Czynniki warunkujące
powodzenie w realizacji
obowiązku szkolnego

uczeń w formalnej i nieformalnej
grupie rówieśniczej,
metody badań grupy społecznej
– socjogram

Warunki powodzenia
szkolnego

powodzenie szkolne jest

uwarunkowane

przez wiele czynników. Do

najważniejszych

można zaliczyć to wszystko, co wiąże

się

ze szkołą i nauczycielem jak również z
samym uczniem oraz warunkami
społecznymi pracy szkolnej.



Pierwszym czynnikiem jest więc szkoła a w niej

nauczyciele oraz metody i środki ich

działalności. Wyniki pracy nauczyciela zależą od

atmosfery w szkole oraz od tego, czy ma on

dobre przygotowanie pedagogiczne i

dydaktyczne, skromne czy bogate

doświadczenie , mniejsze lub większe zdolności,

a ponadto pożądane w zawodzie nauczycielskim

cechy charakteru, postawę – społeczną czy

egoistyczną, zamiłowanie lub niechęć do pracy

nauczycielskiej.



Oprócz cech osobistych znaczny wpływ na

wyniki wywierają różne momenty o charakterze

zewnętrznym, jak np. pozycja społeczna

nauczyciela, tak istotna dla kształtowania się

jego autorytetu, egzystencji, zatrudnienie

oparte na jednym miejscu pracy, warunki

osobistego życia na tle środowiska, przede

wszystkim problem czy to życie jest mniej , czy

bardziej szczęśliwe.



Metody i środki pracy nauczyciela.

Wprowadzając młode pokolenie w krąg

nagromadzonych przez ludzkość dóbr i

doświadczeń, wykorzystuje on całe bogactwo

metod oddziaływania i wpływania na uczniów a

zarazem te wszystkie podstawowe elementy

nauki, sztuki, techniki i życia społecznego, które

się na to doświadczenie składają.



Do środków , którymi posługuje się nauczyciel,

można zaliczyć całą rzeczywistość, jak też

język, który ją odzwierciedla i nawet fikcję przez

człowieka wymyśloną (dobra cywilizacyjno –

kulturowe, środki dydaktyczne). Zaliczmy tu

również słowo w wielorakiej postaci: mówione,

drukowane i pisane, a także pomyślane



Drugim czynnikiem od którego zależą osiągnięcia

jest sam uczeń. Możemy tu wyróżnić takie

czynniki jak: jego dojrzałość do nauki na danym

szczeblu szkoły, stan jego zdrowia, jego

wyposażenie dziedziczne i nabyte w postaci lepiej

lub gorzej funkcjonujących zmysłów, większej lub

mniejszej plastyczności umysłu, określonego

temperamentu, jego rozwój ogólny, na który

składa się zdobyta wiedza, doświadczenie, życie

uczuciowe, a także cech woli i charakteru.



Uwarunkowania te zwiększają się wówczas gdy w

nowoczesnej szkole traktuje się ucznia jako

podmiot procesu wychowawczego. W tym

przypadku koniecznością staje się odpowiednie

zdynamizowanie sił ucznia, a więc rozwinięcie

jego aktywności, samodzielności, dociekliwości,

postawy twórczej, wytrwałości w zdążaniu do

celu, ukierunkowanych zainteresować i

zamiłowań oraz nastawienia na samokształcenie.



Trzecim czynnikiem poważnie wpływającym na
powodzenie pracy kształtująco – wychowującej
są warunki społeczne, w jakich ta praca
przebiega. W ich zakres wchodzą warunki
istniejące na terenie szkoły, domu lub internatu
i całego środowiska.



Warunki społeczne na terenie szkoły wiążą się
przede wszystkim z atmosferą szkoły, z tym
głównie czy ona sprzyja identyfikacji ucznia z
własną szkołą.

Czynniki wpływające na klimat społeczny szkoły

klimat sprzyjający identyfikacji ze szkołą:



przewaga emocji pozytywnych



niewystępowanie sytuacji konfliktowych



zasadnicza zgodność celów, zgodność motywacji

wypełniania obowiązków szkolnych



unikanie zachowań represyjnych, przewaga nagród nad

karami



sprawiedliwość wobec wszystkich uczestników

społeczności szkolnej



przewaga więzi osobowych, bezpośrednich,

nieformalnych

klimat utrudniający identyfikacji ze szkołą:



przewaga emocji negatywnych lub obojętność

uczuciowa



występowanie sytuacji konfliktowych



niezgodność celów, sprzeczne motywacje spełniania

obowiązków szkolnych



występowanie zachowań represyjnych, przewaga kar

nad nagrodami



przewaga więzi rzeczowych, pośrednich,

sformalizowanych



Na atmosferę pracy w szkole oddziałuje również

współżycie i współdziałanie grona nauczycielskiego,

niekiedy pełne konfliktów, ogólna organizacja życia

szkolnego, funkcjonowanie samorządu szkolnego i

stowarzyszeń uczniowskich, tętno pracy

pozalekcyjnej w szkole oraz udział szkoły w życiu

środowiska.



Decydującym składnikiem warunków społecznych

środowiska jest istnienie lub brak odpowiednich

instytucji absorbujących czas wolny młodzieży. Jeśli

bowiem szkoła, dom lub środowisko nie wypełnią

czasu należycie, młodzież może łatwo znaleźć się

pod wpływem innego czynnika - grup rówieśniczych.

Jest to czynnik oddziaływający z reguły bardzo silnie,

niekiedy całkiem niebezpieczny, a przy tym niełatwo

poddający się oddziaływaniu pedagogicznemu.



Duży wpływ na pracę dzieci i młodzieży w szkole

wywierają warunki domowe. Sytuacja materialna

rodziny, praca uczniów w gospodarstwie domowym,

liczebność rodzeństwa, dobra lub zła atmosfera

domowa, a także współpraca rodziców lub

opiekunów ucznia ze szkołą, poziom kulturalno –

moralny życia domowego.



Grupa rówieśnicza to pewna liczba osób ( co

najmniej 3), której członkowie znajdują się w

podobnym stadium rozwoju osobowościowego oraz

posiadają wspólny cel a także określony system

postępowania.



Grupa rówieśnicza stanowi obok rodziny

najważniejszą instytucję edukacji naturalnej. Dzieci i

młodzież w sposób naturalny dążą do przebywania w

swoim własnym gronie, gezie mogą realizować swoje

specyficzne potrzeby psychospołeczne np. poczucie

bezpieczeństwa, które są w stanie zaspokoić jedynie

wśród rówieśników.

Cechy grupy rówieśniczej

C. H. Cooley podał jedną z pierwszych i

ważniejszych

definicji grupy rówieśniczej wskazując, że posiada

ona

cechy tzw. Grupy pierwotnej:



Mała liczebność pozwalająca na bezpośrednią ,

osobistą styczność ( kontakty „twarzą w twarz” )



Prosta organizacja oraz ubóstwo ról i pozycji ( co

pozwala m.in. na rozwój osobowości)



Dobrowolność akcesu oraz silna identyfikacja z

grupą.

Typy grup rówieśniczych



Formalne grupy rówieśnicze



Nieformalne grupy rówieśnicze

Nieformalne grupy
rówieśnicze

Dziecięca grupa zabawowa



Od 3-4 do 11-12 roku życia



Zaspakaja potrzebę zabawy w zespole



Dobór partnerów do zabawy jest za każdym razem inny

( wyznaczony przez rodzaj i miejsce , w którym się ona

odbywa)



Przygotowanie do pełnienia ról społecznych przez

naśladownictwo odtwarzania różnych sytuacji społecznych

oraz wyobraźnię



Dynamiczny podział ról według zainteresowań i kompetencji,

z uwzględnieniem specyfiki ról chłopców i dziewcząt



Grupa niema norm własnych, dopiero gdy grupa przechodzi

od zabaw dowolnych do gier, zaczyna kierować się

zobiektywizowanymi regułami gry



Najmniej konfliktowa w stosunkach z dorosłymi ( w

przypadku braku kontroli ze strony dorosłych grupy te mogą

przejść łatwo od zabaw społecznie aprobowanych do

zachowań niepożądanych).

Paczka lub klika:



Młodzież od 12 roku życia poprzez wiek szkoły gimnazjalnej,

średniej, wyższej



Ten sam lub zbliżony wiek członków grupy



Najczęściej grupy 4-5 osobowe ( lub do 10 osób)



Dobór członków o wyrównanym poziomie dojrzałości,

podobnych postawach moralnych, dążeniach

hedonistycznych, poglądach ideologicznych, i tpd.



Członkowie obojga płci



Cechuje względna trwałość, tym większa im starsi wiekiem

są ich członkowie



Silna więź między członkami i wysoki stopień ich

solidarności, lojalności



Wysoka częstotliwość przebywania z sobą



W organizacji grupy dominuje zasada równorzędności

członków

Gang lub banda



Osoby od 8-9 roku życia, głównie w wieku dojrzewania



Wysoki stopień organizacji i zintegrowania, z wyraźnie

określonymi rolami, z dominującą rolą autokratycznego

przywódcy



Bardziej zbliżona do grupy formalnej, a tym samym

trwalsza



Rozwija i przechowuje, własną subkulturę, tradycje i morale



Silna więź i solidarność między członkami grupy

podkreślana za pomocą emblematów, odznak,

charakterystycznego ubioru, przydomków, itp.



Skłonność do aktywności opozycyjnej w stosunku do

dorosłych



Grupa o charakterze konfliktowym: a) kształtuje się w

konfliktach rówieśniczych, b) neguje w swojej subkulturze

obowiązujące ogólnie wartości kulturowe i normy społeczne.



Każdy z wymienionych typów grup rówieśniczych odznacza się innym

układem cech, takich jak:



Rodzaj zaspakajanych przez grupę potrzeb i odpowiadających im

doświadczeń



Wiek uczestników



Stopień przeciwstawności czy konfliktowości w stosunku do wartości

reprezentowanych przez dorosłych



Grupy różnią się także w zależności od poszczególnych środowisk: wieś

, miasto, miasteczko, dzielnica , a także stopnia urbanizacji i

uprzemysłowienia.



J. Szczepański podkreślając doniosłość grup pierwotnych i

nieformalnych zaznacza że,”procesy w nich zachodzące stanowią

istotną treść życia społecznego, tzn. w nich powstają i w nich zostają

zaspokojone najważniejsze potrzeby i dążenia, które stanowią

mechanizm napędowy zachowań jednostki. W grupach tych jednostka

uczy si sposobów zachowań i one też kształtują jej postawy i wzory

osobowości.



W nieformalnych grupach rówieśniczych dokonuje się uspołecznienia

dzieci i młodzieży.



Uczestnictwo w życiu działającej grupie rówieśników stwarza młodemu

człowiekowi możliwość znalezienia sobie zaplecza emocjonalnego,

ciekawego środowiska i współdziałania z ludźmi o odpowiadającej mu

pozycji społecznej.

Formalne grupy dzieci i
młodzieży:



S. Kowalski za grupę formalną

uważa taką „ grupę, w której zasady

organizacji wiadome są członkom z

góry tzn. nie dopiero na podstawi

interakcji w aktualnej jej

działalności, lecz dzięki zapoznaniu

się z werbalnie sformułowanymi

normami czy zasadami dotyczącymi

działalności grupy, sposobów

postępowania, praw i obowiązków

członków, ról, funkcji, stanowisk,

pozycji społecznych, itd.

Grupy formalne



powołana jest przez szersze grupy społeczne



jest strukturą oficjalną



ma jawną hierarchię



działania według ustalonych reguł



działania są unormowane przepisami grupy zwierzchniej czy też własnego

ustanowienia



przynależność ma charakter przymusowy



powstają dla osiągnięcia konkretnych celów



wchodzi w skład grupy wtórnej



np. klasa w szkole, związki młodzieży, organizacje i stowarzyszenia

młodzieżowe.

Grupy nieformalne



nie posiada żadnej struktury oficjalnej i prawnej



niema skodyfikowanych ról



niema ustalonych celów



powstaje samorzutnie i jest odpowiedzią na spontaniczne potrzeby ludzkie



przynależność jest sprawą dobrowolnych decyzji jednostek



opiera się na stosunkach przyjacielskich, towarzyskich koleżeńskich



wytwarza zasadę odrębności ustalającą jej skład członkowski i wtedy rozwija

swoje niesformalizowane instytucje i systemy kontroli społecznej



grupy nieformalne istnieją w obrębie grup formalnych



np. grupa przyjaciół.

Struktura grupy

(komunikacje, role,
sprawowanie władzy)

Sieci komunikacyjne grupy mają różne struktury i można je uporządkować

według

stopnia ich centralizowania. Struktura komunikacji – wymiany informacji

pomiędzy

członkami określa atmosferę grupy, wzmacniając lub osłabiając więzi

interpersonalne.

Badacze problemu wskazują na:



strukturę gwiazdy



strukturę szprychową



strukturę bezpośrednią



strukturę łańcuchową

Struktura gwiazdy jest najbardziej scentralizowana ze wszystkich.

Przywódca pełni

rolę centrum i jest jedyną osobą, która wymienia informacje z innymi

członkami grupy.

Oznacza to że szczególnie w sytuacjach krytycznych zachodzi szybki proces

decyzyjny, niemniej nie stanowi on bodźca dla nikogo prócz przywódcy.

Struktura koła jest najmniej scentralizowana i wszyscy członkowie są na

równi

zaangażowani w proces komunikacji, czują się odpowiedzialni za

podejmowane

decyzje. Oznacza to, że choć proces decyzyjny jest spowolniony to

występuje

większa skuteczność operacyjna.

Struktura komunikacji
grupy

Role pełnione przez dziecko
w grupie rówieśniczej

W każdej grupie znajduje się jedno lub dwoje dzieci, zajmujące się

organizacją i

rozdzielaniem ról. One to najczęściej narzucają określony model

zachowania.

Kształtowanie się struktury organizacyjnej grupy, przyjmowanie przez

jej członków

tych samych sposobów postępowania, podobnych ocen, własnej

wartości – wpływa

na jej wewnętrzną konsolidacje i tym samym – na wyraźniejszą

separację od

otoczenia.

Wewnątrz grupy mogą wystąpić różne rodzaje ról pełnionych przez

jednostkę:



rola przypisywana – formalna, określana przez przepisy, normy,

reguły; przeciw wagą dla niej jest rola dyskrecjonalna

( nieformalna)



rola postrzegana – oczekiwania, jakie jednostka ma w związku z

pełnioną funkcją



rola pełniona – postępowania danej jednostki wypływające z

pełnionej przez nią funkcji.

Na podstawie przeprowadzonych badań ,

B. Łaciak stwierdza że dla uczniów w wieku

wczesnoszkolnym istotny wpływ na pozytywne lub

negatywne typizacje oraz pełnione przez dzieci

role mają kolejno :



cechy charakteru



osiągnięcia w nauce



wygląd zewnętrzny



umiejętności i zdolności jednostki



sytuacja materialna i stan posiadania

Role w grupie mogą być przypisywana jednostce

przez grupę, nadawane przez dorosłych lub

przyjęte przez samo dziecko.

Sprawowanie władzy w
grupie rówieśniczej

Badacze wyróżniają różne rodzaje grup w zależności od

sprawowania władzy:



grupa hierarchiczno- autorytarna – posiada jednego przywódcę,

charakteryzuje ją sztywna hierarchia, ale wysoka skuteczność i

szybkie efekty podjętych działań



grupa arystokratyczna ( liberalna) – ma kilka przywódców,

występuje podział na podgrupy, a tym samym niska sprawność i

skuteczność działania



grupa demokratyczna – na jednego przywódcę, ale przy

delegowaniu uprawnień cechuje ją elastyczna hierarchia,

skuteczność podjętych działań uzyskiwana jest w dłuższym

czasie.

W zależności od sprawowania władzy można wyróżnić trzy

specyficzne typy kierowania grupą:



przodownictwo– obejmują osoby z racji cech osobowych,

właściwości opiekuńczych, gotowości do współdziałania



przywództwo – zdobywają osoby posiadające kwalifikacje

ogólnoosobowe lub specjalne właściwości



panowanie ( władza) zdobywanie instrumentalnie ( głównie siłą)

wyraża się w autorytarnym rygoryzmie i centralizacji decyzji.

Nie każdy w grupie może być przywódcą. Nawet w grupie

chłopców nie

wystarczą „stalowe muskuły”, gdyż bierze się pod uwagę głównie

siłę

osobowości, wyobraźnię, inteligencję, sprawność fizyczną,

poczucie humoru

i przyjemną powierzchowność.

J. R. Charris wymienia trzy sposoby oddziaływania przywódcy na

grupę rówieśniczą:



może wpływać na normy obowiązujące w grupie, na postawy i

zachowania uznane w grupie za właściwe



potrafi zakreślić granice grupy: kim „my” jesteśmy, a kim są

„oni”



potrafi stworzyć obraz grupy – jej stereotypowe wyobrażenie o

sobie

W grupie rówieśniczej może funkcjonować jeden lub kilku

przywódców,

obejmujących tę funkcję okazjonalnie ( w zależności od rodzaju

zadań) lub

na dłuższy okres ( ze względu na wysoką pozycje w grupie).

Funkcjonowanie w grupie kilku przywódców może doprowadzić do

rozpadu

grupy czy wewnątrz grupowego zróżnicowania.

Struktura grupy i pozycja
jednostki w grupie

D. Ekiert Grabowska podaje że układ miejsc jakie zajmują poszczególni członkowie

grupy

względem siebie, nazywamy strukturą grupy. Miejsce jednostki w tej strukturze

określamy jako

pozycję jednostki.

Ze względu na rodzaj powiązań między poszczególnymi pozycjami istnieją struktury

grupowe

A. Bovelos klasyfikuje w następujący sposób:



Struktura władzy – poszczególne pozycje powiązane ze sobą stosunkami

władzy, czyli kontroli nad zachowaniem innych osób.



Struktura socjometryczna- jest przykładem struktury nieformalnej, w której

poszczególne pozycje wiążą ze sobą stosunki sympatii, uznania czy też

odrzucenia, izolacji. Struktura socjometryczna grupy badana jest za pomocą

techniki socjometrycznej, która polega na zadawaniu wszystkim członkom

grupy pytań o wybory pozytywne i/lub negatywne.



Struktura komunikowania się - poszczególne pozycje określone są ilością

przekazywanych informacji i liczbą kanałów informacyjnych wiążących

poszczególnych członków



Struktura awansu – powiązania pomiędzy pozycjami uwarunkowane są

możliwością obejmowania wyższych pozycji w strukturze grupy



Każda struktura grupowa klasy szkolnej
jest jednocześnie wyrazem panujących
wśród uczniów stosunków
międzyosobowych. Stosunki
interpersonalne są możliwie trwałymi i
umiarkowanymi wzajemnymi
oddziaływaniami na siebie co najmniej
dwóch uczniów. W rozpoznawaniu przez
wychowawcę relacji interpersonalnych w
grupach rówieśniczych bardzo pomocna i
efektywna jest socjometria

Socjometria

Socjometria jako metoda badawcza została wprowadzona w

1934 roku

przez J. L. Moreno do pomiaru stosunków sympatii i antypatii w

różnych grupach społecznych.

Podstawowe zalety techniki socjometrycznej to szeroki zakres

jej

stosowania, nadaje się do badania zarówno małych liczebnie

grup jak i

grup dużych, do badania osób w różnym wieku, krótki okres

badania,

uzyskanie dużej liczby informacji o badanej grupie.

Badania socjometryczne można zastosować np. w celu

ustalenia pozycji ucznia w klasie oraz rozpoznania stosunków

społecznych w grupie .

Pozycja dziecka w grupie klasowej w pewnym stopniu

wypływa z już ukształtowanych zachowań , ale przede

wszystkim tu kształtują się lub utrwalają cechy osobowości

.Dzieci

mogą być:



akceptowane ma zaspokojone potrzeby przynależności do

grupy , akceptacji, uznania , bezpieczeństwa, ma poczucie

własnej wartości, akceptuje siebie i ma pozytywną

samoocenę.



odrzucone nie ma zaspokojonych potrzeb , ma niskie

poczucie własnej wartości ,nie akceptuje siebie , ocenia się

negatywnie , ujawnia zachowania agresywne . Wśród tych

dzieci będą występowały osoby, które będą miały pozycję

kontrowersyjną - przez jedne będą akceptowane ( za złe

zachowanie) , przez inne odrzucone .



izolowane jest niezauważane przez rówieśników, również

przez nauczycieli. Nie ma zaspokojonych potrzeb

przynależności, kontaktu emocjonalnego , odsuwa się od

ludzi, nie włącza się do zabaw , boi się ,jest nieufne ,ma

niskie poczucie własnej wartości , ocenia siebie

negatywnie.

Techniki socjometryczne:

Technika Moreno

Polega na zadaniu wszystkim członkom danej grupy kilku

przemyślanych i specjalnie sformułowanych pytań ( np. „z kim

ze swej

grupy najchętniej chciałbyś...?” ,„z kim ze swej grupy najmniej

chętnie

chciałbyś...?” )dotyczących różnych rodzajów stosunków

społecznych

tj. wzajemna sympatia, zaufanie, popularność antypatia.

Stosując test socjometryczny poleca się osobom badanym ,

aby

dokonywały wyborów pozytywnych i negatywnych. Przy

ustalaniu

wskazań można zażądać podania więcej niż jednej osoby i

zaznaczania kolejności dokonywanych wyborów. W odpowiedzi

osoba

badana ma podać nazwisko lub nazwiska osób z którymi

chciałaby lub

nie chciałaby wejść w kontakt w określonej sytuacji.

Zadanie kilku pytań umożliwia zastosowanie

różnych

kryteriów wyboru:



socjologicznego np. siedzenie razem w jednej

ławce, wspólna realizacja zadań.



Psychologicznego np. chęć wspólnej zabawy,

przebywanie razem, rozmawianie.

W efekcie uzyskujemy dane informujące o tym kto

dla kogo

jest najbardziej lub najmniej atrakcyjny pod

określonymi

względami.

Wyniki testu socjometrycznego po odpowiednim

uporządkowaniu

przedstawia się graficznie, aby ułatwić poznanie

struktury społecznej

badanej grupy. Dane o wyborach opracowuje się w

postaci

konstruowania socjogramów.

Socjogram

Socjogram – jest to graficzna prezentacja

stosunków

między ludźmi, więzi społecznych lub relacji

sympatii

antypatii, uznania itp. w grupie społecznej

sporządzana w

socjometrii.

Cele stosowania techniki socjogramu:



poznanie stosunków międzyludzkich (w tym

stosunków między zwierzchnikami a

pracownikami);



ujawnienie istnienia klik w grupie;



porównanie hierarchii oficjalnej z nieoficjalną;



uzyskanie informacji o istnieniu nieformalnych

przywódców lub gwiazd socjometrycznych;



porównanie oficjalnych i nieoficjalnych kanałów

informacyjnych;

Rodzaje socjogramów wg Brzezińskiej:



nieuporządkowany - sporządzany jest tylko dla

małych grup, przedstawia rozkład stosunków

nieformalnych w grupie.



socjogram kołowy – sporządza się, gdy grupy są

liczebnie duże i gdy grupa zawiera w sobie

naturalnie wyłaniające się podgrupy, np.

dziewczynki – chłopcy. Jest bardzo czytelny i od

razu informuje o wartości pozycji jaką zajmuje

dana osoba w stosunku do pozostałych.



socjogram hierarchiczny – konstruuje się przy

badaniu liczebnie dużej grupy i gdy

przeprowadza się badania w oparciu tylko o

jedno kryterium. W celu porównywania danych z

badań przeprowadzonych z wykorzystaniem kilku

kryteriów sporządza się tyle socjogramów ile

było pytań socjometrycznych

Dzięki analizie socjogramów można wyróżnić

następujące rodzaje struktur

socjometrycznych:



para – dwie osoby wzajemnie się

wybierające



łańcuch – osoba A wybiera osobę B, która

z kolei wybiera C, itd.



gwiazda - jedna osoba z grupy otrzymuje

dużo wyborów pozytywnych, ale sama

wielu z nich nie odwzajemnia



sieć – kilka osób z grupy, które wzajemnie

się wybierają, ale otrzymują również

wybory od innych osób



klika „paczka” - podgrupa wzajemnie

wybierających się osób ( 3 lub więcej)

które będąc członkami jakiejś większej

grupy, odrzucają pozostałych jej członków

lub mają słabe z nimi powiązania.

Zadaniem socjogramu – graficznej prezentacji – jest

ułatwienie wglądu w strukturę badanej pozycji

poszczególnych jej członków, jak i stopnia integracji

grupy.

Technika Moreno dostarcza wielu różnych informacji

na

temat istniejących stosunków wewnątrz grupowych.

Jest

nie zastąpiona dla ustalenia , jak pogrupować

członków

zespołu, aby uzyskać określony stopień ich

zadowolenia z

istniejącego układu.

Techniki zbliżone do socjometrii:



technika „ zgadnij kto?”



plebiscyt życzliwości i niechęci



socjometryczna Skala Akceptacji



technika wartościowania uczestnictwa w zespole



pomiar dystansu społecznego