Trwałość leku cz. 4 - Trwałość postaci leku

Autorzy

dr n farm. Sebastian Polak

---

Poprzez trwałość postaci leku rozumie się niezmienność jej parametrów takich jak biodostępność, efekt farmakologiczny, skuteczność, oraz współczynniki właściwe dla każdej z postaci leku.

W praktyce najczęściej spotykamy się ze stałymi oraz płynnymi postaciami leku. Wyjątek stanowią półstałe postacie takie jak maści, kremy, emulsje. Roztwory, zawiesiny, mieszanki recepturowe mogą być bardzo nietrwałe. Rozproszenie molekularne substancji leczniczej, jakie występuje w roztworach zwiększa prawdopodobieństwo rozpadu cząsteczek takich jak antybiotyki, estry, aminy i wiele innych. Stałe postacie leku takie jak tabletki, proszki czy granulaty, są bardziej trwałe niż postacie płynne. Szereg czynników wpływa na stabilność fizykochemiczną płynnych postaci leku. Należą do nich:

• rodzaj rozpuszczalnika, jego pH (szczególnie ważne w postaciach leków podawanych parenteralnie i kroplach do oczu),

• temperatura przechowywania (zmniejszenie rozpuszczalności soli w niskiej temperaturze, zmiana pH słabych kwasów w zbyt wysokiej temperaturze),

• ekspozycja na światło, tlen (substancje fotowrażliwe)

• dodatek roztworów buforowych, przeciwutleniaczy, substancji maskujących smak i zapach, substancji chelatujących jony metali ciężkich (ważne w postaciach leków podawanych parenteralnie i kroplach do oczu)

Niektóre procesy technologiczne pozwalają na zwiększenie stabilności substancji szczególnie wrażliwych. Za przykład mogą służyć niektóre roztwory do wstrzykiwań substancji leczniczych, które są szczególnie wrażliwe na wpływ czynników środowiskowych oraz są nietrwałe w roztworach (niektóre cytostatyki oraz antybiotyki). Substancje te są przygotowywane w postaci liofilizatów z dołączonym rozpuszczalnikiem w oddzielnej ampułce. Dopiero bezpośrednio przed podaniem przygotowuje się ex tempore roztwór leku.

Tabletki to stała, dozowana postać leku. Ponieważ substancje tworzące tabletki są w stałym stanie skupienia, wykazują znacznie większą trwałość niż płynne postacie leku. Mimo to nieprawidłowe warunki przechowywania, nieodpowiednie opakowanie bezpośrednie mogą zmniejszyć stabilność tabletek. Większość reakcji chemicznych zmniejszających trwałość substancji leczniczej i postaci leku zachodzących w stałej postaci leku, w rzeczywistości przebiega w roztworze. Zawilgocenie preparatu powoduje, że na granicy między cząstkami substancji pomocniczych, a cząstkami substancji leczniczej tworzą się roztwory tych substancji, które posiadają znacznie obniżoną trwałość w stosunku do wyjściowej postaci leku. Wilgoć w tabletkach może również pochodzić z:

• substancji aktywnej tworzącej hydraty (półwodny fosforan kodeiny, sześciowodny chlorek wapnia),
granulacji na mokro,
• adsorpcji z atmosfery na lub do substancji pomocniczej (skrobia, laktoza)
• substancji leczniczej o niskiej temperaturze topnienia (salicylan metylu, retinol

Jak ważne są prawidłowe warunki przechowywania może świadczyć następujący przykład. Na zdjęciu (Rysunek 5) widoczny jest preparat Urosept, tabletki są pokryte plamkami koloru szarozielonego na powłoczce cukrowej. Preparat ten przechowywano w łazience - miejscu o podwyższonej wilgotności - przez około 6 miesięcy, po tym czasie zaobserwowano zmiany wyglądu tabletek. Przykład Urospetu może świadczyć, iż mimo ochrony przed czynnikami środowiskowymi (blister, aluminiowa folia zgrzewcza), opakowanie to jest przepuszczalne dla pary wodnej i niewłaściwe przechowywanie wpływa w znacznym stopniu na skrócenie okresu przydatności leku. Najprawdopodobniej na powłoczce cukrowej rozwinął się jakiś rodzaj drobnoustrojów, chociaż data ważności preparatu kończy się za 6 miesięcy.

Rysunek 5: Preparat Urosept przechowywany w nieodpowiednich warunkach, na zdjęciu widoczne są plamki pokrywające powłoczkę cukrową.

PODSUMOWANIE

Do zadań producenta leku należą zapewnienie odpowiedniego składu formulacji, umieszczenie na etykiecie produktu daty przydatności, zapewnienie trwałości na etapie produkcji. Następnie lek trafia do dystrybutora, hurtowni farmaceutycznej. Tam zgodnie z dobrą praktyką przechowywania leki są składowane i wydawane aptekom zgodnie z ich zapotrzebowaniem. Końcowymi ogniwami łańcucha dbającymi o dostarczenie pacjentowi produktu leczniczego odpowiadającego wszystkim wymogom prawnym są pracownicy apteki. Osoby odbierające towar powinny troszczyć się o właściwe przechowywanie produktów leczniczych w trakcie kontroli otrzymania dostawy jak i potem na etapie transportu do miejsca przechowywania. Osoby wydające lek powinny kontrolować datę przydatności, a gdy jest to możliwe również właściwości postaci leku widoczne gołym okiem. Farmaceuta lub technik musi również na bieżąco monitorować jakie leki (seria, data przydatności) są wycofywane lub wstrzymywane z lecznictwa. Warto również przypomnież, że za całość procesu bezpośrednio odpowiedzialny jest – merytorycznie i prawnie - kierownik hurtowni i apteki.