POPRAWNOŚĆ

POPRAWNOŚĆ

LEKSYKALNA

LEKSYKALNA

1.

Sposoby wzbogacania słownictwa. Ocena innowacji.

2.

Leksykalna „redundancja”. Wyrazy zbędne.

3.

Wyrazy i frazeologizmy źle rozumiane.

4.

Wyrazy mylone.

5.

Wyrazy modne i ich ocena.

6.

Neosemantyzm i internacjonalizm.

7.

Wyrazy i frazeologizmy użyte w złym kontekście.

SPOSOBY WZBOGACANIA

SPOSOBY WZBOGACANIA

SŁOWNICTWA. OCENA

SŁOWNICTWA. OCENA

INNOWACJI

INNOWACJI

A. Markowski wymienia cztery sposoby

wzbogacania zasobu leksykalnego danego

języka:

1.

Tworzenie nowych wyrazów z morfemów
już w języku istniejących (tworzenie
neologizmów, neologizacja).

2.

Tworzenie nowych związków
frazeologicznych.

3.

Nadawanie nowych znaczeń
(neosemantyzacja) wyrazom i związkom
frazeologicznym .

4.

Zapożyczanie do języka nowych
elementów leksykalnych.

PODZIAŁ ZAPOŻYCZEŃ

PODZIAŁ ZAPOŻYCZEŃ

1.

Ze względu na kryterium
przedmiotu zapożyczenia
wyróżniamy:

-

Zapożyczenia leksykalne

Zapożyczenia leksykalne

:

:

właściwe, np. balejaż,

właściwe, np. balejaż,

cellulitis oraz sztuczne, np.

cellulitis oraz sztuczne, np.

telewizja (gr. tele i łac.

telewizja (gr. tele i łac.

visio)

visio)

-

Zapożyczenia znaczeniowe

Zapożyczenia znaczeniowe

(semantyczne):

(semantyczne):

np. nowe

np. nowe

znaczenia słów, takich jak:

znaczenia słów, takich jak:

artykułować, klinika

artykułować, klinika

-

Zapożyczenia strukturalne

Zapożyczenia strukturalne

:

:

np. czasopismo (niem.

np. czasopismo (niem.

Zeitschrift)

Zeitschrift)

2.

Ze względu na
kryterium stopnia
przyswojenia
zapożyczenia
wyróżniamy:

-

Zapożyczenia

Zapożyczenia

nieprzyswojone

nieprzyswojone

np. talk-

np. talk-

show, cappuccino

show, cappuccino

-

Zapożyczenia częściowo

Zapożyczenia częściowo

przyswojone

przyswojone

, np. AIDS

, np. AIDS

wym. [ajts a. ajds]

wym. [ajts a. ajds]

-

Zapożyczenia całkowicie

Zapożyczenia całkowicie

przyswojone

przyswojone

np. bilet,

np. bilet,

dama (z fr.)

dama (z fr.)

Ocena innowacji

Ocena innowacji



Według D. Buttler oceny

Według D. Buttler oceny

dokonujemy według kryteriów:

dokonujemy według kryteriów:

1.

Funkcjonalnego

– które służy głównie

– które służy głównie

wartościowaniu innowacji

wartościowaniu innowacji

2.

Uzualnego

Innowacje , które nie uzyskały

aprobaty normatywnej, gdyż nie

mają uzasadnienia funkcjonalnego,

są błędami językowymi.

Ocena innowacji

Ocena innowacji



H. Kurkowska

H. Kurkowska

za szczególnie przydatne w ocenie

za szczególnie przydatne w ocenie

innowacji słownych uznaje kryteria

innowacji słownych uznaje kryteria

zewnętrznojęzykowe

:

:

-

-

uzualne (rozpowszechniania

uzualne (rozpowszechniania

) - akceptacja tego, co jest

) - akceptacja tego, co jest

powszechne, np. wyraz „

powszechne, np. wyraz „

unikalny

unikalny

”, który jest

”, który jest

rusycyzmem

rusycyzmem

-

-

autorytetu kulturalnego

autorytetu kulturalnego

- ma to związek z estymą czyli

- ma to związek z estymą czyli

poważaniem

poważaniem

- n

- n

arodowe

arodowe –

brak

brak

akceptacji wyrazów pochodzenia

akceptacji wyrazów pochodzenia

obcego, zapożyczonych dla ozdoby stylu.

obcego, zapożyczonych dla ozdoby stylu.

Nie oznacza to jednak, że kryteria

Nie oznacza to jednak, że kryteria

wewnętrznojęzykowe

są nieprzydatne w dziedzinie

są nieprzydatne w dziedzinie

poprawności leksykalnej

poprawności leksykalnej





kryterium wystarczalności i

kryterium wystarczalności i

ekonomiczności

ekonomiczności

Ocena innowacji

Ocena innowacji

Według koncepcji

Według koncepcji

B. Walczaka

B. Walczaka

można wyodrębnić

można wyodrębnić

sześć kryteriów poprawności językowej: kryterium

sześć kryteriów poprawności językowej: kryterium

wystarczalności, ekonomiczności i funkcjonalności

wystarczalności, ekonomiczności i funkcjonalności

elementów językowych oraz uzualne, autorytetu

elementów językowych oraz uzualne, autorytetu

kulturalnego i estetyczne.

kulturalnego i estetyczne.

Z punktu widzenia oceny innowacji
najistotniejsze są:



Kryterium wystarczalności języka

Kryterium wystarczalności języka



Kryterium ekonomiczności

Kryterium ekonomiczności



Kryterium funkcjonalności

Kryterium funkcjonalności



Kryterium uzualne

Kryterium uzualne

LEKSYKALNA

LEKSYKALNA

„REDUNDANCJA”. WYRAZY

„REDUNDANCJA”. WYRAZY

ZBĘDNE

ZBĘDNE

Leksykalna „redundancja”.

Leksykalna „redundancja”.

Wyrazy zbędne.

Wyrazy zbędne.

Zjawisko powtarzania się analogicznej

Zjawisko powtarzania się analogicznej

treści w obrębie jednego zdania lub

treści w obrębie jednego zdania lub

grupy syntaktycznej jest określane

grupy syntaktycznej jest określane

terminem

terminem

„redundancja”

„redundancja”

. Oznacza on

. Oznacza on

nadmiar elementów językowych,

nadmiar elementów językowych,

istnienie takich środków, które nie

istnienie takich środków, które nie

przekazują informacji im tylko

przekazują informacji im tylko

właściwych, a zatem mogłyby być

właściwych, a zatem mogłyby być

usunięte bez żadnych strat

usunięte bez żadnych strat

znaczeniowych.

znaczeniowych.

Leksykalna „redundancja”.

Leksykalna „redundancja”.

Wyrazy zbędne.

Wyrazy zbędne.



Redundancja może przejawiać się zarówno

Redundancja może przejawiać się zarówno

w tekście jak i w systemie języka.

w tekście jak i w systemie języka.



Redundantne środki systemowe to np. warianty

Redundantne środki systemowe to np. warianty

fonetyczne lub fleksyjne tego samego wyrazu (

fonetyczne lub fleksyjne tego samego wyrazu (

szmalec-

szmalec-

smalec, kwadransa-kwadransu

smalec, kwadransa-kwadransu

) oraz dublety

) oraz dublety

słowotwórcze (

słowotwórcze (

językoznawstwo-lingwistyka

językoznawstwo-lingwistyka

).

).



Redundancja tekstowa powstaje wskutek pewnego

Redundancja tekstowa powstaje wskutek pewnego

wykolejenia uwagi twórcy wypowiedzi (np.

wykolejenia uwagi twórcy wypowiedzi (np.

„Studenci

„Studenci

znów

znów

przystąpili do

przystąpili do

dalszej

dalszej

nauki”, „mieć

nauki”, „mieć

wypieki

wypieki

na

na

twarzy

twarzy

”

”

).

).

Nazwa „redundancja tekstowa”

Nazwa „redundancja tekstowa”

dotyczy zjawisk

dotyczy zjawisk

„pleonazmu”

„pleonazmu”

i

i

„tautologii”.

„tautologii”.



Pleonazmy np. ubogi żebrak, wrócić z
powrotem, cofnąć się wstecz, w
miesiącu lipcu .



Tautologie np. „poprawa i polepszenie
usług”, „źródło i geneza hymnu”,
„zbliżamy się do pełnego objęcia
działalnością sportową całej młodzieży”.

Powstawanie pleonazmów

Powstawanie pleonazmów

i tautologii

i tautologii



Pewne tendencje stylistyczne, np.

Pewne tendencje stylistyczne, np.

„problem gruźlicy znajdzie swój ostateczny

„problem gruźlicy znajdzie swój ostateczny

koniec”

koniec”



Potrzeba położenia nacisku na pewne

Potrzeba położenia nacisku na pewne

treści wywołująca np. zjawisko dublowania

treści wywołująca np. zjawisko dublowania

wyrazów modalnych, np.

wyrazów modalnych, np.

„redakcji

„redakcji

należy

należy

i

i

trzeba

trzeba

złożyć serdeczne podziękowania”

złożyć serdeczne podziękowania”



Połączenia formalnie nadmiarowe stają się

Połączenia formalnie nadmiarowe stają się

niekiedy wyrażeniami i zwrotami frazeologicznymi

niekiedy wyrażeniami i zwrotami frazeologicznymi

lub frazeologicznymi i jako takie przestają być

lub frazeologicznymi i jako takie przestają być

traktowane jako pleonastyczne. Taki proces zaszedł

traktowane jako pleonastyczne. Taki proces zaszedł

m.in. w związkach:

m.in. w związkach:

nie widzieć na oczy, zagrać

nie widzieć na oczy, zagrać

koncert, naoczny świadek, kroczyć naprzód

koncert, naoczny świadek, kroczyć naprzód

.

.



Połączenia redundantne, rozbudowane o jeszcze

Połączenia redundantne, rozbudowane o jeszcze

jeden element albo takie, w których określenie

jeden element albo takie, w których określenie

ogólne zostaje zastąpione szczegółowym, traci

ogólne zostaje zastąpione szczegółowym, traci

cechy nadmiarowości. Np.

cechy nadmiarowości. Np.

kopnąć nogą

kopnąć nogą

jest

jest

semantycznie nadmiarowe,

semantycznie nadmiarowe,

kopnąć lewą nogą

kopnąć lewą nogą

już

już

takie nie jest (

takie nie jest (

wypieki na twarzy – wypieki na

wypieki na twarzy – wypieki na

policzkach).

policzkach).

WYRAZY I

WYRAZY I

FRAZEOLOGIZMY ŹLE

FRAZEOLOGIZMY ŹLE

ROZUMIANE

ROZUMIANE

Wyrazy i frazeologizmy źle

Wyrazy i frazeologizmy źle

rozumiane.

rozumiane.

1.Niewłaściwe odczytywanie znaczenia wyrazu z jego

1.Niewłaściwe odczytywanie znaczenia wyrazu z jego

budowy słowotwórczej lub przypisywanie

budowy słowotwórczej lub przypisywanie

podzielności wyrazowi niemotywowanemu

podzielności wyrazowi niemotywowanemu

, np.

, np.

przypisywanie przymiotnikowi

przypisywanie przymiotnikowi

wpływowy

wpływowy

znaczenia

znaczenia

„łatwo ulegający wpływom”, a przymiotnikowi

„łatwo ulegający wpływom”, a przymiotnikowi

obrzydliwy

obrzydliwy

– znaczenia „łatwo się czymś brzydzący,

– znaczenia „łatwo się czymś brzydzący,

wrażliwy na brudy, zapachy”; rzeczownik

wrażliwy na brudy, zapachy”; rzeczownik

oportunista

oportunista

,

,

który bywa niepoprawnie interpretowany jako

który bywa niepoprawnie interpretowany jako

„ człowiek, który stawia opór, przeciwstawia się komuś

„ człowiek, który stawia opór, przeciwstawia się komuś

lub czemuś”(widzi się w nim temat słowotwórczy opór –

lub czemuś”(widzi się w nim temat słowotwórczy opór –

i formant analogiczny do tego, który jest w wyrazach

i formant analogiczny do tego, który jest w wyrazach

typu anarchista) podczas gdy wyraz jest zapożyczeniem

typu anarchista) podczas gdy wyraz jest zapożyczeniem

wywodzącym się od łacińskiego przymiotnika

wywodzącym się od łacińskiego przymiotnika

opportunus „ korzystny, łagodny, sprzyjający” a znaczy „

opportunus „ korzystny, łagodny, sprzyjający” a znaczy „

człowiek bez stałych zasad, przystosowujący się do

człowiek bez stałych zasad, przystosowujący się do

okoliczności dla osiągnięcia osobistych korzyści”.

okoliczności dla osiągnięcia osobistych korzyści”.

Wyrazy i frazeologizmy źle

Wyrazy i frazeologizmy źle

rozumiane.

rozumiane.

2. Niewłaściwe rozumienie wyrazów

2. Niewłaściwe rozumienie wyrazów

wskutek złego odczytania kontekstu,

wskutek złego odczytania kontekstu,

np. przymiotnik

np. przymiotnik

enigmatyczny

enigmatyczny

, używany

, używany

zwykle w połączeniach : enigmatyczne

zwykle w połączeniach : enigmatyczne

oświadczenie, enigmatyczne słowa,

oświadczenie, enigmatyczne słowa,

enigmatyczna wzmianka może być

enigmatyczna wzmianka może być

rozumiany jako „ zdawkowy, lakoniczny”.

rozumiany jako „ zdawkowy, lakoniczny”.

Tymczasem przymiotnik ten znaczy

Tymczasem przymiotnik ten znaczy

„ zagadkowy, tajemniczy, niejasny”,

„ zagadkowy, tajemniczy, niejasny”,

„trudny do zrozumienia”

„trudny do zrozumienia”

Wyrazy i frazeologizmy źle

Wyrazy i frazeologizmy źle

rozumiane.

rozumiane.

3. Niewłaściwe rozumienie związków frazeologicznych.

3. Niewłaściwe rozumienie związków frazeologicznych.



Ze względu na to, jakie części mowy wchodzą w skład

Ze względu na to, jakie części mowy wchodzą w skład

stałych związków

stałych związków

frazeologicznych, wyróżniamy:

frazeologicznych, wyróżniamy:

o

wyra

wyra

ż

ż

enia –

enia –

np.

np.

głos sumienia, dziecko szcz

głos sumienia, dziecko szcz

ęś

ęś

cia, wilczy

cia, wilczy

bilet;

bilet;

o

zwroty

zwroty

- np.

- np.

by

by

ć

ć

w swoim

w swoim

ż

ż

ywiole, skoczy

ywiole, skoczy

ć

ć

na jednej nodze,

na jednej nodze,

by

by

ć

ć

z kim

z kim

ś

ś

za pan brat;

za pan brat;

o

frazy –

frazy –

przysłowia, sentencje, maksymy, np.

przysłowia, sentencje, maksymy, np.

Kto mieczem

Kto mieczem

wojuje, od miecza ginie. Nie ma tego złego, co by na dobre

wojuje, od miecza ginie. Nie ma tego złego, co by na dobre

nie wyszło. Na

nie wyszło. Na

ś

ś

wi

wi

ę

ę

tego Grzegorza zima idzie do morza.

tego Grzegorza zima idzie do morza.



Oprócz związków stałych wyróżnia się także:

Oprócz związków stałych wyróżnia się także:

-

Związki luźne

Związki luźne

, np.

, np.

pi

pi

ę

ę

kna dziewczyna, ładna pogoda,

kna dziewczyna, ładna pogoda,

przyjemna okolica

przyjemna okolica

-

Związki łączliwe

Związki łączliwe

(wymiennoczłonowe), np.

(wymiennoczłonowe), np.

czerwony jak

czerwony jak

burak, torować drogę, przejście, ścieżkę; marszczyć brwi,

burak, torować drogę, przejście, ścieżkę; marszczyć brwi,

czoło

czoło

Przykłady błędów

Przykłady błędów



Niewłaściwe rozumienie rzeczownika

Niewłaściwe rozumienie rzeczownika

łut

łut

(jednostka

(jednostka

wagi) powoduje niewłaściwe rozumienie wyrażenia łut

wagi) powoduje niewłaściwe rozumienie wyrażenia łut

szczęścia jako „ dużo szczęścia”, tymczasem znaczy ono

szczęścia jako „ dużo szczęścia”, tymczasem znaczy ono

odrobina szczęścia.

odrobina szczęścia.



Jeszcze innym rodzajem błędów frazeologicznych jest

Jeszcze innym rodzajem błędów frazeologicznych jest

połączenie dwóch związków wyrazowych w jeden

połączenie dwóch związków wyrazowych w jeden

, np.

, np.

często używane jest niepoprawne sformułowanie

często używane jest niepoprawne sformułowanie

w

w

ka

ka

ż

ż

dym b

dym b

ą

ą

d

d

ź

ź

razie

razie

, które powstało z dwóch bliskich

, które powstało z dwóch bliskich

znaczeniowo frazeologizmów

znaczeniowo frazeologizmów

w ka

w ka

ż

ż

dym razie

dym razie

i

i

b

b

ą

ą

d

d

ź

ź

co

co

b

b

ą

ą

d

d

ź

ź



Czasownik

Czasownik

odnie

odnie

ść

ść

w swym przenośnym znaczeniu łączy

w swym przenośnym znaczeniu łączy

się z rzeczownikami „dodatnimi”:

się z rzeczownikami „dodatnimi”:

odnie

odnie

ść

ść

zwyci

zwyci

ę

ę

stwo,

stwo,

odnie

odnie

ść

ść

sukces

sukces

. Podobnie brzmiący czasownik

. Podobnie brzmiący czasownik

ponie

ponie

ść

ść

łączy się z określeniami „ujemnymi”:

łączy się z określeniami „ujemnymi”:

ponie

ponie

ść

ść

pora

pora

ż

ż

k

k

ę

ę

,

,

ponie

ponie

ść

ść

kl

kl

ę

ę

sk

sk

ę. Nie można natomiast, krzyżować tych

ę. Nie można natomiast, krzyżować tych

związków i tworzyć takich błędnych konstrukcji jak:

związków i tworzyć takich błędnych konstrukcji jak:

odnie

odnie

ść

ść

pora

pora

ż

ż

k

k

ę czy

ę czy

ponie

ponie

ść

ść

sukces

sukces

WYRAZY MYLONE

WYRAZY MYLONE

Wyrazy mylone

Wyrazy mylone



Wyrazy zapożyczone odbierane są najczęściej jako

Wyrazy zapożyczone odbierane są najczęściej jako

niepodzielne znaki, z których formy trudno odczytać

niepodzielne znaki, z których formy trudno odczytać

znaczenie. Tego znaczenia trzeba się po prostu

znaczenie. Tego znaczenia trzeba się po prostu

nauczyć i zapamiętać je. Naraża nas to na mylenie

nauczyć i zapamiętać je. Naraża nas to na mylenie

znaczeń wyrazów

znaczeń wyrazów



podobnie brzmiących,

podobnie brzmiących,



podobnie zbudowanych (podobnych formalnie),

podobnie zbudowanych (podobnych formalnie),



pochodzących z tego samego obszaru (pola)

pochodzących z tego samego obszaru (pola)

znaczeniowego

znaczeniowego

.

.



Wyrazy rodzime natomiast rzadko mylone są z

Wyrazy rodzime natomiast rzadko mylone są z

powodu podobieństwa brzmienia lub budowy. Takie

powodu podobieństwa brzmienia lub budowy. Takie

wyrazy mylone mają zazwyczaj

wyrazy mylone mają zazwyczaj

także wspólne

także wspólne

elementy znaczeniowe albo należą do jednej

elementy znaczeniowe albo należą do jednej

kategorii gramatycznej

kategorii gramatycznej

. Mylone są także

. Mylone są także

znaczenia wyrazów współpodstawowych

znaczenia wyrazów współpodstawowych

Wyrazy mylone

Wyrazy mylone



mylenie znaczeń wyrazów zapożyczonych podobnie

mylenie znaczeń wyrazów zapożyczonych podobnie

brzmiących

brzmiących

, np. chorał i churał (chorał – to „uroczysty śpiew

, np. chorał i churał (chorał – to „uroczysty śpiew

liturgiczny”, a także „utwór muzyczny w formie podniosłej pieśni

liturgiczny”, a także „utwór muzyczny w formie podniosłej pieśni

kościelnej, przeznaczony do takiego śpiewu”, churał – „organ

kościelnej, przeznaczony do takiego śpiewu”, churał – „organ

władzy państwowej w Mongolii”),

władzy państwowej w Mongolii”),



mylenie znaczeń wyrazów zapożyczonych o podobnej

mylenie znaczeń wyrazów zapożyczonych o podobnej

budowie

budowie

, np. formować i formułować – oba mają związek

, np. formować i formułować – oba mają związek

etymologiczny z łacińskim wyrazem forma (formować- „nadawać

etymologiczny z łacińskim wyrazem forma (formować- „nadawać

określoną formę, kształt, kształtować coś”, „powoływać coś do

określoną formę, kształt, kształtować coś”, „powoływać coś do

życia, organizować”; formułować – „nadawać jakiejś myśli,

życia, organizować”; formułować – „nadawać jakiejś myśli,

jakiemuś programowi itp. zwięzłą postać słowną”),

jakiemuś programowi itp. zwięzłą postać słowną”),



mylenie znaczeń wyrazów z tego samego pola

mylenie znaczeń wyrazów z tego samego pola

znaczeniowego

znaczeniowego

, np. status i statut – odnoszą się do tej samej sfery

, np. status i statut – odnoszą się do tej samej sfery

zjawisk: pola semantycznego „organizacja życia społecznego”

zjawisk: pola semantycznego „organizacja życia społecznego”

(status – „stan prawny jakiejś osoby, instytucji, organizacji,

(status – „stan prawny jakiejś osoby, instytucji, organizacji,

jakiegoś terytorium”, statut – „zbiór przepisów określających

jakiegoś terytorium”, statut – „zbiór przepisów określających

strukturę, zadania i sposób działania instytucji lub organizacji”),

strukturę, zadania i sposób działania instytucji lub organizacji”),

Wyrazy mylone

Wyrazy mylone



mylenie znaczeń wyrazów rodzimych z powodu

mylenie znaczeń wyrazów rodzimych z powodu

podobieństwa brzmienia i budowy

podobieństwa brzmienia i budowy

, np. onegdaj i ongiś –

, np. onegdaj i ongiś –

współcześnie przypisuje się przysłówkowi onegdaj znaczenie

współcześnie przypisuje się przysłówkowi onegdaj znaczenie

„kiedyś w przeszłości, dawniej”, które przysługuje wyrazowi

„kiedyś w przeszłości, dawniej”, które przysługuje wyrazowi

ongiś, wyraz onegdaj natomiast tradycyjnie znaczył „w dniu

ongiś, wyraz onegdaj natomiast tradycyjnie znaczył „w dniu

o dwie doby poprzedzającym dzień dzisiejszy, przedwczoraj”

o dwie doby poprzedzającym dzień dzisiejszy, przedwczoraj”



mylenie znaczeń wyrazów rodzimych, należących do tej

mylenie znaczeń wyrazów rodzimych, należących do tej

samej kategorii gramatycznej

samej kategorii gramatycznej

, np. bynajmniej i

, np. bynajmniej i

przynajmniej – oba te wyrazy są partykułami, wyrażającymi

przynajmniej – oba te wyrazy są partykułami, wyrażającymi

stosunek mówiącego do treści wypowiedzi (bynajmniej –

stosunek mówiącego do treści wypowiedzi (bynajmniej –

„wcale /nie/, zupełnie /nie/, ani trochę”, przynajmniej – „co

„wcale /nie/, zupełnie /nie/, ani trochę”, przynajmniej – „co

najmniej, chociaż”)

najmniej, chociaż”)



mylenie znaczeń wyrazów współpodstawowych,

mylenie znaczeń wyrazów współpodstawowych,

np.

np.

użycie przymiotnika ostateczny zamiast ostatni -

użycie przymiotnika ostateczny zamiast ostatni -

Na miejsce

Na miejsce

ostatecznego spoczynku odprowadziły go tłumy uczniów

ostatecznego spoczynku odprowadziły go tłumy uczniów

WYRAZY MODNE I ICH

WYRAZY MODNE I ICH

OCENA

OCENA

Wyrazy modne

Wyrazy modne

Zjawisko mechanicznego kopiowania

Zjawisko mechanicznego kopiowania

użyć wyrazów o dużej frekwencji,

użyć wyrazów o dużej frekwencji,

ekspansywnych nosi nazwę

ekspansywnych nosi nazwę

mody

mody

językowej

językowej

.

.

Moda leksykalna

Moda leksykalna

doprowadza do różnorodnych

doprowadza do różnorodnych

modyfikacji treści, łączliwości i barwy

modyfikacji treści, łączliwości i barwy

stylistycznej wyrazów ekspansywnych

stylistycznej wyrazów ekspansywnych

oraz struktury słownikowej języka.

oraz struktury słownikowej języka.

Wyrazy modne

Wyrazy modne



Wyrazy modne pochodzą często z

Wyrazy modne pochodzą często z

polszczyzny oficjalnej

polszczyzny oficjalnej

, języka polityków

, języka polityków

(np.

(np.

dialog, emisja, lider, opcja, ranking,

dialog, emisja, lider, opcja, ranking,

ekologiczny, kreatywny, strukturalny

ekologiczny, kreatywny, strukturalny

)

)



Niektóre wyrazy modne to słowa

Niektóre wyrazy modne to słowa

polszczyzny ogólnej

polszczyzny ogólnej

, mające już

, mające już

pierwotne znaczenie dość ogólne, które

pierwotne znaczenie dość ogólne, które

w wyniku mody jeszcze się rozszerza (np.

w wyniku mody jeszcze się rozszerza (np.

głęboki, kolejny, podejrzewać, posiadać,

głęboki, kolejny, podejrzewać, posiadać,

poważny, szeroki, wysoki).

poważny, szeroki, wysoki).

Wyrazy modne

Wyrazy modne



Czasownik artykułować w znaczeniu

Czasownik artykułować w znaczeniu

„wyrażać publicznie jakieś poglądy, opinie”

„wyrażać publicznie jakieś poglądy, opinie”

,

,

np.

np.

„Nauczyciele od roku artykułują swoje

„Nauczyciele od roku artykułują swoje

postulaty”

postulaty”





ta sama treść może zostać

ta sama treść może zostać

wyrażona inaczej:

wyrażona inaczej:

nauczyciele zgłaszają,

nauczyciele zgłaszają,

przedstawiają swoje postulaty

przedstawiają swoje postulaty

Czasownik

Czasownik

artykułować

artykułować

staje się

staje się

słowem-panelem

słowem-panelem

Etapy

Etapy

mody językowej

mody językowej

(na przykładzie wyrazu

(na przykładzie wyrazu

„artykułować”):

„artykułować”):



z początku pewne słowo w określonym

z początku pewne słowo w określonym

znaczeniu czy sformułowaniu wydaje się

znaczeniu czy sformułowaniu wydaje się

atrakcyjne przez swoją nowość, jest więc

atrakcyjne przez swoją nowość, jest więc

często używane,

często używane,



to powoduje, że wypiera z tekstów swoje

to powoduje, że wypiera z tekstów swoje

synonimy, a samo traci wyrazistość

synonimy, a samo traci wyrazistość

znaczeniową,

znaczeniową,



aż wreszcie staje się wyrazem o treści

aż wreszcie staje się wyrazem o treści

bardzo ogólnej, a nawet pustym

bardzo ogólnej, a nawet pustym

znaczeniowo.

znaczeniowo.

Wyrazy modne – drugie

Wyrazy modne – drugie

rozumienie

rozumienie



Drugie rozumienie terminu

Drugie rozumienie terminu

wyrazy

wyrazy

modne

modne

dotyczy stosowania go świadomie,

dotyczy stosowania go świadomie,

kiedy autor tekstu chce użyć właśnie

kiedy autor tekstu chce użyć właśnie

tego, a nie innego słowa, gdyż jego

tego, a nie innego słowa, gdyż jego

zdaniem ono najlepiej oddaje sens tego,

zdaniem ono najlepiej oddaje sens tego,

co się chce powiedzieć. Wyrazy takie

co się chce powiedzieć. Wyrazy takie

występują w wypowiedziach polityków,

występują w wypowiedziach polityków,

dziennikarzy, jak też w języku potocznym,

dziennikarzy, jak też w języku potocznym,

zwłaszcza w mowie młodzieży (np.

zwłaszcza w mowie młodzieży (np.

animator, konsensus, kultowy, super).

animator, konsensus, kultowy, super).

Wyrazy modne - ocena

Wyrazy modne - ocena

Za podstawę oceny nowych użyć wyrazu

Za podstawę oceny nowych użyć wyrazu

modnego trzeba przede wszystkim

modnego trzeba przede wszystkim

uznać

uznać

stopień ich przydatności w

stopień ich przydatności w

procesie komunikacji językowej

procesie komunikacji językowej

. Nie

. Nie

celowe jest np. popieranie tych

celowe jest np. popieranie tych

związków wyrazów modnych, w których

związków wyrazów modnych, w których

są one dubletami innych słów, bardziej

są one dubletami innych słów, bardziej

w tym kontekście utartych, np. pełny

w tym kontekście utartych, np. pełny

tydzień – cały tydzień.

tydzień – cały tydzień.

Neosemantyzm i

Neosemantyzm i

internacjonalizm

internacjonalizm

Neosemantyzm

Neosemantyzm



nowoznacznik, neologizm

nowoznacznik, neologizm

semantyczny, wyraz istniejący już,

semantyczny, wyraz istniejący już,

któremu umownie nadano nowe,

któremu umownie nadano nowe,

dodatkowe znaczenie (Słownik

dodatkowe znaczenie (Słownik

wyrazów obcych i zwrotów

wyrazów obcych i zwrotów

obcojęzycznych W. Kopalińskiego)

obcojęzycznych W. Kopalińskiego)

D. Buttler wyróżnia trzy

D. Buttler wyróżnia trzy

podstawowe grupy wśród

podstawowe grupy wśród

elementów, które zyskały nowe

elementów, które zyskały nowe

znaczenia po drugiej wojnie

znaczenia po drugiej wojnie

światowej:

światowej:



neosemantyzmy nominatywne

, np.

, np.

kładka

kładka

(„przejście dla pieszych w formie mostu

(„przejście dla pieszych w formie mostu

wzniesionego nad jezdnią”),

wzniesionego nad jezdnią”),

wysepka

wysepka

(„podwyższenie na jezdni, na którym mieści

(„podwyższenie na jezdni, na którym mieści

się przystanek tramwajowy”),

się przystanek tramwajowy”),



neosemantyzmy ekspresywne

neosemantyzmy ekspresywne

, np.

, np.

metaforyczne nazwy ocen szkolnych np.

metaforyczne nazwy ocen szkolnych np.

gała,

gała,

lufa, bania

lufa, bania



neosemantyzmy stylu publicystycznego

neosemantyzmy stylu publicystycznego

,

,

np.

np.

zimna wojna, żelazna kurtyna

zimna wojna, żelazna kurtyna

Mechanizmy zmian

Mechanizmy zmian

znaczeniowych, które dają

znaczeniowych, które dają

początek neosemantyzmom:

początek neosemantyzmom:



metaforyzacja tradycyjnych nazw

metaforyzacja tradycyjnych nazw

, np. kapusta – „granat

, np. kapusta – „granat

produkowany konspiracyjnie w czasie okupacji”

produkowany konspiracyjnie w czasie okupacji”



metonimizacja tradycyjnych nazw

metonimizacja tradycyjnych nazw

, np. szkło – „alkohol”

, np. szkło – „alkohol”



rozszerzanie (generalizacja) zakresu nazwy

rozszerzanie (generalizacja) zakresu nazwy

, np. bank – do

, np. bank – do

niedawna oznaczający tylko instytucję gromadzącą zasoby finansowe

niedawna oznaczający tylko instytucję gromadzącą zasoby finansowe

i operującą nimi – w nowych użyciach: bank krwi, bank tkanek, bank

i operującą nimi – w nowych użyciach: bank krwi, bank tkanek, bank

informacji, a więc bank jako „instytucja gromadząca zasoby

informacji, a więc bank jako „instytucja gromadząca zasoby

przedmiotów różnego rodzaju i dysponująca nimi w określony

przedmiotów różnego rodzaju i dysponująca nimi w określony

sposób”

sposób”



specjalizacja tradycyjnej nazwy

specjalizacja tradycyjnej nazwy

, np. zapas – obok znaczenia

, np. zapas – obok znaczenia

ogólnego „rezerwa, rzeczy odłożone do przyszłego użytku”,

ogólnego „rezerwa, rzeczy odłożone do przyszłego użytku”,

ukształtowała się nowa treść: „element wymienny, wkład” (zapas do

ukształtowała się nowa treść: „element wymienny, wkład” (zapas do

długopisu)

długopisu)



zmiana dominanty znaczenia wyrazu

zmiana dominanty znaczenia wyrazu

- np. wyraz zagłębie – od

- np. wyraz zagłębie – od

znaczenia „teren nieckowaty, wgłębiony, pod którym zalegają pokłady

znaczenia „teren nieckowaty, wgłębiony, pod którym zalegają pokłady

geologiczne” do „teren intensywnej działalności ludzkiej, głównie

geologiczne” do „teren intensywnej działalności ludzkiej, głównie

wytwórczej”

wytwórczej”



zagęszczanie kilkuwyrazowych konstrukcji

zagęszczanie kilkuwyrazowych konstrukcji

, np. szczyt –

, np. szczyt –

kondensuje w sobie treść właściwą wyrażeniu konferencja na szczycie

kondensuje w sobie treść właściwą wyrażeniu konferencja na szczycie

Anglosemantyzacja

Anglosemantyzacja



zjawisko neosemantyzacji wyrazów pod

zjawisko neosemantyzacji wyrazów pod

wpływem obcym, obecnie głównie pod wpływem

wpływem obcym, obecnie głównie pod wpływem

języka angielskiego

języka angielskiego



H. Kurkowska dokonuje podziału współczesnych

H. Kurkowska dokonuje podziału współczesnych

anglosemantyzmów na

anglosemantyzmów na

dwie grupy

dwie grupy

:

:

o

anglosemantyzmy, których nowe znaczenie jest

anglosemantyzmy, których nowe znaczenie jest

dodawane do wyrazu o rdzeniu obcym, z reguły

dodawane do wyrazu o rdzeniu obcym, z reguły

łacińskim, ale obecnym w polszczyźnie od bardzo dawna

łacińskim, ale obecnym w polszczyźnie od bardzo dawna

,

,

np. alternatywa - „jedna z możliwości, wybór”

np. alternatywa - „jedna z możliwości, wybór”

(tradycyjne znaczenie: „jedna z dwóch wykluczających

(tradycyjne znaczenie: „jedna z dwóch wykluczających

się możliwości wyboru”),

się możliwości wyboru”),

o

anglosemantyzmy, w których nowy sens uzyskuje wyraz

anglosemantyzmy, w których nowy sens uzyskuje wyraz

rdzennie polski

rdzennie polski

, np. obraz w znaczeniu „film”(kalka

, np. obraz w znaczeniu „film”(kalka

angielskiego picture),

angielskiego picture),

Internacjonalizm

Internacjonalizm



A. Markowski

A. Markowski

internacjonalizmami

internacjonalizmami

nazywa wyrazy o takim samym

nazywa wyrazy o takim samym

znaczeniu i podobnym brzmieniu,

znaczeniu i podobnym brzmieniu,

występujące w wielu językach,

występujące w wielu językach,

należących do co najmniej trzech

należących do co najmniej trzech

różnych rodzin językowych

różnych rodzin językowych



A. Markowski przez

A. Markowski przez

internacjonalizm semantyczny

internacjonalizm semantyczny

(intersemantyzm

(intersemantyzm

)

)

rozumie takie znaczenie leksemu

rozumie takie znaczenie leksemu

wieloznacznego, które występuje w różnych językach co

wieloznacznego, które występuje w różnych językach co

najmniej dwóch rodzin językowych, przy czym inne

najmniej dwóch rodzin językowych, przy czym inne

znaczenia tego leksemu występujące w różnych językach nie

znaczenia tego leksemu występujące w różnych językach nie

pokrywają się (nie można więc mówić o internacjonalizmie

pokrywają się (nie można więc mówić o internacjonalizmie

na poziomie całego wyrazu, czyli leksykalnym). Przykładem

na poziomie całego wyrazu, czyli leksykalnym). Przykładem

intersemantyzmu jest jedno ze znaczeń wyrazu

intersemantyzmu jest jedno ze znaczeń wyrazu

prezydent.

prezydent.



Wskutek zapożyczania nowych znaczeń o charakterze

Wskutek zapożyczania nowych znaczeń o charakterze

internacjonalnym przez jednostki leksykalne danego języka,

internacjonalnym przez jednostki leksykalne danego języka,

powstać może nowy

powstać może nowy

internacjonalizm leksykalny

internacjonalizm leksykalny

lub

lub

nowy

nowy

intersemantyzm w leksemie wieloznacznym

intersemantyzm w leksemie wieloznacznym

.

.

Przykładem jest wyraz

Przykładem jest wyraz

artykułować .

artykułować .



Intersemantyzmy frazeologiczne

Intersemantyzmy frazeologiczne

– powstające wskutek

– powstające wskutek

dopożyczenia nowego znaczenia do istniejącego

dopożyczenia nowego znaczenia do istniejącego

„międzynarodowego” związku frazeologicznego. Zjawisko to

„międzynarodowego” związku frazeologicznego. Zjawisko to

występuje jednak rzadko. Jednym z nielicznych przykładów

występuje jednak rzadko. Jednym z nielicznych przykładów

jest określenie informatyczne

jest określenie informatyczne

koń trojański

koń trojański

– nazywające

– nazywające

rodzaj wirusa komputerowego

rodzaj wirusa komputerowego

WYRAZY I

WYRAZY I

FRAZEOLOGIZMY UŻYTE W

FRAZEOLOGIZMY UŻYTE W

ZŁYM KONTEKŚCIE

ZŁYM KONTEKŚCIE

Wyrazy i frazeologizmy

Wyrazy i frazeologizmy

użyte w złym kontekście

użyte w złym kontekście

1. Łączliwość wyrazów

1. Łączliwość wyrazów

. Łączliwość jest

. Łączliwość jest

właściwością wyrazów i innych elementów

właściwością wyrazów i innych elementów

języka, która pozwala im występować w

języka, która pozwala im występować w

związkach z innymi elementami i tworzyć

związkach z innymi elementami i tworzyć

większe sensowne całostki językowe. To,

większe sensowne całostki językowe. To,

że w języku polskim poprawne są

że w języku polskim poprawne są

połączenia

połączenia

kot miałczy, obserwowałem psy

kot miałczy, obserwowałem psy

,

,

ale już nie :

ale już nie :

kaczy ogon brzęczy, kot jest

kaczy ogon brzęczy, kot jest

politurowany, patrzyłem na wiewiórce,

politurowany, patrzyłem na wiewiórce,

wynika z zasad łączliwości wyrazów

wynika z zasad łączliwości wyrazów

Łączliwość wyrazów można

Łączliwość wyrazów można

omawiać na dwóch

omawiać na dwóch

płaszczyznach

płaszczyznach



ze względu na usytuowanie w

ze względu na usytuowanie w

systemie językowym wyróżnia się

systemie językowym wyróżnia się

łączliwość gramatyczną i leksykalno

łączliwość gramatyczną i leksykalno

– semantyczną wyrazów

– semantyczną wyrazów



ze względu na stopień regularności i

ze względu na stopień regularności i

przewidywalności połączeń

przewidywalności połączeń

wyrazowych wyróżnia się łączliwość

wyrazowych wyróżnia się łączliwość

systemową, czyli kategorialną i

systemową, czyli kategorialną i

normatywną

normatywną

Zaburzenia łączliwości –

Zaburzenia łączliwości –

prowadzące do błędów

prowadzące do błędów



zaburzenia łączliwości systemowej -

zaburzenia łączliwości systemowej -

Przeszedłem

Przeszedłem

dokładne badania, bo nijak nie mogłem

dokładne badania, bo nijak nie mogłem

wydostać się

wydostać się

z choroby

z choroby



naruszenie łączliwości, polegające na przenoszeniu

naruszenie łączliwości, polegające na przenoszeniu

właściwości semantycznych wyrazów oznaczających

właściwości semantycznych wyrazów oznaczających

przyczyny jakiegoś zjawiska na słowa oznaczające

przyczyny jakiegoś zjawiska na słowa oznaczające

jego skutki, np.

jego skutki, np.

Wiadomość o umieszczeniu w

Wiadomość o umieszczeniu w

zakładzie karnym kolejnego z braci S. błyskawicznie

zakładzie karnym kolejnego z braci S. błyskawicznie

rozniosła się po całym L. Niektórzy odetchnęli z ulgą,

rozniosła się po całym L. Niektórzy odetchnęli z ulgą,

w innych

w innych

odezwały się

odezwały się

długo tajone

długo tajone

krzywdy.

krzywdy.



skrót myślowy, powodujący powstanie połączenia

skrót myślowy, powodujący powstanie połączenia

językowo nienajlepszego, wystąpił w zdaniu :

językowo nienajlepszego, wystąpił w zdaniu :

Władze

Władze

Augustowa

Augustowa

brały przykład z decyzji

brały przykład z decyzji

, które podjęte

, które podjęte

zostały w innych miastach.

zostały w innych miastach.

Wyrazy i frazeologizmy

Wyrazy i frazeologizmy

użyte w złym kontekście

użyte w złym kontekście

2. Związki frazeologiczne w kontekście wypowiedzenia

2. Związki frazeologiczne w kontekście wypowiedzenia

Łączliwość charakteryzuje także związki frazeologiczne,

Łączliwość charakteryzuje także związki frazeologiczne,

traktowane jako jednostki leksykalne. Chodzi w tym

traktowane jako jednostki leksykalne. Chodzi w tym

przypadku o zasady łączenia związków frazeologicznych z

przypadku o zasady łączenia związków frazeologicznych z

innymi elementami zdania, a nie o zależności, które

innymi elementami zdania, a nie o zależności, które

zachodzą miedzy członami związku. Każdy frazeologizm ma

zachodzą miedzy członami związku. Każdy frazeologizm ma

ściśle określony zakres łączliwości zewnętrznej. Jego

ściśle określony zakres łączliwości zewnętrznej. Jego

naruszenie jest nazywane innowacją rozszerzającą.

naruszenie jest nazywane innowacją rozszerzającą.

Związki frazeologiczne, będące zwrotami, mogą wymagać

Związki frazeologiczne, będące zwrotami, mogą wymagać

połączenia z jednym, dwoma a nawet trzema elementami

połączenia z jednym, dwoma a nawet trzema elementami

zdania:

zdania:



związek

związek

szukać guza

szukać guza

otwiera jedno wolne miejsce, które

otwiera jedno wolne miejsce, które

powinno być wypełnione nazwą osoby : ktoś +

powinno być wypełnione nazwą osoby : ktoś +

szuka guza

szuka guza

,

,



zwrot

zwrot

zadawać kłam

zadawać kłam

wymaga dwóch uzupełnień : ktoś/coś

wymaga dwóch uzupełnień : ktoś/coś

+

+

zadaje kłam

zadaje kłam

+ czemuś ,

+ czemuś ,



zwrot

zwrot

suszyć głowę

suszyć głowę

łączy się z trzema elementami : ktoś +

łączy się z trzema elementami : ktoś +

suszy głowę

suszy głowę

+ komuś + o coś.

+ komuś + o coś.

Frazeologizmy mogą odznaczać się

Frazeologizmy mogą odznaczać się

zewnętrzną łączliwością systemową lub

zewnętrzną łączliwością systemową lub

normatywną.

normatywną.



Naruszenia łączliwości systemowej

Naruszenia łączliwości systemowej

, np.

, np.

scenariusz ma ręce i nogi, futro w tym sezonie

scenariusz ma ręce i nogi, futro w tym sezonie

gra pierwsze skrzypce, komunikacja autobusowa

gra pierwsze skrzypce, komunikacja autobusowa

pęka w szwach

pęka w szwach



Naruszenia łączliwości normatywnej

Naruszenia łączliwości normatywnej

:

:

•

w tej dolegliwości palce maczają pewne bakterie,

w tej dolegliwości palce maczają pewne bakterie,

•

gdy składnica miała nóż na gardle, dynamicznie

gdy składnica miała nóż na gardle, dynamicznie

rozwijały się prywatne hurtownie księgarskie,

rozwijały się prywatne hurtownie księgarskie,

•

nasz futbol cienko przędzie,

nasz futbol cienko przędzie,

•

nie przejmuj się problemami Byka, on zawsze

nie przejmuj się problemami Byka, on zawsze

spada na cztery łapy

spada na cztery łapy

Wyrazy i frazeologizmy

Wyrazy i frazeologizmy

użyte w złym kontekście

użyte w złym kontekście

3. Redundantne połączenia wyrazowe.

3. Redundantne połączenia wyrazowe.

Szczególnym typem łączliwości wyrazów

Szczególnym typem łączliwości wyrazów

jest występowanie w tekście połączeń, w

jest występowanie w tekście połączeń, w

których występuje bardzo duża lub

których występuje bardzo duża lub

nawet całkowita powtarzalność

nawet całkowita powtarzalność

semantyczna składników. Zjawisko to

semantyczna składników. Zjawisko to

nosi nazwę redundancji językowej, same

nosi nazwę redundancji językowej, same

zaś takie związki to połączenia

zaś takie związki to połączenia

redundantne albo

redundantne albo

pleonazmy

pleonazmy

i

i

tautologie.

tautologie.

Pleonazmy uznawane za

Pleonazmy uznawane za

błędy leksykalne:

błędy leksykalne:



Typowymi przykładami pleonazmów

Typowymi przykładami pleonazmów

(uznawanymi za błędy leksykalne) są

(uznawanymi za błędy leksykalne) są

połączenia:

połączenia:



nominalne

nominalne

: akwen wodny, okres czasu,

: akwen wodny, okres czasu,

pełny komplet, potencjalne możliwości,

pełny komplet, potencjalne możliwości,

wzajemna współpraca

wzajemna współpraca



werbalne

werbalne

: cofnąć się do tyłu, wrócić z

: cofnąć się do tyłu, wrócić z

powrotem, poprawić się na lepsze,

powrotem, poprawić się na lepsze,



równorzędne

równorzędne

: tylko i wyłącznie, geneza

: tylko i wyłącznie, geneza

i pochodzenie.

i pochodzenie.



Inne związki redundantne, które są negatywnie

Inne związki redundantne, które są negatywnie

oceniane dotyczą połączeń, w których

oceniane dotyczą połączeń, w których

powtarzają się elementy morfologiczne:

powtarzają się elementy morfologiczne:

polepszyć na lepsze, przyjmowanie

polepszyć na lepsze, przyjmowanie

pracowników do pracy, wykończyć pokój do

pracowników do pracy, wykończyć pokój do

końca itp. Jako niepoprawne odbierane są

końca itp. Jako niepoprawne odbierane są

także wyrażenia zawierające powtórzenia

także wyrażenia zawierające powtórzenia

morfemów fleksyjnych : bardziej zrozumialszy,

morfemów fleksyjnych : bardziej zrozumialszy,

bardziej nowocześniejszy itp. lub wyrazy

bardziej nowocześniejszy itp. lub wyrazy

zapożyczone: ewolucja zmiany znaczenia,

zapożyczone: ewolucja zmiany znaczenia,

ogólnie generalizując, dobra komitywa, swoisty

ogólnie generalizując, dobra komitywa, swoisty

fenomen, przychylna aprobata, w końcowym

fenomen, przychylna aprobata, w końcowym

efekcie, identycznie taki sam.

efekcie, identycznie taki sam.

DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ

DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ