RZEŹBA MŁODOGLACJALNA

`

RZEŹBA MŁODOGLACJALNA

Rzeźba młodoglacjalna obejmuje około 30% obszaru Polski

i charakteryzuje się przewagą wysoczyzn morenowych o

powierzchni pagórkowatej lub falistej, rzadziej płaskiej,

nad którą wznoszą się zespoły form marginalnych lądolodu

oraz w której wycięte są liczne formy wklęsłe w postaci

rynien subglacjalnych, szlaków wód roztopowych i dolin.

Liczne są także obniżenia wytopiskowe. Właśnie duża ilość

form wklęsłych zamknietych oraz obecność jezior są

kryterium zasięgu ostatniego zlodowacenia a zatem rzeźby

młodoglacjalnej. Rzeźba młodoglacjalna jest wynikiem

ostatniego ze zlodowaceń - północnopolskiego.

W obrębie obszaru o rzeźbie młodoglacjalnej mieszczą się

niziny nadmorskie, pas pojezierzy lub jego część

najbardziej charakterystyczna i najwyższa tj. garb

pojezierny oraz część pasa wielkich dolin, który w

przeważającej

części

pokrywa

się

z

obszarem

staroglacjalnym.

Rzeźba pobrzeży

Pobrzeża, czyli niziny nadmorskie, pomimo charakteru

nizinnego odznaczają się znacznymi kontrastami

wysokościowymi i dużą rozmaitością krajobrazową.

Wprawdzie przeważają tu niewielkie równiny moreny

dennej, dźwigające się od kilkunastu do 100 m n.p.m.

lecz równiny te rozcinają liczne, płytkie doliny, dzieląc

je na wyraźne płaty wysoczyznowe.

Drugim

elementem

krajobrazowym

ożywiającym

monotonię pobrzeżnych równin morenowych są

rzadkie, lecz bardzo wyraźnie wzniesione moreny

czołowe jak Chełm (137m) pod Koszalinem. Osobną

rolę w krajobrazie nizin nadmorskich odgrywa samo

wybrzeże o dł. ok. 500 km z jego urozmaiconym

wydmowo

jeziornym

zapleczem

i

rozległym

przedpolem o cechach zanuzonego lądu. Osobliwością

wybrzeża jest zespół ujść rzecznych i wysp między

Zalewem Szczecińskim a Zatoką Pomorską. W cieniu

wałów mierzejowych kryje się wiele jezior, które

jednak w przewadze są pochodzenia lodowcowego np.

jeziora Łebsko i Gardno.

Rzeźba pojezierzy

Najważniejszą

cechą

krajobrazową

tej

strefy

morfogenetycznej

jest

ścisłe

zespalanie

się

najwyższych

w

północnej

Polsce

wysokości

bezwzględnych z głęboko wciętymi bruzdami rynien

jeziornych, co w efekcie daje niespotykane gdzie

indziej duże deniwelacje.

Garb pojezierny zbiega się z obszarem zwartego

występowania głównych w północnej Polsce moren

czołowych, obejmując również związane z nimi,

wysoko położone równiny sandrowe, obfitujące w

jeziora

polodowcowe.

Powstanie

tej

strefy

morfogenetycznej wiąże się ze stadiałem pomorskim

ostatniego zlodowacenia.

Garb pojezierny jet złożony z wielu stykających się ze

sobą lub wzajemnie ścinającyh się lobów czyli łuków

morenowych o zróżnicowanej wysokości i zmiennym

promieniu. Wały morenowe tworzą szeregi lub

przechodzą w nieregularny obszar pagórkowaty z

licznymi zagłębieniami bezodpływowymi. W efekcie

garb pojezierny ma rzeźbę zróżnicowaną a miejscami

mało przejrzystą.

Rzeźba pojezierzy

Utwory budujące powierzchnię omawianego

obszaru

pochodzą

bądź

z

ostatniego

zlodowacenia bądź z holocenu, który jest

reprezentowany przede wszystkim przez osady

rzeczne i jeziorne. W skład utworów ostatniego

zlodowacenia wchodzą dwa lub trzy pokłady gliny

morenowej

przedzielone

osadami

glacjofluwialnymi a także interstadialnymi.

Pojezierza

są

przykładem

krajobrazu

młodoglacjalnego.

Powstałe

tu

podczas

zlodowacenia północnopolskiego formy terenu są

znacznie młodsze i znacznie mniej zniszczone

przez czynniki zewnętrzne niż w innych częściach

kraju (przede wszystkim na nizinach).

Przez

Pojezierze

Pomorskie,

Pojezierze

Chełmińsko-Dobrzyńskie, Pojezierze Mazurskie i

Pojezierze Suwalskie ciągnie się pas wzniesień

moren czołowych. Świadczy to o tym, że właśnie

tutaj

czoło

lądolodu

zlodowacenia

północnopolskiego zatrzymało się na dłużej.

Rzeźba pojezierzy

Na południe od pasa moren czołowych znajdują

się rozległe pola piasków – są to sandry

przykrywające w znacznej części gliny moreny

dennej zlodowacenia środkowopolskiego. Na

południe od sandrów Pojezierza Pomorskiego i

Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego ciągnie się

równoleżnikowa, szeroka Pradolina Toruńsko-

Eberswaldzka. Płyną nią obecnie Warta oraz jej

dopływ Noteć, a także Wisła.

Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka jest granicą

pomiędzy Pojezierzami Pomorskim i Chełmińsko-

Dobrzyńskim a Pojezierzem Wielkopolskim. Na

Pojezierzu Wielkopolskim powtarza się układ

form

terenu

stworzony

przez

lądolód

zlodowacenia północnopolskiego. Przez środek

Pojezierza Wielkopolskiego ciągnie się pas moren

czołowych z przylegającymi do niego od południa

polami sandrowymi. Na południe od sandrów leży

kolejna pradolina – Warszawsko-Berlińska.

Rzeźba pojezierzy

W odróżnieniu jednak od Pojezierzy Pomorskiego,

Mazurskiego i Suwalskiego Polodowcowe formy

Terenu na Pojezierzu Wielkopolskim są mniej

wyraźne – wzniesienia moren czołowych są niższe

i łagodniejsze, a większość jezior zarosła lub

została zasypana przez osady nanoszone przez

rzeki. Stało się tak, ponieważ lądolód wycofał się

z Pojezierza Wielkopolskiego znacznie wcześniej

niż z pozostałych części Pojezierzy Polskich.

Powstałe tam formy terenu były więc znacznie

dłużej niszczone przez czynniki zewnętrzne.

FORMY

CHARAKTERYSTYCZNE DLA

RZEŹBY

MŁODOGLACJALNEJ

Moreny – formy utworzone z gliny zwałowej

transportowanej i osadzonej bezpośrednio przez

lodowiec; materiał skalny pochodził głównie z

egzaracji

podłoża

skalnego

na

obszarze

Skandynawii; w zależności od sposobu akumulacji

osadów lądolód tworzył następujące rodzaje

moren:

- moreny czołowe – ciągi wałów i pagórków

wzdłuż czoła lądolodu tworzone podczas jego

dłuższego postoju (moreny czołowe wyznaczają

miejsca postoju lądolodu); gdy materiał skalny

gromadzony był przez intensywne wytapianie z

lodu tworzyły się moreny czołowe akumulacyjne

(ablacyjne) natomiast, gdy lodowiec pchał przed

sobą glinę zwałową powstawała morena czołowa

spiętrzona; moreny czołowe tworzą na Niżu

Polskim najwyższe wzniesienia, np. Wieżyca (329

m n.p.m.) na Pojezierzu Kaszubskim, Dylewska

Góra (312 m n.p.m.) i Szeskie Wzgórza (309 m

n.p.m.) na Pojezierzu Mazurskim oraz ciągi

wzgórz, m.in. Wzgórza Trzebnickie, Wzgórza

Dalkowskie, Wzgórza Ostrzeszowskie na Dolnym

Śląsku

i

w

Wielkopolsce.

- moreny denne – rozległe, płaskie lub faliste

obszary

urozmaicone

zagłębieniami

bezodpływowymi

(jeziora

moreny

dennej);

powstawały na zapleczu moren czołowych w

wyniku akumulacji gliny zwałowej pod lądolodem.

Drumliny – niewysokie pagórki o eliptycznym,

asymetryczny kształcie, wydłużone w kierunku

ruchu lądolodu; powstały pod lodowcem z

materiału morenowego; na powierzchni pokryte

są gliną zwałową, ale w ich wnętrzu może

znajdować się piaszczysto-żwirowy materiał

warstwowany;

występują

zazwyczaj

w

skupieniach, tworząc tzw. “pola drumlinowe”, np.

w okolicach Gniewa na Pojezierzu Pomorskim, w

okolicach Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim oraz

na Wysoczyźnie Elbląskiej.

Obszar Chronionego Krajobrazu Drumlinów Zbójeńskich

fot. A. Hermann

Sandry – rozległe, płaskie stożki napływowe powstałe

na przedpolu moren czołowych; wysortowany materiał

piaszczysto-żwirowy

osadzany

był

przez

wody

wypływające

z

topniejącego

lodowca

(forma

fluwioglacjalna) w czasie jego postoju lub recesji;

łączące się ze sobą stożki utworzyły rozległe równiny

sandrowe powszechnie występujące na Niżu Polskim;

ponieważ na sandrach rozwinęły się bardzo słabe

gleby, porastają je głównie lasy sosnowe, np. Bory

Tucholskie, Puszcza Drawska, Puszcza Piska, Puszcza

Augustowska.

Pradoliny – szerokie doliny o płaskim dnie; utworzyły

je wody z topniejącego lodowca, które łączyły się z

wodami rzecznymi płynącymi z południa i wspólnie,

jako wielkie szerokie rzeki, kierowały się na zachód

zgodnie

z

nachyleniem

terenu;

największymi

pradolinami w Polsce są: Warszawsko-Berlińska,

Toruńsko-Eberswaldzka,

Baryczy,

Wrocławsko-

Magdeburska, Biebrzy-Narwi, Wieprza-Krzny, Kwisy-

Nysy Łużyckiej, Warty-Prosny, podkarpacka, Redy-

Łeby; dna pradolin wykorzystują dziś niektóre odcinki

rzek, np. Odry, Wisły i Noteci, jednakże obecnie płynie

nimi znacznie mniej wody niż w okresie lodowcowym.

Puszcza Kurpiowska – typowy obszar sandrowy

Ozy – wydłużone, kręte wzgórza (pagórki)

ciągnące się zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu

przez

kilka

lub

kilkanaście

kilometrów;

zbudowane są z piasków i żwirów osadzonych

przez

wody

płynące

w

szczelinach

podlodowcowych, np. oz koło Mrągowa, oz

bukowsko-mosiński

(koło

Poznania).

Kemy – okrągłe lub wydłużone pagórki i wzgórza

o płaskim wierzchołku, wysokości od kilku do

kilkudziesięciu metrów i szerokość do kilkuset

metrów; zbudowane ze żwirów, piasków i mułów

regularnie

warstwowanych,

akumulowanych

przez wody w szerokich, otwartych szczelinach i

zagłębieniach martwego lodu; w Polsce kemy

szczególnie często występują na obszarach

przedostatniego i ostatniego zlodowacenia.

Rynna podlodowcowa (subglacjalna) – długie

(niekiedy do kilkudziesięciu km), stosunkowo

wąskie i na ogół głębokie, wklęsłe formy terenu o

stromych zboczach i nierównym dnie; powstały

wskutek

erozyjnego

działania

wód

podlodowcowych płynących szczelinami w lodzie,

często pod ciśnieniem hydrostatycznym; obecnie

wypełnione są w większości wodą (jeziora

rynnowe) i poprzedzielane progami; w Polsce

rynny są pospolite na obszarach Pojezierza

Pomorskiego, Mazurskiego i Wielkopolskiego, np.

jeziora: Gopło, Jeziorak, Miedwie, Roś, Nidzkie,

Wigry, Ryńskie, Raduńskie, Hańcza (najgłębsze w

Polsce),

Drawsko,

Mikołajskie,

Wdzydze.

Jeziora moreny dennej – powstały poprzez

wypełnienie wodą zagłębień w morenie dennej;

charakteryzują się urozmaiconą linią brzegową i

małymi głębokościami; do jezior tego typu należą

m.in. Śniardwy (największe jezioro w Polsce),

Mamry, Niegocin, Wielimie.

Jeziora wytopiskowe – powstały w wyniku

wytopienia się brył martwego lodu, które były

zagrzebane w osadach glacjalnych; mają na ogół

małą powierzchnię, kolisty kształt (dlatego

nazywane są też oczkami polodowcowymi) i

stosunkowo dużą głębokość.

Jeziora zastoiskowe – tworzyły się przed czołem

lądolodu, w wyniku zatamowania odpływu wód

roztopowych; w jeziorach tych osadzały się

warstwowo mułki i iły zastoiskowe zwane iłami

warwowymi; każdego roku podczas wiosennych

roztopów osadzały się jaśniejsze mułki, na

których w dłuższym okresie zimowym gromadziła

się ciemna warstwa drobnych iłów;

występowanie sezonowych warstewek pozwala

na dokładne datowanie utworów od chwili

powstania.



Głazy narzutowe (eratyki) –

bezładnie

rozrzucone

na

obszarze zlodowacenia głazy

(kamienie) o różnej wielkości;

osadziły

się

w

wyniku

rozmycia gliny zwałowej; w

większości

pochodzą

ze

Skandynawii

oraz

dna

Bałtyku,

gdzie

podczas

egzaracji zostały uwięzione w

lodzie i przetransportowane

na duże odległości; niektóre z

nich, ze względu na znaczne

rozmiary, uznane zostały za

pomniki

przyrody

nieożywionej

i

podlegają

ochronie prawnej; w Polsce

jest

około

500

takich

pomników; największy z nich

– “Trygław” – znajduje się w

Tychowie

Wielkim

koło

Białogardu (obwód 44 m,

wysokość 3,8 m, długość 13,7

m, szerokość 9,3 m).

1 - sandr, 2 - głaz narzutowy, 3 - drumlin, 4 - morena

czołowa, 5 - jezioro, 6 - wzgórze morenowe, 7 -

oderwany blok lodu, 8 - kem, 9 - oz, 10 - topniejący

lądolód, 11 - warwy, 12 - morena ablacyjna, 13 -

morena denna.

Literatura

Dylikowa A., 1973: Geografia Polski – krainy geograficzne,

Wyd. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych,

Warszawa.

Geomorfologia Polski : praca zbiorowa. T. 2, Niż Polski /

pod red. Rajmunda Galona. - Warszawa : Państwowe

Wydaw. Naukowe, 1972.

http://4ict.pl/nkp/index.phpoption=com_content&view=c

ategory&layout=blog&id=42&Itemid=67&lang=pl

(fotografia drumlinu)

http://geomorfologia.w.interia.pl/lod4.html

(fotografie pozostałych form – ozy, kemy, sandry)

http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=285

(mapa polodowcowej rzeźby terenu)

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ :-)