POPRAWNOŚĆ LEKSYKALNA

PODZIAŁ ZAPOŻYCZEŃ

Ze względu na kryterium
przedmiotu zapożyczenia
wyróżniamy:

Zapożyczenia leksykalne

właściwe, np. balejaż,

cellulitis oraz sztuczne, np.

telewizja (gr. tele i łac.

visio)

Zapożyczenia znaczeniowe

(semantyczne):

np. nowe

znaczenia słów, takich jak:

artykułować, klinika

Zapożyczenia strukturalne

np. czasopismo (niem.

Zeitschrift)

Ze względu na
kryterium stopnia
przyswojenia
zapożyczenia
wyróżniamy:

Zapożyczenia

nieprzyswojone

np. talk-

show, cappuccino

Zapożyczenia częściowo

przyswojone

, np. AIDS

wym. [ajts a. ajds]

Zapożyczenia całkowicie

przyswojone

np. bilet,

dama (z fr.)

Ocena innowacji



H. Kurkowska

za szczególnie przydatne w ocenie

innowacji słownych uznaje kryteria

zewnętrznojęzykowe

uzualne (rozpowszechniania

) - akceptacja tego, co jest

powszechne, np. wyraz „

unikalny

”, który jest

rusycyzmem

autorytetu kulturalnego

- ma to związek z estymą czyli

poważaniem

- n

arodowe

arodowe –

brak

akceptacji wyrazów pochodzenia

obcego, zapożyczonych dla ozdoby stylu.

Nie oznacza to jednak, że kryteria

wewnętrznojęzykowe

są nieprzydatne w dziedzinie

poprawności leksykalnej



kryterium wystarczalności i

ekonomiczności

Ocena innowacji

Według koncepcji

B. Walczaka

można wyodrębnić

sześć kryteriów poprawności językowej: kryterium

wystarczalności, ekonomiczności i funkcjonalności

elementów językowych oraz uzualne, autorytetu

kulturalnego i estetyczne.

Z punktu widzenia oceny innowacji
najistotniejsze są:



Kryterium wystarczalności języka



Kryterium ekonomiczności



Kryterium funkcjonalności



Kryterium uzualne

Leksykalna „redundancja”.

Wyrazy zbędne.

Zjawisko powtarzania się analogicznej

treści w obrębie jednego zdania lub

grupy syntaktycznej jest określane

terminem

„redundancja”

. Oznacza on

nadmiar elementów językowych,

istnienie takich środków, które nie

przekazują informacji im tylko

właściwych, a zatem mogłyby być

usunięte bez żadnych strat

znaczeniowych.

Leksykalna „redundancja”.

Wyrazy zbędne.



Redundancja może przejawiać się zarówno

w tekście jak i w systemie języka.



Redundantne środki systemowe to np. warianty

fonetyczne lub fleksyjne tego samego wyrazu (

szmalec-

smalec, kwadransa-kwadransu

) oraz dublety

słowotwórcze (

językoznawstwo-lingwistyka



Redundancja tekstowa powstaje wskutek pewnego

wykolejenia uwagi twórcy wypowiedzi (np.

„Studenci

znów

przystąpili do

dalszej

nauki”, „mieć

wypieki

twarzy

”

Powstawanie pleonazmów

i tautologii



Pewne tendencje stylistyczne, np.

„problem gruźlicy znajdzie swój ostateczny

koniec”



Potrzeba położenia nacisku na pewne

treści wywołująca np. zjawisko dublowania

wyrazów modalnych, np.

„redakcji

należy

trzeba

złożyć serdeczne podziękowania”



Połączenia formalnie nadmiarowe stają się

niekiedy wyrażeniami i zwrotami frazeologicznymi

lub frazeologicznymi i jako takie przestają być

traktowane jako pleonastyczne. Taki proces zaszedł

m.in. w związkach:

nie widzieć na oczy, zagrać

koncert, naoczny świadek, kroczyć naprzód



Połączenia redundantne, rozbudowane o jeszcze

jeden element albo takie, w których określenie

ogólne zostaje zastąpione szczegółowym, traci

cechy nadmiarowości. Np.

kopnąć nogą

jest

semantycznie nadmiarowe,

kopnąć lewą nogą

już

takie nie jest (

wypieki na twarzy – wypieki na

policzkach).

Wyrazy i frazeologizmy źle

rozumiane.

1.Niewłaściwe odczytywanie znaczenia wyrazu z jego

budowy słowotwórczej lub przypisywanie

podzielności wyrazowi niemotywowanemu

, np.

przypisywanie przymiotnikowi

wpływowy

znaczenia

„łatwo ulegający wpływom”, a przymiotnikowi

obrzydliwy

– znaczenia „łatwo się czymś brzydzący,

wrażliwy na brudy, zapachy”; rzeczownik

oportunista

który bywa niepoprawnie interpretowany jako

„ człowiek, który stawia opór, przeciwstawia się komuś

lub czemuś”(widzi się w nim temat słowotwórczy opór –

i formant analogiczny do tego, który jest w wyrazach

typu anarchista) podczas gdy wyraz jest zapożyczeniem

wywodzącym się od łacińskiego przymiotnika

opportunus „ korzystny, łagodny, sprzyjający” a znaczy „

człowiek bez stałych zasad, przystosowujący się do

okoliczności dla osiągnięcia osobistych korzyści”.

Wyrazy i frazeologizmy źle

rozumiane.

2. Niewłaściwe rozumienie wyrazów

wskutek złego odczytania kontekstu,

np. przymiotnik

enigmatyczny

, używany

zwykle w połączeniach : enigmatyczne

oświadczenie, enigmatyczne słowa,

enigmatyczna wzmianka może być

rozumiany jako „ zdawkowy, lakoniczny”.

Tymczasem przymiotnik ten znaczy

„ zagadkowy, tajemniczy, niejasny”,

„trudny do zrozumienia”

Wyrazy i frazeologizmy źle

rozumiane.

3. Niewłaściwe rozumienie związków frazeologicznych.



Ze względu na to, jakie części mowy wchodzą w skład

stałych związków

frazeologicznych, wyróżniamy:

wyra

enia –

np.

głos sumienia, dziecko szcz

ęś

cia, wilczy

bilet;

zwroty

- np.

w swoim

ywiole, skoczy

na jednej nodze,

z kim

za pan brat;

frazy –

przysłowia, sentencje, maksymy, np.

Kto mieczem

wojuje, od miecza ginie. Nie ma tego złego, co by na dobre

nie wyszło. Na

tego Grzegorza zima idzie do morza.



Oprócz związków stałych wyróżnia się także:

Związki luźne

, np.

kna dziewczyna, ładna pogoda,

przyjemna okolica

Związki łączliwe

(wymiennoczłonowe), np.

czerwony jak

burak, torować drogę, przejście, ścieżkę; marszczyć brwi,

czoło

Przykłady błędów



Niewłaściwe rozumienie rzeczownika

łut

(jednostka

wagi) powoduje niewłaściwe rozumienie wyrażenia łut

szczęścia jako „ dużo szczęścia”, tymczasem znaczy ono

odrobina szczęścia.



Jeszcze innym rodzajem błędów frazeologicznych jest

połączenie dwóch związków wyrazowych w jeden

, np.

często używane jest niepoprawne sformułowanie

dym b

razie

, które powstało z dwóch bliskich

znaczeniowo frazeologizmów

w ka

dym razie



Czasownik

odnie

ść

w swym przenośnym znaczeniu łączy

się z rzeczownikami „dodatnimi”:

odnie

ść

zwyci

stwo,

odnie

ść

sukces

. Podobnie brzmiący czasownik

ponie

ść

łączy się z określeniami „ujemnymi”:

ponie

ść

pora

ponie

ść

ę. Nie można natomiast, krzyżować tych

związków i tworzyć takich błędnych konstrukcji jak:

odnie

ść

pora

ę czy

ponie

ść

sukces

Wyrazy mylone



Wyrazy zapożyczone odbierane są najczęściej jako

niepodzielne znaki, z których formy trudno odczytać

znaczenie. Tego znaczenia trzeba się po prostu

nauczyć i zapamiętać je. Naraża nas to na mylenie

znaczeń wyrazów



podobnie brzmiących,



podobnie zbudowanych (podobnych formalnie),



pochodzących z tego samego obszaru (pola)

znaczeniowego



Wyrazy rodzime natomiast rzadko mylone są z

powodu podobieństwa brzmienia lub budowy. Takie

wyrazy mylone mają zazwyczaj

także wspólne

elementy znaczeniowe albo należą do jednej

kategorii gramatycznej

. Mylone są także

znaczenia wyrazów współpodstawowych

Wyrazy mylone



mylenie znaczeń wyrazów zapożyczonych podobnie

brzmiących

, np. chorał i churał (chorał – to „uroczysty śpiew

liturgiczny”, a także „utwór muzyczny w formie podniosłej pieśni

kościelnej, przeznaczony do takiego śpiewu”, churał – „organ

władzy państwowej w Mongolii”),



mylenie znaczeń wyrazów zapożyczonych o podobnej

budowie

, np. formować i formułować – oba mają związek

etymologiczny z łacińskim wyrazem forma (formować- „nadawać

określoną formę, kształt, kształtować coś”, „powoływać coś do

życia, organizować”; formułować – „nadawać jakiejś myśli,

jakiemuś programowi itp. zwięzłą postać słowną”),



mylenie znaczeń wyrazów z tego samego pola

znaczeniowego

, np. status i statut – odnoszą się do tej samej sfery

zjawisk: pola semantycznego „organizacja życia społecznego”

(status – „stan prawny jakiejś osoby, instytucji, organizacji,

jakiegoś terytorium”, statut – „zbiór przepisów określających

strukturę, zadania i sposób działania instytucji lub organizacji”),

Wyrazy mylone



mylenie znaczeń wyrazów rodzimych z powodu

podobieństwa brzmienia i budowy

, np. onegdaj i ongiś –

współcześnie przypisuje się przysłówkowi onegdaj znaczenie

„kiedyś w przeszłości, dawniej”, które przysługuje wyrazowi

ongiś, wyraz onegdaj natomiast tradycyjnie znaczył „w dniu

o dwie doby poprzedzającym dzień dzisiejszy, przedwczoraj”



mylenie znaczeń wyrazów rodzimych, należących do tej

samej kategorii gramatycznej

, np. bynajmniej i

przynajmniej – oba te wyrazy są partykułami, wyrażającymi

stosunek mówiącego do treści wypowiedzi (bynajmniej –

„wcale /nie/, zupełnie /nie/, ani trochę”, przynajmniej – „co

najmniej, chociaż”)



mylenie znaczeń wyrazów współpodstawowych,

np.

użycie przymiotnika ostateczny zamiast ostatni -

Na miejsce

ostatecznego spoczynku odprowadziły go tłumy uczniów

Wyrazy modne



Wyrazy modne pochodzą często z

polszczyzny oficjalnej

, języka polityków

(np.

dialog, emisja, lider, opcja, ranking,

ekologiczny, kreatywny, strukturalny

)



Niektóre wyrazy modne to słowa

polszczyzny ogólnej

, mające już

pierwotne znaczenie dość ogólne, które

w wyniku mody jeszcze się rozszerza (np.

głęboki, kolejny, podejrzewać, posiadać,

poważny, szeroki, wysoki).

Wyrazy modne



Czasownik artykułować w znaczeniu

„wyrażać publicznie jakieś poglądy, opinie”

np.

„Nauczyciele od roku artykułują swoje

postulaty”



ta sama treść może zostać

wyrażona inaczej:

nauczyciele zgłaszają,

przedstawiają swoje postulaty

Czasownik

artykułować

staje się

słowem-panelem

Etapy

mody językowej

(na przykładzie wyrazu

„artykułować”):



z początku pewne słowo w określonym

znaczeniu czy sformułowaniu wydaje się

atrakcyjne przez swoją nowość, jest więc

często używane,



to powoduje, że wypiera z tekstów swoje

synonimy, a samo traci wyrazistość

znaczeniową,



aż wreszcie staje się wyrazem o treści

bardzo ogólnej, a nawet pustym

znaczeniowo.

Wyrazy modne – drugie

rozumienie



Drugie rozumienie terminu

wyrazy

modne

dotyczy stosowania go świadomie,

kiedy autor tekstu chce użyć właśnie

tego, a nie innego słowa, gdyż jego

zdaniem ono najlepiej oddaje sens tego,

co się chce powiedzieć. Wyrazy takie

występują w wypowiedziach polityków,

dziennikarzy, jak też w języku potocznym,

zwłaszcza w mowie młodzieży (np.

animator, konsensus, kultowy, super).

Wyrazy modne - ocena

Za podstawę oceny nowych użyć wyrazu

modnego trzeba przede wszystkim

uznać

stopień ich przydatności w

procesie komunikacji językowej

. Nie

celowe jest np. popieranie tych

związków wyrazów modnych, w których

są one dubletami innych słów, bardziej

w tym kontekście utartych, np. pełny

tydzień – cały tydzień.

D. Buttler wyróżnia trzy

podstawowe grupy wśród

elementów, które zyskały nowe

znaczenia po drugiej wojnie

światowej:



neosemantyzmy nominatywne

, np.

kładka

(„przejście dla pieszych w formie mostu

wzniesionego nad jezdnią”),

wysepka

(„podwyższenie na jezdni, na którym mieści

się przystanek tramwajowy”),



neosemantyzmy ekspresywne

, np.

metaforyczne nazwy ocen szkolnych np.

gała,

lufa, bania



neosemantyzmy stylu publicystycznego

np.

zimna wojna, żelazna kurtyna

Mechanizmy zmian

znaczeniowych, które dają

początek neosemantyzmom:



metaforyzacja tradycyjnych nazw

, np. kapusta – „granat

produkowany konspiracyjnie w czasie okupacji”



metonimizacja tradycyjnych nazw

, np. szkło – „alkohol”



rozszerzanie (generalizacja) zakresu nazwy

, np. bank – do

niedawna oznaczający tylko instytucję gromadzącą zasoby finansowe

i operującą nimi – w nowych użyciach: bank krwi, bank tkanek, bank

informacji, a więc bank jako „instytucja gromadząca zasoby

przedmiotów różnego rodzaju i dysponująca nimi w określony

sposób”



specjalizacja tradycyjnej nazwy

, np. zapas – obok znaczenia

ogólnego „rezerwa, rzeczy odłożone do przyszłego użytku”,

ukształtowała się nowa treść: „element wymienny, wkład” (zapas do

długopisu)



zmiana dominanty znaczenia wyrazu

- np. wyraz zagłębie – od

znaczenia „teren nieckowaty, wgłębiony, pod którym zalegają pokłady

geologiczne” do „teren intensywnej działalności ludzkiej, głównie

wytwórczej”



zagęszczanie kilkuwyrazowych konstrukcji

, np. szczyt –

kondensuje w sobie treść właściwą wyrażeniu konferencja na szczycie

Anglosemantyzacja



zjawisko neosemantyzacji wyrazów pod

wpływem obcym, obecnie głównie pod wpływem

języka angielskiego



H. Kurkowska dokonuje podziału współczesnych

anglosemantyzmów na

dwie grupy

anglosemantyzmy, których nowe znaczenie jest

dodawane do wyrazu o rdzeniu obcym, z reguły

łacińskim, ale obecnym w polszczyźnie od bardzo dawna

np. alternatywa - „jedna z możliwości, wybór”

(tradycyjne znaczenie: „jedna z dwóch wykluczających

się możliwości wyboru”),

anglosemantyzmy, w których nowy sens uzyskuje wyraz

rdzennie polski

, np. obraz w znaczeniu „film”(kalka

angielskiego picture),



A. Markowski przez

internacjonalizm semantyczny

(intersemantyzm

)

rozumie takie znaczenie leksemu

wieloznacznego, które występuje w różnych językach co

najmniej dwóch rodzin językowych, przy czym inne

znaczenia tego leksemu występujące w różnych językach nie

pokrywają się (nie można więc mówić o internacjonalizmie

na poziomie całego wyrazu, czyli leksykalnym). Przykładem

intersemantyzmu jest jedno ze znaczeń wyrazu

prezydent.



Wskutek zapożyczania nowych znaczeń o charakterze

internacjonalnym przez jednostki leksykalne danego języka,

powstać może nowy

internacjonalizm leksykalny

lub

nowy

intersemantyzm w leksemie wieloznacznym

Przykładem jest wyraz

artykułować .



Intersemantyzmy frazeologiczne

– powstające wskutek

dopożyczenia nowego znaczenia do istniejącego

„międzynarodowego” związku frazeologicznego. Zjawisko to

występuje jednak rzadko. Jednym z nielicznych przykładów

jest określenie informatyczne

koń trojański

– nazywające

rodzaj wirusa komputerowego

Wyrazy i frazeologizmy

użyte w złym kontekście

1. Łączliwość wyrazów

. Łączliwość jest

właściwością wyrazów i innych elementów

języka, która pozwala im występować w

związkach z innymi elementami i tworzyć

większe sensowne całostki językowe. To,

że w języku polskim poprawne są

połączenia

kot miałczy, obserwowałem psy

ale już nie :

kaczy ogon brzęczy, kot jest

politurowany, patrzyłem na wiewiórce,

wynika z zasad łączliwości wyrazów

Łączliwość wyrazów można

omawiać na dwóch

płaszczyznach



ze względu na usytuowanie w

systemie językowym wyróżnia się

łączliwość gramatyczną i leksykalno

– semantyczną wyrazów



ze względu na stopień regularności i

przewidywalności połączeń

wyrazowych wyróżnia się łączliwość

systemową, czyli kategorialną i

normatywną

Zaburzenia łączliwości –

prowadzące do błędów



zaburzenia łączliwości systemowej -

Przeszedłem

dokładne badania, bo nijak nie mogłem

wydostać się

z choroby



naruszenie łączliwości, polegające na przenoszeniu

właściwości semantycznych wyrazów oznaczających

przyczyny jakiegoś zjawiska na słowa oznaczające

jego skutki, np.

Wiadomość o umieszczeniu w

zakładzie karnym kolejnego z braci S. błyskawicznie

rozniosła się po całym L. Niektórzy odetchnęli z ulgą,

w innych

odezwały się

długo tajone

krzywdy.



skrót myślowy, powodujący powstanie połączenia

językowo nienajlepszego, wystąpił w zdaniu :

Władze

Augustowa

brały przykład z decyzji

, które podjęte

zostały w innych miastach.

Wyrazy i frazeologizmy

użyte w złym kontekście

2. Związki frazeologiczne w kontekście wypowiedzenia

Łączliwość charakteryzuje także związki frazeologiczne,

traktowane jako jednostki leksykalne. Chodzi w tym

przypadku o zasady łączenia związków frazeologicznych z

innymi elementami zdania, a nie o zależności, które

zachodzą miedzy członami związku. Każdy frazeologizm ma

ściśle określony zakres łączliwości zewnętrznej. Jego

naruszenie jest nazywane innowacją rozszerzającą.

Związki frazeologiczne, będące zwrotami, mogą wymagać

połączenia z jednym, dwoma a nawet trzema elementami

zdania:



związek

szukać guza

otwiera jedno wolne miejsce, które

powinno być wypełnione nazwą osoby : ktoś +

szuka guza



zwrot

zadawać kłam

wymaga dwóch uzupełnień : ktoś/coś

zadaje kłam

+ czemuś ,



zwrot

suszyć głowę

łączy się z trzema elementami : ktoś +

suszy głowę

+ komuś + o coś.

Frazeologizmy mogą odznaczać się

zewnętrzną łączliwością systemową lub

normatywną.



Naruszenia łączliwości systemowej

, np.

scenariusz ma ręce i nogi, futro w tym sezonie

gra pierwsze skrzypce, komunikacja autobusowa

pęka w szwach



Naruszenia łączliwości normatywnej

•

w tej dolegliwości palce maczają pewne bakterie,

•

gdy składnica miała nóż na gardle, dynamicznie

rozwijały się prywatne hurtownie księgarskie,

•

nasz futbol cienko przędzie,

•

nie przejmuj się problemami Byka, on zawsze

spada na cztery łapy

Wyrazy i frazeologizmy

użyte w złym kontekście

3. Redundantne połączenia wyrazowe.

Szczególnym typem łączliwości wyrazów

jest występowanie w tekście połączeń, w

których występuje bardzo duża lub

nawet całkowita powtarzalność

semantyczna składników. Zjawisko to

nosi nazwę redundancji językowej, same

zaś takie związki to połączenia

redundantne albo

pleonazmy

tautologie.

Pleonazmy uznawane za

błędy leksykalne:



Typowymi przykładami pleonazmów

(uznawanymi za błędy leksykalne) są

połączenia:



nominalne

: akwen wodny, okres czasu,

pełny komplet, potencjalne możliwości,

wzajemna współpraca



werbalne

: cofnąć się do tyłu, wrócić z

powrotem, poprawić się na lepsze,



równorzędne

: tylko i wyłącznie, geneza

i pochodzenie.



Inne związki redundantne, które są negatywnie

oceniane dotyczą połączeń, w których

powtarzają się elementy morfologiczne:

polepszyć na lepsze, przyjmowanie

pracowników do pracy, wykończyć pokój do

końca itp. Jako niepoprawne odbierane są

także wyrażenia zawierające powtórzenia

morfemów fleksyjnych : bardziej zrozumialszy,

bardziej nowocześniejszy itp. lub wyrazy

zapożyczone: ewolucja zmiany znaczenia,

ogólnie generalizując, dobra komitywa, swoisty

fenomen, przychylna aprobata, w końcowym

efekcie, identycznie taki sam.

Document Outline