej społeczeństwa. W przeważającej mierze,

geneza współcześnie występujących przejawów niedostosowania sprowadza się
do intensywności swoistych czynników bezpośrednio powiązanych z anomijnym

charakterem społeczeństwa okresu transformacji ekonomiczno-społecznej,

relatywizmem moralnym i ideologią postmodernizmu. Ten zespół uwarunkowań

jest istotny w interpretacji zachowań dewiacyjnych młodzieży wywodzącej się z

rodzin nie mieszczących się w zakresie pojęcia „środowiska spatologizowane"

czy „margines społeczny". Uwarunkowania te decydują o historycznym

wymiarze niedostosowania, a w okresie aktualnie dokonującej się transformacji

wyzwalają stany „relatywnej de-prywacji" wyrażające się w poczuciu

niesprawiedliwej dystrybucji dóbr i braku szans w osiąganiu prestiżowych ról i

statusu społecznego. „Relatywna deprywacja" przekształca się w motywację do

zachowań dewiacyjnych (zwłaszcza przestępczych) i w przeważającej mierze

decyduje o wielkiej dynamice i rozmiarach społecznego niedostosowania.

• Długoletnie badania ujawniają, że obok przejawów, które można

wiązać ze specyficznymi czynnikami danego okresu historycznego,

niedostosowanie społeczne ma również charakter uniwersalny, czyli

występuje wśród młodzieży wszystkich współczesnych

społeczeństw, niezależnie od geograficznych i historyczno-

kulturowych uwarunkowań.

• W tym drugim przypadku są to te przejawy niedostosowania, które

stanowią pośredni etap niekorzystnego rozwoju psychofizycznego

zaczynającego się od stadium zaburzeń emocjonalnych we

wczesnym okresie, a w najgorszej wersji przebiegu prowadzą do

chronicznej przestępczości i różnorodnych form utrwalonej

patologii dojrzałego życia jednostki. W tych przypadkach

pierwotnymi przyczynami są najczęściej niekorzystne i utrwalone

czynniki natury ekonomicznej i kulturalno-wychowawczej

oddziaływającej w obrębie rodziny lub mieszczące się w sferze

biologicznej dziecka (organiczne).

• Niedostosowanie społeczne ma wymiar

psychologiczny (jest wewnętrznym

niekorzystnym stanem emocjonalno-

motywacyjnym) oraz socjologiczny,

wyrażający się w sferze behawioralnej, w

naruszaniu norm moralnych i prawnych.

Skuteczność w zakresie profilaktyki i

terapii jednostek niedostosowanych

wymaga przyjęcia w miarę ścisłego

określenia samego pojęcia

niedostosowania i stosowania w praktyce

diagnostycznej jednolitych kryteriów.

• Pojęcie niedostosowania pojawiło się w literaturze w

latach pięćdziesiątych pod wpływem popularnej w

USA „psychologii przystosowania", opartej na teorii

Darwina i behawioryzmie. Do literatury polskiej

pojęcie to wprowadziła M. Grzegorzewska (1959),

domagając się równocześnie wyeliminowania

nieadekwatnych terminów, takich jak: „dziecko

trudne", „moralnie zaniedbane", „wykolejone" itp.

Początkowo do niedostosowanych zaliczano ogół

jednostek potrzebujących specjalnej opieki ze strony

systemu oświatowego (w tym jednostki upośledzone

pod względem możliwości uczenia się).

• Pod wpływem wnikliwych dyskusji i

wyników badań specjalistycznych pojęcie

niedostosowania stopniowo zawężono do

właściwego zakresu, obejmującego

osobowościowe zaburzenia w sferze

emocjonalnej, motywacyjnej i

aksjonormatywnej, których

zewnętrznymi korealatami są

zachowania naruszające normy

społeczne.

• Do najbardziej znanych w Polsce należy koncepcja Stotta-

Konopnickiego, która stosunkowo trafnie ujmuje jego istotę, a

zarazem daje możliwość przeprowadzenia diagnozy i typologii

jednostek niedostosowanych.

• Zakłada ona następujące kryteria niedostosowania:

1. Dziecko niedostosowane nie działa w swoim najlepszym

interesie. Motywacja jego zachowań jest nierealistyczna.

2. Swoim działaniem stwarza sobie wiele kłopotów, przy czym

działanie to jest wynikiem frustracji powstałej z powodu

niemożności samo dzielnego rozwiązania problemów.

3. Reakcje dziecka niedostosowanego są skomplikowane, tzn. nie

można ich przewidzieć i na ogół są one nieproporcjonalne do

bodźców. Z te go powodu jest niesprawiedliwie oceniane przez

nauczycieli.

4. Dziecko takie nie odnosi sukcesów.

5. Brakowi sukcesu towarzyszy złe samopoczucie dziecka.

6. Dziecko niedostosowane czuje się nieszczęśliwe.

• Kryteria te unaoczniają, że niedostosowanie

nie jest tożsame z przestępczością, chociaż

przestępczość jest najczęściej końcowym

etapem rozwoju niedostosowania

(niedostosowaniem nie będzie przestępczość

nieumyślna, niezawiniona, przypadkowa).

Natomiast do niedostosowania zaliczymy

wiele przejawów dewiacji i patologii

społecznej, które stanowią pogwałcenie norm

moralno-obyczajowych, a nie są prawnie

zabronione.

Typologia społecznego

niedostosowania

• Niedostosowanie społeczne jest zjawiskiem niezwykle

złożonym (ma naturę psychologiczną i socjologiczną),

stanowi trudny i skomplikowany problem dla praktyki

pedagogicznej. W przypadku niedostosowania w

spotęgowanym wymiarze sprawdza się teza o

unikatowości jednostki ludzkiej, co konkretnie

oznacza, że nie można mówić o jednym wzorze

niedostosowania i że każda jednostka jest „inaczej

niedostosowana". Mimo to istnieje wiele dowodów na

to, że w tym niezwykłym zróżnicowaniu można

wyróżnić pewne zbliżone zespoły zachowań

powtarzające się w większym zbiorze jednostek,

różniące się zasadniczo od innych zespołów zachowań.

•

Zaobserwowanie tej właściwości

niedostosowania dało podstawy do różnorodnych

podziałów jednostek niedostosowanych. W

przypadku niedostosowania najbardziej

przydatnym podziałem jest typologia służąca z

jednej strony głębszemu poznaniu zjawiska, a z

drugiej - praktycznym celom profilaktycznym i

terapeutyczno-resocjalizacyjnym. Badacze

niedostosowania najczęściej stosują typologie

kategorialne, chociaż znane są próby podziałów

dymensjonalnych (np. opartych na teorii

Eysencka).

•

Przedstawiona wcześniej koncepcja Stotta - Konopnickiego zawiera

kategorialną typologię wyróżniającą cztery typy niedostosowania:

1.

Zachowania wrogie - jest to najpowszechniejszy typ (ok. 50% niedo

stosowanych), ukształtowany pod wpływem niekorzystnych czynników

środowiskowych (rodzina, grupy rówieśnicze, szkoła). Jego

rdzeniem jest agresywność, zabarwiona negatywnym ustosunkowaniem się do

osób. Wrogość może się generalizować na szerszy układ społeczny i prowadzi

najczęściej do przestępczości i destrukcji porządku aksjonormatywnego

2. Zachowania zahamowane (wycofanie, depresja) - w większości przypadków

można domniemywać organiczną etiologię zahamowania. Zahamowaniu

towarzyszy lęk i rezygnacja z życiowo ważnych celów (nauka), gorsze

wykonywanie zadań i rozwijająca się zależność od innych

3. Aspołeczność - objawia się zaawansowanym rozwojem symptomów wrogości,

destrukcją, całkowitym nieposłuszeństwem, łamaniem wszelkich norm

współżycia.

4.

Zachowanie niekonsekwentne - „niekonsekwencja" oznacza zespół

symptomów sygnalizujących niemożność jednostki do wstrzymania się od

natychmiastowej reakcji w chwili zadziałania bodźca.

Problem stałości form

społecznego niedostosowania

Obecnie przeważa pogląd, że zachowania

agresywne są bardzo oporne na wszelkie

oddziaływania terapeutyczne, gdyż agresja

odznacza się niezwykłą stałością, a stałość ta

jest nawet większa niż inteligencja.

Stałość zachowań antyspołecznych dotyczy

głównie tych dzieci, u których agresywność

przejawia się przed szóstym rokiem życia, a w

stosunku do których nie podjęto żadnej terapii.

W takich przypadkach agresywność

generalizuje się na wiele zachowań i prowadzi

do przestępczości chronicznej, a jeśli nawet nie

przejawia się w czystej formie, to jest ona

obecna w postaci przetransponowanej.

Przemiana form jawnych (agresja, kłótnie, bójki) w

formy ukryte (kłamstwa, kradzieże) następuje na

początku adolescencji. Oczywiście, u większości

jednostek utrzymuje się jednolitość, spoistość

zachowań antyspołecznych.

Współczesne badania potwierdzają klasyczne

stanowiska o wczesnej genezie przestępczości i

zachowań antyspołecznych. Zmiana jawnych form

zaburzeń w ukryte jest wynikiem utrudnionego

procesu rozwoju zasadniczego „przestępczego trzonu

osobowości", jakim jest agresja, i ograniczonego

nabywania „kompetencji przestępczych" w przypadku

braku styczności z grupami konfliktowymi oraz

restryktywnego stylu wychowania. Ostatecznie, w

okresie adolescencji jawna agresja może

transformować się w takie formy, jak notoryczne

kłamstwo, kradzieże, wagarowanie, narkotyzowanie

się, wandalizm itp. Zachowania antyspołeczne,

oprócz stabilności i transformacji przejawiającej się w

indywidualnym życiu jednostki, podlegają również

transmisji międzypokoleniowej.

Możliwości ograniczania

zachowań aspołecznych

Zasadniczym warunkiem skuteczności wszelkiej profilaktyki i

terapii jest wczesna diagnoza, dająca możliwość określenia

genezy i rozmiarów społecznego niedostosowania w

poszczególnych środowiskach wychowawczych, ustalenia

jego rodzajów i doboru adekwatnych form i metod terapii.

Do największych niedostatków w tym zakresie należy

brak badań diagnostyczno-selekcyjnych, obejmujących

szeroki ogół dzieci i młodzieży (przynajmniej w kluczowych

okresach rozwoju psychofizycznego, np.

4.-6. lat), redukowanie oddziaływań resocjalizacyjnych do

resocjalizacji zakładowej, obejmującej co najwyżej jednostki

głęboko aspołeczne, brak zróżnicowania oddziaływań

resocjalizacyjnych ze względu na typ i stopień

przejawianych zaburzeń oraz małą popularność rozwiązań

alternatywnych (w stosunku do tradycyjnych form

resocjalizacji, opartych na pozbawianiu, ograniczaniu

wolności) brak instytucji specjalistycznych funkcjonujących

w środowiskach lokalnych.

W świetle współczesnych poglądów wywodzących się

z badań można przyjąć ogólną zasadę

postępowania z jednostkami społecznie

niedostosowanymi. Jednostki zdecydowanie

aspołeczne, zwłaszcza przejawiające agresywne

formy zachowań wyrażające się aktami przemocy,

winny być poddane zaostrzonym formom

resocjalizacji, a jednostki w początkowych stadiach

zaburzeń (nadpobudliwe, umiarkowanie

agresywne, a zwłaszcza zahamowane) należy

poddać różnorodnym formom profilaktyki i terapii

w środowiskach wolnościowych. W wyniku badań

metaanalitycznych dokonano oceny skuteczności

różnorodnych form terapii stosowanych w

systemie poprawczym, a zwłaszcza w centrach

komunalnych. Najbardziej wnikliwe metaanalizy

doprowadziły do oceny skuteczności

poszczególnych technik terapeutycznych

Przedmiotem oceny było osiem

technik:

1. Case-work - obejmuje określenie problemu (zaburzeń), zalecenia oraz bezpośrednie

oddziaływania na wychowanka i jego otoczenie. Pacjent jest rozpatrywany w relacjach z

patologicznymi doświadczeniami w kontakcie ze znaczącymi jednostkami. Według Romiga (1978),

stosowanie case-work nie przyniosło pozytywnych rezultatów w grupach będących przedmiotem

oceny.

2. Psychoterapia indywidualna - stwierdzono jej skuteczność w stosunku do jednostek uległych;

technika ta nie jest skuteczna, jeśli jest stosowana bez zróżnicowania ze względu na typ

zaburzeń.

3. Modyfikacja behawioralna - jest skuteczna, kiedy modyfikowane zachowanie jest specyficzne i

behawioralnie proste, a więc dotyczy ona usuwania braków (w nauce, jąkanie, proste

zachowania) uniemożliwiających akceptowanie zachowania w grupie. W tym zakresie testowano

skuteczność tzw. warunkowego kontraktu, który okazał się skuteczny w przypadku krótkich

umów (59% poprawy w grupie 254 chłopców), ale skuteczność ta była krótkotrwała.

4. Doradztwo grupowe - tę formę stosuje się zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz instytucji

korekcyjnych. Mogą to być grupy terapeutyczne lub dyskusyjne. Pozytywne wyniki

zaobserwowano w ok. 1/3 badanych grup, chociaż równocześnie zauważono krótkotrwałość

efektów.

5. Terapia rodzinna - obecnie stosuje się różne jej odmiany. Pozytywne efekty otrzymuje się, gdy

zachowania dewiacyjne dziecka traktuje się jako funkcje całego systemu rodzinnego, a

interwencja jest krótkoterminowa, występuje w sytuacji kryzysowej rodziny (np. aresztowanie

syna).

6. Programy instytucjonalne - chodzi tu o programy realizowane w różnorodnych instytucjach

naprawczych i korekcyjnych, do których kierowana jest młodzież, gdy zawiodły już wszelkie inne

środki wolnościowe (case-work, terapia indywidualna i grupowa). Ze względu na niską

efektywność instytucje obejmują coraz mniej młodzieży.

7. Społeczność terapeutyczna - w tej formie młodzież sama dokonuje decyzji co do własnego

leczenia i jest za to odpowiedzialna. Są to spotkania konsultacyjne, zebrania społeczności

terapeutycznej i śro dowiskowej. Wśród profesjonalistów panuje przekonanie o dużej skuteczności

tej formy, chociaż w badaniach kanadyjskich stwierdzono rezultaty przeczące tej opinii.

8. Terapia otoczeniem - kładzie się tu nacisk na demokratyczne formy samorządności, terapię

indywidualną i grupową, nieformalne kontakty z terapeutami. W tej formie również

zaobserwowano ograniczone efekty,

• Z powyższego przeglądu wynika, że oceny

skuteczności form terapii oparte na obiektywnych

badaniach są raczej pesymistyczne i

równocześnie potwierdzają opinie o szczególnej

odporności zaburzeń w zachowaniu wszelkie

zmiany (zwłaszcza tych, których trzonem jest

agresja i deficyt empatii oraz które ukształtowały

się już w zaawansowane stadium niedostosowania

społecznego). Trzeba jednak dodać, że w miarę

rozwoju technik terapeutycznych i rozszerzania

się zasięgu ich oddziaływania na szersze

populacje młodzieży w różnym wieku pojawiają

się publikacje, w których można doszukać się

więcej optymizmu. W ostatnich latach na szerszą

skalę wprowadzono formy terapii opartej na

psychologii kognitywnej i eklektyczne

(zróżnicowane) systemy realizowane w

środowiskach lokalnych

Trening umiejętności rozwiązywania problemów - w terapii tej zawarte

jest podejście kognitywne. Zakłada się tutaj, że u podstaw

niedostosowania społecznego znajdują się zaburzone procesy poznawcze

(percepcja, samoocena, atrybucja, zdolność rozwiązywania problemów).

Dysfunkcjonalność tych procesów najwyraźniej uwidacznia się w

przypadkach zachowania agresywnego. Agresja jest wyzwalana nie tyle

przez zdarzenia w otoczeniu, ile głównie przez sposób, w jaki te zdarzenia

są postrzegane i jak przebiegają w sytuacji konkretnych jednostek.

Przebieg procesów poznawczych odnosi się do szacowania sytuacji,

antycypowania reakcji innych osób i samookreślenia się w relacji do

szczegółowych zdarzeń zewnętrznych.

• Dzieci niedostosowane przejawiają predyspozycje do atrybucji wrogich

intencji innych osób, szczególnie w sytuacjach społecznych, które

postrzegają jako znaczące. Jeżeli sytuacje te są postrzegane jako wrogie,

reagują agresywnie. Dzieci te w zasadzie nie są zdolne do przyjęcia

perspektywy innych osób, gdyż są znacząco mniej empatyczne, błędnie

oceniają konsekwencje swoich reakcji. W pracy pedagogicznej istotną rolę

odgrywa również sposób rozwiązywania problemów: dziecko

niedostosowane w sytuacji zadania (problemu społecznego) nie

uwzględnia pośrednich etapów dochodzenia do rozwiązania, lecz

koncentruje się na bezpośrednim związku „początek (zadania, sytuacji) -

efekt, rozwiązanie (zadania, trudnej sytuacji)".

• Dysfunkcje w szczególnym wymiarze

występują w sytuacjach interpersonalnych.

Trening dotyczy wytworzenia umiejętności

rozwiązywania problemów w tych

sytuacjach poprzez przywracanie

prawidłowego funkcjonowania

podstawowych procesów poznawczych. W

technice tej istotną rolę odgrywają

umiejętności trenera w zakresie

modelowania procesów poznawczych

poprzez formułowanie werbalnych

stwierdzeń, stosowanie tych stwierdzeń do

konkretnych problemów interpersonalnych,

dostarczenie wskazówek do zastosowania

umiejętności otrzymywania wzmocnień

zwrotnych i udzielanie pochwał za

poprawne użycie umiejętności.

• Wstępne badania ewaluacyjne odnotowały wiele pozytywnych efektów

w stosowaniu tej techniki. Interwencje w środowisku lokalnym - ten

typ terapii - prewencji ma największe szansę objęcia najszerszych

kręgów młodzieży w różnym wieku, Przejawiającej różnorodny

repertuar zaburzeń w zachowaniu (w tym przestępczość, narkomania).

Interwencje pedagogiczne sprowadzają się do możliwie szerokiego

wykorzystania istniejących w środowisku instytucji (zdrowotnych,

kulturalnych, rekreacyjnych, struktury administracji samorządowej,

różnorodnych służb i organizacji społecznych oraz inicjatywy jednostek

i grup). W przeciwieństwie do wielu wyspecjalizowanych form terapii,

w tym rozwiązaniu młodzież z zaburzeniami pozostaje w swoim

naturalnym środowisku i poddana jest (wraz ze swoimi „normalnymi"

rówieśnikami) ogólnym oddziaływaniom wychowawczym i w zależności

od typu przejawianego problemu w zachowaniu - jednej lub kilku

specjalistycznym formom terapii. W ten sposób eliminuje się

negatywne skutki stygmatyzacji i segregacji, które często pogłębiają

proces zaburzenia.

Dziękujemy za

uwagę

