Włoski model tworzenia i wspierania klastrów na przykładzie Regionu Veneto.

Włoskie klastry (distretti industriali) mają wielowiekową tradycje, ale pierwsze próby uregulowania tej materii z punktu widzenia prawnego oraz potraktowania klastra, jako możliwego instrumentu polityki gospodarczej wspierającego MŚP podjęto we Włoszech dopiero w 1991 r., kiedy uchwalona została ustawa nr. 317.

Definiowała ona klaster jako lokalny system przedsiębiorstw charakteryzujący się wysoką koncentracją mikro, małych i średnich firm, prowadzących głównie działalność wytwórczą.

Precyzowała parametry, jakie powinien spełniać klaster (powiązanie z terytorium, liczba przedsiębiorstw, liczba zatrudnionych, specjalizacja produkcyjna, zagęszczenie przedsiębiorczości, itp.) i przenosiła na Regiony zadania związane z wyodrębnieniem lokalnych klastrów, określeniem projektów rozwojowych oraz wyasygnowaniem środków finansowych na wsparcie inicjatywy klastrowej.

Ustawa krajowa nie wzięła jednak pod uwagę specyficznych uwarunkowań poszczególnych regionów, zróżnicowanego stopnia koncentracji i rozwoju przedsiębiorstw, różnorodnego stopnia specjalizacji produkcyjnej oraz lokalnego powołania do tworzenia systemów produkcyjnych.

Parametry były zbyt sztywne i nie dawały możliwości indywidualnego podejścia do problematyki MŚP, co spowodowało, że w latach 1999-2003 wiele Regionów uchwaliło własne ustawy regulujące problematykę klastrową.

Ustawy Regionu Veneto (nr. 79/1999, nr. 8/2003 oraz nr. 5/2006) uznawane są za jedne z najlepszych. Według definicji w nich zawartych klaster produkcyjny to twór charakteryzujący się:

• wysoką koncentracją przedsiębiorstw powiązanych ze sobą w znaczący system produkcyjny współistniejący na danym terytorium z

• lokalnymi instytucjami wsparcia biznesu, będącymi w stanie opracować i realizować strategie rozwoju (izby handlowe, agencje rozwoju regionalnego, administracja lokalna, zrzeszenia branżowe, stowarzyszenia przedsiębiorców, izby rzemiosła, lokalne banki i wyższe uczelnie, konsorcja, fundacje).

Definicja ta przełamuje stare pojęcie klastra jako ograniczonego terytorialnie bytu, wyspecjalizowanego w określonym sektorze produkcji i wprowadza nowoczesne pojęcie systemu produktowo-wytwórczego (również usługowego), obejmującego nie tylko zakłady produkcyjne, ale również firmy dostawcze, transportowe, usługowe oraz nowoczesne technologie niezbędne do funkcjonowania całego systemu. De facto określa się w kategorii łańcucha produkcyjnego, który może obejmować kilka powiatów, a nawet cały region.

Pozwala to na sieciowanie setek przedsiębiorstw Regionu Veneto i tworzenie solidnych więzów między przedsiębiorstwami, terytorium i instytucjami, przechodząc od konkurencji do kooperacji (postrzeganie firmy wyłącznie jako konkurenta jest jednym z punktów krytycznych w procesie tworzenia klastrów). W Regionie Veneto jedną z metod tworzenia klastrów są tzw. pakty klastrowe.

Pakty klastrowe

Strategie rozwojowe i strategie wsparcia dla przedsiębiorstw działających w ramach łańcucha produkcyjnego na danym terytorium we współpracy z innymi podmiotami instytucjonalnymi znajdują swój wyraz w tzw. paktach klastrowych podpisywanych dobrowolnie przez przedsiębiorców na okres 3 lat.

Klaster nie może obejmować więcej niż 3 powiaty, a liczba skupionych w nim przedsiębiorstw nie może być mniejsza niż 80 (przykładowo w klastrze mebli klasycznych, który obejmuje prowincję Verona, Rovigo i Padwa, skupionych jest 2000 przedsiębiorstw zatrudniających łącznie 11.000 pracowników).

Pakt określa nazwę klastra, jego specjalizację, zasięg terytorialny, analizy i dane (ilość przedsiębiorstw, zatrudnienie, dane sektorowe, produkty, analizy rynku, rodzaje kontraktów, kanały dystrybucji, import, eksport), analizę mocnych i słabych stron (analiza SWOT), plan działania i strategie rozwoju, trzyletni plan finansowy.

Ważnym elementem planu jest określenie metod rozpowszechniania rezultatów badań, czy efektów realizacji projektów wśród wszystkich firm należących do klastra, nawet tych, które paktu nie podpisały (jest to jeden z warunków uzyskania finansowania ze strony Regionu).

Pakt podpisują nie tylko przedsiębiorcy, ale również wszystkie zainteresowane lokalne instytucje (gminy, izby handlowe, konsorcja, zrzeszenia branżowej, konfederacje pracodawców, związki zawodowe, banki, czy wyższe uczelnie). Pakt powstaje w wyniku szerokiej debaty zainteresowanych podmiotów, podobnie jak ustawa, przy tworzeniu której aktywny udział brali przedstawiciele różnych klastrów, instytucji wsparcia biznesu i lokalnej administracji.

W Veneto, dzięki nowej ustawie i paktom klastrowym zostało zatwierdzonych 28 klastrów, między innymi: obuwniczy, meblarski, odzieżowy, marmuru, termomechaniczny, papierniczo-graficzny, klaster wina, turystyczny i informatyki i zaawansowanych technologii.

Finansowanie klastrów

Mogą ubiegać się o dofinansowanie jedynie te klastry, które podpisały pakt klastrowy i zostały uznane przez Region. Środki wsparcia mogą być przeznaczone na tworzenie:

- obserwatorium klastra (interaktywny instrument dostarczający przedsiębiorcom niezbędnych informacji o rynku, konkurencji, tendencjach, zagrożeniach, organizujący spotkania, konferencje i warsztaty, prowadzący działalność badawczą i projektową)
- portalu klastra (strony dla każdego przedsiębiorstwa, katalogi, e-commerce, promocja firm i produktów, kontakty między przedsiębiorcami)
- marki klastra (zaprojektowanie i realizacja marki, rejestracja marki na szczeblu europejskim, promocja)
- materiałów multimedialnych (zunifikowana prezentacja klastra podczas imprez krajowych i zagranicznych, promocja informacji o regionie, kulturze i turystyce)
- udział w targach branżowych (zbiorowo i pod jedną marką)
- show room (stałe wystawy produktów, prezentacja prototypów, nowych kolekcji, itp.
- wprowadzanie i wykorzystywanie instrumentów innowacyjnych jeśli chodzi o design, materiały, procesy produkcyjne, prototypy i kolekcje.
- opracowanie i rejestrację patentów oraz ich sukcesywne wdrażanie i upowszechnianie

Region dofinansowuje klastry w 40%, pozostałe 60% pokrywają przedsiębiorcy lub inne podmioty (banki, capital angels, etc).

Regione Veneto jako jeden z najbogatszych regionów europejskich nie dysponuje funduszami strukturalnymi na dofinansowanie klastrów. Środki pochodzą w całości z budżetu Regionu.

Niezależnie od dofinansowania, klastry prowadzą działania mające na celu intensyfikację kontaktów między przedsiębiorcami, utrzymywanie stałych kontaktów z przedstawicielami administracji lokalnej, nasilenie kontaktów między centrami badawczymi, parkami technologicznymi, tworzenie sieci oraz szkolenie młodzieży na potrzeby przedsiębiorstw klastrowych.

W Regionie powstała również nowa forma klastrów, tzw. metaklastry. Klastry o tej samej specjalizacji produkcyjnej lub łańcuchy produkcyjne położone w różnych miejscach regionu, wykazują tendencję do łączenia się, tworząc metaklaster. Przykładem może być metaklaster logistyczny, który powstał z połączenia się klastrów w Padwie, Weronie i Wenecji.

Każdy klastry mianuje swojego przedstawiciela. Do jego zadań należy między innymi przedkładanie projektów klastra władzom regionalnym, prowadzenie mediacji między przedsiębiorcami, aktywny udział w tworzeniu strategii rozwoju klastra. Często przedstawicielem klastra jest osoba nie z branży, ale ciesząca się zaufaniem władz i samych przedsiębiorców.

Włoskie skupiska produkcyjne powstały niewątpliwie w sposób samoistny, lecz zawsze wokół jednego lub kilku znaczących przedsiębiorstw, które spełniały rolę magnesu dla innych zakładów. Są to z reguły firmy zaawansowane technologiczne, prowadzące badania na potrzeby własne, leaderzy w danej branży na rynku krajowym i rynkach zagranicznych.

Inne przedsiębiorstwa klastra często nie tylko rozszerzają swoją dotychczasową działalność, świadcząc usługi podwykonawcze na rzecz lidera, lecz również mają ułatwiony dostęp do zamówień i środków wsparcia, których by nie otrzymały jako firmy indywidualne działające poza klastrem.

W ocenie władz Regionu Veneto zaletą tak funkcjonujących klastrów jest:

• lepsza współpraca między przedsiębiorcami

• stworzenie mikro i małym przedsiębiorstwom możliwości uczestnictwa w projektach i w efektach ich realizacji oraz ułatwienie dostępu do nowych technologii

• większa innowacyjność MŚP

• nasilenie procesów internacjonalizacji

• specjalizacja produkcyjna

• przejrzyste zasady, formy i cele dofinansowania klastrów

• silniejsze powiązanie przedsiębiorców w terytorium i instytucjami

• tworzenie jednolitego wizerunku i marki

Punktem krytycznym jest nadal nieufność przedsiębiorców, nielojalna konkurencja i działania na własny rachunek.

Poruszając tematykę klastra należy pamiętać, że większość regionów włoskich przyjęła własne rozwiązania legislacyjne odnośnie klastrów. Friuli Venezia Giulia powołała specjalną Agencję ds. Rozwoju Klastrów, w Toskanii powstały Komitety Klastrowe. Należy jednak podkreślić, że wszystkie regiony położyły nacisk na wspieranie systemów czy łańcuchów produkcyjnych o bardzo wysokim potencjale technologicznym i innowacyjnym.

Definiując klaster konieczne są również badania po kątem tzw. powołania klastrowego danego terytorium (nie każdy region Włoch ma jednakowe powołanie klastrowe, znacznie większe jest ono na Północy, bardzo słabe na Południu, co wyraża się m.in. liczbą aktywnych przedsiębiorstw), stopnia uprzemysłowienia terytorium, zagęszczenia przedsiębiorczości, specjalizacji produkcyjnej, stopnia zatrudnienia, ilości mikro i małych przedsiębiorstw, zdolności innowacyjnej odnośnie produktu lub procesów produkcji, integracji produkcyjnej i usługowej.