Formy Państw

Od momentu powstania pierwszego państwa aż po dzień dzisiejszy możemy wyodrębnić wiele jego form. Na powstanie i przeobrażanie się tych form miało wpływ wiele czynników. Począwszy od czynników geograficznych poprzez strukturę społeczną poszczególnych regionów, potrzeby obywateli zmiaszkujących dane tereny aż po dorobek historyczny i kulturowy, który kształtował i weryfikował późniejszy obraz danego państwa.

Przekrój form państw przez epoki jest różnorodny i ściśle związany z wyżej wymienionymi przeze mnie czynnikami. Forma państwa to sposób w jaki jest organizowane życie polityczne i społeczne danego kraju. Spośród znanych nam form państw, którę ściślej omówię w dalszej części swojej pracy możemy wyróżnić cztery rodzaje form władzy. Mogą one się przenikać więc trudno czasem orzec o jednorodności formy w danym państwie.

Pierwszą z tych form jest forma państw ze względu na formę ich rządu, którą dzielimy na monarchię i republikę. Następną formą jest ta, która istnieje ze względu na relacje między organami władzy państwowej. W tej formie są to systemy; prezydencki, półprezydencki i gabinetowo parlamentarny. Trzecią formą jest podział ze względu na strukturę terytorialno- administracyjną, która składa się z państw unitarnych oraz federalnych. Ostatnią formą państwa jest podział ze względu na reżim polityczny, możemy wyznaczyć trzy takie reżimy: demokratyczny, autorytarny oraz totalitarny.

Omawiając szerzej wcześniej przedtawione podziały form państw chciałabym rozpocząć od monarchii, która również charakteryzuje się swoim podziałem. Jest to monarchia ograniczona czyli konstytucyjna oraz nieograniczona- absolutna. Niegdyś istniał również jeszcze jeden jej rodzaj, monarchia stanowa, której zmienną cechą było to, że władcy dążyli do umocnienia swej pozycji wobec rycerstwa, duchowieństwa i mieszczaństwa. Powyższy podział można wzbogacić o kojene kryterium określające dany rodzaj monarchii, mianowicie chodzi tu o sposób wyłonienia władcy. Chodzi tu o monarchię dziedziczną oraz elekcyjną. Monarchia dziedziczna polega na przekazaniu włądzy, po śmierci władcy, najstarszemu synowi, który nie musi być dorosły. Elekcyjna zaś polega na wyłonieniu władcy w drodze wyborów na określoną kadencję spośród grona uprawnionych osób. Monarchia absolutna charakteryzuje się skupieniem całej władzy w rękach monarchy, który mianuje urzędników, wydaje prawa oraz kieruje sprawami państwa nie podlegając przy tym absolutnie żadnej kontroli. Władza jest scentralizowana, a osoba władcy jest całkowicie utożsamiana z państwem. Monarchia absolutna zakładała odsunięcie reprezentacji stanów od decyzji politycznych, oraz rozwinięcie administrcji, która rozszerzała zakres ingerencji państwa w życie społeczne, polityczne i gospodarcze. Absolutyzm powoływał wyspecjalizowane instytucje, które zajmowały się rodziałem dóbr, nadzorem gospodarki oraz przestrzeganiem przez obywateli ogólnie obowiązujących norm. W wyniku wielu przemian większość monarchii absolutnych uległa likwidacji, bądź zmieniła się w monarchie konstytucyjne. Pozycja monarchy jest tam wpisana w system konstytucyjny instytucji państwowych, a jego kompetencje są dokładnie wymienione. Współczesne monarchie konstytucyjne są w pełni zgodne z rządami demokratycznymi.

Podąrzając dalej pierwszym podziałem, czyli ze względu na formę rządów, chciałabym omówić republikę. Termin ten pochodzi od łacińskiego res publica co oznacza „rzecz publiczną”. Jest to forma rządów gdzie władca jest wybierany przez naród w sposób pośredni np. za pomocą parlamentu lub w sposób bezpośredni- w głosowaniu powszechnym. Republika powstała ze sprzeciwu przeciw istnieniu monarchii, której istnieniu sprzeciwiała się kategorycznie. W republice suwerenem jest cały naród, a nie jednostka lub niewielka grupa ludzi, jak to miało miejsce w monarchii lub oligarchii. Jest kilka kluczowych zasad dotyczących istnienia reubliki, jednak należy zwrócić uwagę na fakt, iż nie we wszystkich rodzajach republik one obowiązują. Władza w państwie pochodzi z demokratycznych wyborów, a organy władzy publicznej wyberane są na kadencję. Głowa państwa ponosi prawną i polityczną odpowiedzialność za swoją działalność. Władza wykonawcza, ustawodawcza oraz sądownicza są od siebie niezależne, choć uzupełniają się wzajemnie.

Republika podobnie jak monarchia ma również swój własny podział na republikę demokratyczną oraz arystokratyczną. Demokratyczna zapewnia udział w wyborach szerokiemu gronu, natomiast arystokratyczna tylko wąskiej grupie obywateli, którzy spełniają określone warunki społeczne lub majątkowe.

Specyficzne formy republiki występowały już w czasach antycznych, dopiero jednak w Republice Rzymskiej zostały wyodrębnione instytucje republikańskie tj: dyktator, senat, konsulowie, retorzy, cenzorzy, trybuni ludowi, edylowie, kwestorzy czy zgromadzenia ludu rzymskiego. Ustrojem republikańskim charakteryzowały się również niektóre średniowieczne oraz renesansowe miasta. (Rep. Wenecka). Pierwszą republiką w formie w jakiej funkcjonuje większość współczesnych państw były Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. W republikach demokratycznych podstawowe znaczenia w systemach władzy państwowej przysługuje parlamentowi.

Skupmy się teraz na kolejnym podziale form państw, który bierze pod uwagę relacje między ogranami władzy państwowej.

Pierwszy opisywany przeze mnie system sprawowania władzy jest znacznie bliższy czasom obecnym. Mowa o systemie prezydenckim. Występuje on m.in. w Stanach Zjednoczonych, Brazylii oraz Meksyku. Cechą szczególną tego systemu jest połączenie roli prezydenta i szefa rządu. Prezydent w takim systemie ma pełnie władzy wykonawczej w państwie, ale nie jest odpowiedzialny przed parlamentem. Jest natomiast całkowicie pozbawiony mocy ustawodawczej. Odpowiada on jedynie przed narodem i konstytucją, jednak jest on również mocno ograniczony przez parlament, który posiada decydujący głoś w najważniejszych sprawach, m.in. w wypowiadaniu wojen oraz zawieraniu pokoju. Prezydent może jedynie w

wyjątkowych okolicznościach wydawać dekrety, mające moc ustaw. Prezydent w systemie prezydenckim jest wybierany w głosowaniu powszechnym.

Zbliżonym do poprzedniego jest system półprezydencki. Różnicą jest jednak, że nie łączy się w nim stanowiska prezydenta, ze stanowiskiem szefa rządu (wyjątkiem jest Francja, gdzie prezydent jest również premierem). Jest to system pośredni pomiędzy systemem prezydenckim, w którym prezydent ma realną władzę w państwie i jest w nim najważniejszą postacią, a parlamentarnym, gdzie prezydent pełni jedynie rolę reprezentanta, a realną władzę dzierży parlament. System ten występuję dziś we Francji, Portugalii, Grecji itd.

System parlamentarno-gabinetowy to system polityczny w którym rząd z premierem na czele jest powołany przez parlament we współpracy z głową państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem. Władza wykonawcza, czyli egzekutywa, ma też prawo wystąpić do głowy państwa z wnioskiem o rozwiązanie parlamentu. Rząd jest powoływany spośród przedstawicieli narodu mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ją natomiast członkowie rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe. System rządów wykształcony w praktyce angielskiej Rozpowszechniony obecnie we Włoszech, w Hiszpanii, na Węgrzech, w Danii, Szwecji, Norwegii oraz w krajach Beneluksu. Współcześnie występuje tendencja uniezależniania się rządu od parlamentu. Jego odmianą jest tzw. system kancelski lub system gabinetowo-parlamentarny występujący w Wielkiej Brytanii.

Trzeci podział to państwa unitarne i federalne. Został on stworzony ze względu na strukturę administracyjno- terytorialną. Państwo unitarne charakteryzuje się jednością struktury organizacyjnej oraz brakiem podziałów na części składowe. W państwach tego typu niższe struktury władzy zawsze podlegają władzom centralnym. Wśród państw unitrnych można wyodrębnić państwa o różnej wewnętrznej budowie terytorialnej. Oparta jest ona na zasadach centralizacji i decentralizacji. Centralizacja wiąże się ze skoncentrowaniem nadrzędnego ośrodka decyzyjnego i stworzeniem zwartej struktury orgnizacyjno- wykonawczej. W takim państwie decydującym ośrodkiem podejmującym decyzję jest władza centralna, która ma możliwość przekazywania poleceń do niższych szczebli. Struktury terytorialne mają obowiązek wypełniania decyzji, nawet jeśli z ich punktu widzenia bywają dla nich niekorzystne. Chodzi tutaj o wspomnianą już centralizację, od której współczesne państwa raczej odchodzą gdyż propagują ideę samorządności i decentrlizacji władzy, a czasami nawet autonomii. Ponieważ autonomia daje pewien stopień samodzielności choćby w stanowieniu prawa i zarządzaniu regionem.

Państwo federalne czyli ostatnia z form, którą chciałabym omówić to państwo, które charakteryzuje się wewnętrznym zróżnicowaniem. Każdy element składający się na to państwo może działać niezależnie od siebie oraz posiadać odmienne prawa. Części składowe federacji, choć nie są odrębnymi państwami, mają własne konstytucje, systemy prawne, instytucje władzy politycznej i sądowniczej, a czasem nawet hymny, flagi, godła, budżety czy symbole. Nie w każdym państwie federalnym zakres samodzielności jest taki sam. Zakres ten przede wszystkim nie może być zbyt duży, gdyż może dojść do odłączenia się tej części od macierzy. Działa to również w drugą stronę tj, zakres samodzielności nie może być zbyt mały ponieważ federacja traci wtedy sens istnienia. Obowiązek wyznaczenia granic suwerenności winien poczywać na rządzie federalnym.

Na powstanie i kształtowanie się federacyjnej formy państwa mają wpływ czynniki narodowościowe, etniczne, historyczne, geograficzne, językowe, kulturowe, religijne i pragmatyczne. Istnieje bardzo wiele aspektów kształtujących właśnie tę formę państwa. Ważny jest fakt, iż chęć utworzenia federacji powinna być wyrażona poprzez demokratyczne metody przez większość społeczeństwa i za zgodą najwyższych władz państwowych. Ważne jest to w kontekście konfliktu wewnątrzpaństwowego, który mógłby się utworzyć w przypadku narzucenia tego typu formy państwa.

Przedstawienie tych wszystkich form państw miało na celu pokazać nam jak przez wieki zmieniały się one pod wpływem różnych nacisków. Zmiany te były wynikiem postępu cywilizacyjnego i rozwoju ludzkości ale również w niektórych przypadkach dążeniami do pozyskania nieograniczonej władzy. Każdy z nas oczekuje czego innego od pańswa wedle swoich własnych priorytetów, jednak forma danego państwa zwykle nie zadowoli wszystkich jego mieszkańców. Tak było niegdyś i tak również jest dziś. Ważne jednak by forma danego państwa i normy w nim obowiązujące nie godziły w godność człowieka oraz jego prawa.

Współczesne monarchie europejskie
Monarchia to forma rządów, w której reprezentantem władzy suwerennej jest monarcha (król, cesarz, sułtan, faraon, szach), sprawujący władzę w zasadzie dożywotnio, samodzielnie lub z innymi organami państwa. Współcześnie występują monarchie parlamentarne: obowiązuje niepisana reguła, że „król panuje, nie rządzi”.
Belgia (m. parlamentarna od 1831r.) Król Albert II, dynastia Schasen-Coburg-Gotha
Dania (m.parlamentarna od 1953r.) Królowa Małgorzata II,dynastia Glucksburg
Hiszpania (m.parlamentarna od 1978r.) Król Juan Carlos I, dynastia Burbonów
Linchenstain (m.parlamentarna od 1921r.) Książę Jan Adam II, dynastia Linchenstain
Luksemburg (m.konstytucyjna od 1966r.) Wielki Książę Christian, dynastia Nassau
Monako (m.konstytucyjna od 1962r.) Książę Rainer III, dynastia Grmaldi
Norwegia (m.konstytucyjna od 1974r.) Król Harald V, dynastia duńska Glucksburg
Szwecja (m.parlamentarna od 1909r.) Król Karol XVI Gustaw, dynastia Bernadotte
Watykan (m.elekcyjna od 1929r.) Papież Jan Paweł II
Wielka Brytania (m. parlamentarna od 1921r.) Królowa Elżbieta II, dynastia Windsor

Typy państw

W naszych dzisiejszych rozważaniach zajmiemy się czterema podstawowymi typami państwa, a mianowicie państwem niewolniczym, feudalnym, kapitalistycznym oraz socjalistycznym. Jednak aby móc ruszyć dalej, na wstępie chciałabym przytoczyć samą teorię - czym jest typ państwa. Otóż, przez typ państwa najogólniej rozumiemy jednostkę klasyfikacyjną państwa w ujęciu historycznym, wyróżnioną przez zespół istotnych cech charakteryzujących państwo ze względu na ich związek z określonym układem stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych, które dane państwo umacnia i chroni.
Pojęciem typu państwa, jako kategorią poznawczą naczelnych cech państwa
i jego klasyfikacji w rozwoju historycznym operował Georg Jellinek (niemiecki prawnik, znawca prawa państwowego; opracował trójelementową koncepcję państwa, definiując je jako organizację osiadłego na określonym terytorium narodu, który jest wyposażony w bezpośrednią władzę zwierzchnią; wyróżnił władzę, jako czynnik najistotniejszy, terytorium jako cechę suwerenności a także naród, na którym jest sprawowana władza). Wprowadził on rozważania o potrzebie stosowania kategorii typów w naukach społecznych w ogóle, a już w nauce o państwie
w szczególności. Rozróżniał przy tym jednak w odniesieniu do państwa pojęcie typu idealnego, jako typu modelu i typu empirycznego, jako typu historycznego. Ogromną uwagę przywiązywał do typu empirycznego, wskazując na płynność i zmienność historycznych form państwa w jego rozwoju, ale naciskał na pogląd, że w każdym jednak rozwoju państwa dadzą się odnaleźć „rysy stałe, nadające państwu lub grupie w ciągu zmiany dziejów cechy określonego typu”. Właśnie te „rysy stałe” to nic innego, jak najistotniejsze cechy danego państwa tudzież zespołów, które pozwalają je klasyfikować do określonego typu.
W literaturze pojawia się wiele innych definicji typu państwa. W swoich badaniach wielu uczonych używało pojęcie typu państwa jako odpowiedź na pytanie,
kto w państwie sprawuje kontrolę nad środkami produkcji i wyłania ośrodki władzy politycznej. Polski prawnik, naukowiec i teoretyk prawa, Stanisław Ehrlich twierdził, że pojęcie typu państwa określa, do jakiej klasy należy kierownictwo społeczeństwem. Bardziej współczesną definicję prezentuje nam kolejny polski uczony, Pan Eugeniusz Zieliński, który uważa, że typy państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne i stosunki polityczne oraz podobny status publiczny ludzi.
Co do kryteriów, dzięki którym możemy wydzielić typy państw, to wg. literatury,
z której min. korzystałam („Typy i forma państw”, aut. B. Szmulik, M. Żmigrodzki) wyróżniamy przede wszystkim: rodzaj interakcji na linii rządzący-rządzeni, relacji pomiędzy grupami społecznymi, status publiczny ludności w danym państwie i grupy wyłaniającej ośrodek bądź ośrodki władzy politycznej. Jednak w nauce o państwie
i prawie badacze stosują już wcześniej wymieniane kryteria, o dość szerszym zastosowaniu: stosunków społeczno-ekonomicznych, politycznych oraz statusu publicznego ludzi w danym państwie. Te pierwsze wyrażają się we wzajemnych stosunkach między ludźmi w dziedzinie własności, wytwarzania rzeczy i podziału dóbr. Jeśli chodzi o własność, to także wskazują na jej podmioty, relacje między posiadaczami a także zasady podziału już wcześniej wspomnianych przeze mnie dóbr. Jeśli chodzi o stosunki polityczne, to przejawiają się one, wg. Pana E. Zielińskiego, we wzajemnych stosunkach ludzi w dziedzinie wyrażania potrzeb
i interesów oraz ich realizacji w procesie rządzenia. Czyli jak już możemy zauważyć, jedne i drugie stosunki pozostają w korelacji.
Tak więc teraz możemy przejść już do omawiania poszczególnych typów państw, zachowując przy tym ściśle określoną kolejność. Pierwszym typem, który postaram się przybliżyć jest państwo niewolnicze.
Gdy społeczeństwa plemienne rozpoczęły proces przekształcania swoich organizmów w państwa, rozpoczął się przy okazji inny proces, a mianowicie zaczęto dążyć do znalezienia coraz to doskonalszych form bądź typów organizacji społeczności ludzkich. W V tysiącleciu przed naszą erą nad Eufratem i Tygrysem powstało osadnictwo, które miało znaczący wpływ na rozwój kultury sumeryjskiej, właśnie tej, której zawdzięczamy pismo. Od III tysiąclecia przed naszą erą dorzecze stało się celem ataków plemion semickich, które swoimi działaniami unicestwiały zdobycze Sumerów, a także zaczerpnęły z ich kultury wiele dorobku technicznego
i kulturowego. Właśnie Semici są określani jako prekursorzy monarchii despotycznej, która była najbardziej charakterystyczną formą rządów społeczeństw prowadzących politykę podboju i całkowitego uzależnienia od siebie podbitych terytoriów. Właśnie wtedy najczęściej mieszkańcy zajętych terytoriów stawali się niewolnikami. Tym samym wyłaniają nam się dwie klasy społeczne: właściciele niewolników, na tle historycznym to możnowładcy, wojownicy czy też monarchowie, oraz sami niewolnicy – w ten sposób właśnie wytworzył się pierwszy typ państwa oparty na systemie niewolniczym.
Klasyczna definicja państwa niewolniczego brzmi następująco: jest to jedna z form wyzysku, polegająca na tym, że pewna grupa ludzi, wraz z narzędziami do pracy stanowi własność innych ludzi bądź instytucji, mogących nimi swobodnie rozporządzać. Ja osobiście do tej definicji dodałabym jeszcze, że niewolnictwo może oznaczać sytuację prawną bądź faktyczną, przy czym ta pierwsza jest instytucją, sprowadzającą się do tego, że niewolnik w świetle prawa jest rzeczą, czyli przedmiotem praw rzeczowych innej osoby, dlatego zgodnie z prawem może być zbywany, kupowany, pożyczany, darowany bądź zastawiany, natomiast stan faktyczny zobrazował się, gdy niewolnictwo zostało zakazane prawnie, o czym powiem później, więc taki stan rzeczy przestał być chroniony prawnie i aktualnie stanowi przestępstwo, zresztą dość poważne, bo narusza między innymi podstawowe gwarantowane prawa człowieka.
Początki niewolnictwa sięgają rozpadu formacji wspólnoty pierwotnej, jednak przetrwało ono także w wielu państwach feudalnych czy nawet kapitalistycznych.
O powstaniu niewolnictwa przesądziły przede wszystkim czynniki ekonomiczne, ale również i społeczne. Otóż, praca niewolnicza była przede wszystkim szansą na szybkie i łatwe wzbogacenie się właścicieli pól uprawnych, bo koszt pracy takiego niewolnika zamykał się w zapewnieniu mu wyłącznie podstawowych warunków egzystencjalnych. Niewolnictwo powstało również w wyniku występowania znacznych różnic w kulturze, wykształceniu czy posiadaniu dóbr. Te kontrasty sprawiły, że niektórzy ludzie wyrażali zgodę na bycie niewolnikami, jak i na posiadanie. Musimy zwrócić uwagę na fakt, że w różnych okresach niewolnictwo występowało w kilku formach, mniej lub bardziej uciążliwych dla samych niewolników. Pierwszą było niewolnictwo patriarchalne, a niewolnicy usługiwali przede wszystkim w gospodarstwach domowych i wykonywali wiele prac, najczęściej o charakterze służebnym. Tutaj niewolnicy byli raczej dobrze traktowani przez swoich właścicieli, a nawet mieli dość łatwą drogę do stania się ludźmi wolnymi (min. poprzez małżeństwo z osobą statusu wolnego lub urodzenie mu dziecka,
w przypadku kobiety – niewolnicy). Eskalację niewolnictwa możemy zaobserwować
w starożytnej Grecji, antycznym Rzymie czy też Azji Mniejszej. Wzrosła liczba niewolników, którymi byli najczęściej jeńcy wojenni, osoby schwytane przez piratów
i handlarzy „żywym towarem”, ale także byli niewolnicy, którzy sami chcieli nimi być, przeważnie by wspomóc materialnie rodzinę. Byli oni wykorzystywani głownie do pracy w kamieniołomach, kopalniach i przy rzemiośle, czasami przy pracach
w rolnictwie i jako służba domowa. W starożytnym państwie rzymskim niewolnicy byli podstawą siły produkcyjnej. Z czasem z powodu nieludzkiego traktowania niewolnicy wszczynali bunty i powstania (np. wielu znane powstanie Spartakusa, 73-71 r.p.n.e.), które pochłaniały wiele ofiar. We wczesnym średniowieczu niewolnictwo odgrywało jeszcze znaczącą rolę w produkcji, wtedy też powszechnie przyjęła się forma servi casati, czyli niewolników, którzy zostali osadzeni na działkach gruntu wyznaczonego im pod uprawę. Kolejna fala następuje wraz z gwałtownym rozwojem kapitalizmu
i przede wszystkim kolonizacji Afryki, obu Ameryk i Azji. Skupimy się przede wszystkim na Amerykach, gdzie zakładano potężne gospodarstwa rolne
i przemysłowe (plantacje tytoniu i ryżu). Brakowało rąk do pracy, a Indianie, jako rdzenni mieszkańcy, nie byli w stanie wytrzymać takiego obciążenia, wtedy też zdecydowano się sprowadzić grupy dość silnych i mogących znieść trudy pracy, niewolników z Afryki. Jednak wbrew pozorom liczba białych najemnych pracowników była większa niż afrykańskich niewolników. Punkt szczytowy przypada na przełom wieku XVIII/XIX, wtedy też u zachodnich wybrzeży Afryki powstała niezliczona liczba faktorii, gdzie na targach niewolników kupowano od miejscowych wodzów ludzi do pracy w koloniach.
Powiedzieliśmy sobie o rozwoju niewolnictwa, ale musimy też dodać o problemach związanych z jego znoszeniem. Nieludzkie traktowanie niewolników na obszarach, gdzie ono jeszcze istniało, spowodowało, że w okresie oświecenia (XVII/XVIII w.) zaobserwowany został ruch na rzecz zniesienia niewolnictwa, czyli abolicjonizm. Był to ruch społeczny i ideowy, zapoczątkowany przez kwakrów (członków Religijnego Towarzystwa Przyjaciół, protestancki kierunek wyznaniowy). W okresie rewolucji francuskiej, uchwałą Konwentu z 1794 roku zostało zniesione niewolnictwo we francuskich koloniach. Następnie w Stanach Zjednoczonych, zniesienie niewolnictwa następuje podczas trwania niezwykle krwawej wojny secesyjnej (1861-1865). Uchwałą kongresu, tj. XIII poprawką do konstytucji z dnia 1 stycznia 1865 zniesiono niewolnictwo na całym terytorium USA. Anglia ogłosiła zniesienie niewolnictwa w 1807 roku, a w koloniach angielskich niewolnictwo znika ok. 1833r. W Dani następuje to w roku 1792, w koloniach dopiero w 1848. Ostatecznie wiek XIX staje się przełomowy, wtedy to zniesienie niewolnictwa i jego praktyk następuje w Meksyku, Peru, na Kubie i w Brazylii. Należy również podkreślić fakt, że niewolnictwo istniało także w wielu krajach zależnych i koloniach, gdzie zostało zniesione bardzo późno, dla przykładu w Chinach dopiero w 1910 roku, a w Arabii Saudyjskiej w roku 1952. Pierwsze międzynarodowe uregulowania miały miejsce na początku XIX wieku, jednak najistotniejszymi są: konwencja Ligi Narodów z 1926 roku, później Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku uchwalona przez ONZ.
Podsumowując rozważania na temat niewolnictwa, możemy powiedzieć,
że teoretycznie w dzisiejszych czasach ono nie powinno istnieć, w praktyce mamy świadomość, że na świecie wciąż trwa handel „żywym towarem”, zwłaszcza
z biednych krajów afrykańskich, którzy przykładowo próbują podjąć nielegalną prace min. w Europie i naiwnie ufają ludziom, którym nie powinni.
Kolejnym państwem jakie postaram się pokrótce omówić będzie państwo feudalne. Za ogólną definicję, wg. Encyklopedii PWN, przyjmujemy, że jest to system społeczno-polityczny opierający się na systemie hierarchicznej zależności jednostek. Sam feudalizm jest zespołem zwyczajów i praw związanych z organizacją gospodarki i społeczeństwa, powstałych i ukształtowanych w średniowiecznej Europie. Dlaczego wyłonił się system feudalny? Otóż warstwą posiadającą i panującą stało się rycerstwo, które zostało zobligowane stosunkiem lennym do służby i wierności władzy, otrzymując w zamian prawa do ziemi oraz urzędy, wraz z płynącymi z nich politycznymi i wojskowymi prerogatywami (przywilejami i uprawnieniami).
W literaturze marksistowskiej feudalizm określa się jako formację społeczno-ekonomiczną opartą na własności ziemi, która stanowi główny ośrodek produkcji. Własność była rozparcelowana oraz bardzo istotny był stosunek zależności między posiadaczami środków produkcji (ziemi), czyli feudałami a chłopstwem.
System feudalny wyrósł na gruncie przyjaźni pomiędzy władcą a jego żołnierzami. Społeczeństwo poszukiwało „opiekunów”, którymi byli przeważnie posiadacze potężnych majątków ziemskich, które świadczyły o potędze i sile, co przekładało się na to, że możnowładcy mieli nieograniczoną władzę nad swoim terytorium
i ludnością. Rozbudowana drabina zależności feudalnej sięgała od góry, od cesarza
i króla aż po drobnych rycerzy. Ceremonia nadania lenna, czyli inwestytura, nadanie dóbr seniora wasalowi, przy zachowaniu ceremoniału i zasad prawa lennego, odbywała się w sposób złożenia przez wasala hołdu lennego i przysięgi na wierność. W czasie inwestytury wasal klękał i otrzymywał od seniora przedmiot symbolizujący przekazanie lenna, przeważnie był to sztandar, lanca, czy też dokument. Na mocy tej ceremonii wasal otrzymywał prawo do dochodów z określonych dóbr ziemskich, niemniej jednak zobowiązywało go to do wypełniania pewnych zobowiązań wobec seniora, pomocy zbrojnej, finansowej czy też doradczej. Wasale, jako pełnomocnicy władcy mieli prawo do sprawowania władzy sądowniczej, ściągania podatków
i obowiązek ochronny granic państwa.
W państwie feudalnym ważną rolę pełnił immunitet. Sądowy polegał na tym, że pełnia władzy sadowniczej należących do feudała spoczywała w jego rękach. Na jego mocy feudał był panem „życia i śmierci” na obszarze swojej jurysdykcji. Drugim immunitetem był immunitet ekonomiczny, posiadanie tegoż zwalniało feudała od wszelakich świadczeń finansowych i materialnych wobec panującego władcy. Warto zaznaczyć, że czasem królowie nadawali dwa na raz, dzięki czemu feudał tak jakby tworzył państwo w państwie, mogąc swobodnie kształtować korzystną dla siebie politykę.
Jeśli chodzi o sam schemat społeczeństwa feudalnego, to najliczniejszą grupę stanowili chłopi, najmniej było parów, czyli najpotężniejszych feudałów, którzy to cieszyli się największym zaufaniem swojego władcy. Osoby duchowne wchodziły
w skład praktycznie każdej warstwy społeczeństwa, ponadto były one wasalami jak
i seniorami. Powróćmy jednak do parów. Byli oni warstwą najbardziej zamożną, jako jedyna grupa byli lennikami króla. Użytkowali ogromne powierzchnie gruntu, sprawowali władzę sądowniczą w imieniu swojego monarchy, a także w razie potrzeby wystawiali swoich wojowników do wsparcia działań militarnych panującego.
W celu zapewnienia optymalnego sposobu zarządzania majątkami najpotężniejsi feudałowie nadawali lenna wasalom niższego rzędu, ci zaś niejednokrotnie przekazywali cześć przywilejów swoim poddanym. W taki sposób w państwach feudalnych zjednywano sobie wiernych stronników i próbowano prowadzić efektowną politykę, łącząc ze sobą aspekt militarny, gospodarczy i administracyjny.
Wasal wobec seniora miał szereg obowiązków, min. utrzymywanie seniora podczas podróży przez ziemię lennika, służenie radą, gotowość zbrojna na wypadek wezwania seniora czy też ofiarowywanie w razie potrzeby środków materialnych. Możemy wnioskować, że ciężar tych świadczeń był dla wasala mniejszy, im wyżej stał on w piramidzie społecznej.
Osobista obecność króla była niezbędną gwarancją skuteczności jego polityki, między innymi po to, aby podtrzymać więź między nim samym a jego poddanymi. Zmuszało go to do częstych podróży po państwie. Jednak chwiejna wierność wobec króla z czasem odzwierciedlana była przez zasadę „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”, dlatego rola króla jako centralnego organu administracyjnego
w państwie ulegała stopniowemu rozpadowi na rzecz rosnących w siłę feudałów.
Jeśli chodzi o chłopów, to nie mieli oni praktycznie żadnych praw politycznych,
co skutecznie uniemożliwiało im wpływanie na przebieg wieców, na których często decydowano o ich losach. W ten sposób chłopi stawali się stanem, którego często
w sposób rażący prawa były łamane.
Przejdźmy do własności. Była ona podzielona, polegała na współistnieniu różnych rodzajów związków z ziemią. Pierwsza to własność zwierzchnia, druga to użytkowa. W praktyce właścicielem ziemi był władca – zwierzchnik, który przekazywał ziemię swoim rycerzom i duchownym, czyli zezwalał im na czerpanie korzyści majątkowych z dominiów (posiadłości ziemskich).
Kolejnym państwem które przysłowiowo weźmiemy pod lupę, będzie państwo kapitalistyczne. Na wstępie może krótko o samym kapitalizmie. Jest to system oparty na prywatnej własności, wolnym obrocie towarami i usługami, oraz na wolnej konkurencji pomiędzy podmiotami. Obecnie na świecie nigdzie nie ma systemu
w pełni kapitalistycznego, ponieważ jest on ograniczany przez min. monopole państwowe, interwencjonizm i protekcjonizm państwowy, czy też przykładowo koncesje i zezwolenia. Jeśli chodzi zaś o definicję państwa kapitalistycznego, wg.
B. Bankowicza, jest to system gospodarczy zorientowany na rynek, tj. miejsce,
w którym spotykają się popyt, a także podaż dóbr i usług oraz gdzie odbywa się współzawodnictwo. W literaturze marksistowskiej scharakteryzowano ten typ państwa, jako stosunek klasy panującej do środków produkcji i oparte na tym panowanie ekonomiczne (w tym politycznie i ideologiczne). Współcześnie mówi się, że państwa kapitalistyczne wykazują zróżnicowany stopień zamożności większości społeczeństwa i przede wszystkim inaczej przebiegają interakcje wewnętrzne, społeczno-polityczne. W każdym z takich państw występuje zasada wolnej konkurencji, a przede wszystkim samoregulacji gospodarki. Ośrodki władzy nie ingerują w sposoby bogacenia się społeczeństwa, jeśli mieszczą się one w ramach obowiązującego prawa. Kapitalizm opiera się także na ideach rentowności i oszczędności, tym samym sprzyja zarówno eksportowi jak i importowi. Pracę traktuje się jak każdy inny produkt podlegający prawom rynku, a dominującym systemem pracy jest praca najemna. Istnieje podmiot, który zleca wykonanie danej pracy, czyli kapitalista i osoba, która zobowiązana jest ją wykonać, czyli pracownik. Jednak pojęcie kapitalizmu kojarzy się również z wolnością posiadania, handlu, wyboru zawodu, miejsca i metod pracy. Natomiast jeśli chodzi o rolę państwa,
to w gospodarce wolnorynkowej sprowadzać ma się ona do roli nocnego stróża, który ma zapewniać spokój i bezpieczeństwo publiczne.
Państwo kapitalistyczne zaczęło pojawiać się już u schyłku XVIII wieku. Najpierw rodził się intensywny postęp gospodarczy, a mieszczaństwo zaczęło domagać się szerokich praw politycznych i własnych reprezentacji w strefach rządzących. Generalizując, można stwierdzić, że nadeszła rewolucyjna zmiana mentalności społeczeństwa. Ważnym czynnikiem, który wpłynął na rozwój państwa kapitalistycznego była tak zwana mobilność społeczna, czyli migracje ludności ze wsi do miast oraz możliwość szybkiego awansu społecznego, który wcześniej w ogóle nie mógł mieć miejsca. Właśnie z końcem XVIII wieku gospodarka światowa weszła w proces industrializacji, który wywodził się z rewolucji przemysłowej. Powoli zaczęły powstawać państwa oparte na systemie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Państwo takie prowadziło działalność interwencyjną w stopniu minimalnym. Odpowiadało to zasadom liberalizmu gospodarczego, który opierał się na wolności pracy, produkcji i handlu, na klasycznej ekonomii, natomiast jeśli chodzi o zasady liberalizmu politycznego, to określał on sposób sprawowania władzy, definiował stosunek władzy państwowej do obywatelskich wolności politycznych, min. sumienia, słowa, zgromadzeń, oraz opowiadał się za demokratycznym ustrojem państwa.
W wieku oświeconym widzimy rysującą się doktrynę państwa kapitalistycznego zwłaszcza w Anglii, Francji czy też Stanach Zjednoczonych. Zaczęto wypierać feudalne stosunki produkcji i zarazem efektywnie rozwinięto siły wytwórcze. Gospodarka państwa kapitalistycznego, wolnokonkurencyjnego, opierała się na prywatnej własności kapitału i środków produkcji, rozproszonych między znaczną liczbę właścicieli. Powstające korporacje nie należały do potężnych, a konkurencja powodowała, że przedsiębiorcy nie byli w stanie odnosić sukcesów finansowych ani zapanować nad prawami podaży i popytu. Warunki pracy stawały się nie do zniesienia, bo ludzie zmuszeni byli do pracy po kilkanaście godzin dziennie, ponadto w pełnym wymiarze godzin zatrudniano również dzieci, które wspomagały, a czasami również utrzymywały swoje rodziny. Poziom plac i zapotrzebowanie konsumpcyjne nie nadążały za żywiołowością produkcji, powodując powstawanie głębokich kryzysów hamujących rozwój gospodarczy krajów kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Zaczęto poszukiwać nowych optymalnych sposobów organizacji państwa, wówczas to właściwie samoistnie powstało kolejne stadium kapitalizmu – monopolistyczny. Zapoczątkowały go narodziny konkurencji, która prowadziła w sposób nieuchronny do gromadzenia własności i tworzenia coraz to większych, scalonych organizacji gospodarczych. Pod koniec XIX wieku możemy zaobserwować rozwój zrzeszeń kapitalistów np. w formie spółek akcyjnych, kartelów, które skutecznie wyodrębniały wytwórczość indywidualną, czyli firmy rodzinne. Monopolizacja gospodarki spowodowała zwiększenie skali inwestycji, a także zmianę sporządzania planów finansowych. Przedsiębiorstwa zaczęły wytwarzać dobra
z Myśla nie tylko o rynku wewnętrznym, ale zwłaszcza o rynkach zewnętrznych, które były bardziej chłonne i przynosiły większe zyski.
Patrząc na całokształt cech organizmu państwowego opartego na monopolistycznym stadium kapitalizmu, możemy swobodnie stwierdzić, że państwo było wówczas dominującym podmiotem w aspekcie ekonomicznym, jak i również społecznym i politycznym. Spełniało funkcję nie tylko stróża nocnego, ale również swoistego regulatora wszelkiej aktywności społeczeństwa, ingerując w dane dziedziny z różnym nasileniem i z pomocą rozmaitych środków (cały czas w ramach prawa). Z czasem wzrost zależności przedsiębiorstw od państwa spowodował, że wykształcił się nowy kapitalizm, bardziej monopolizujący gospodarkę, czyli kapitalizm państwowo monopolistyczny. Działalność interwencyjna państwa w sferze ekonomiki była dość szeroka. Administracja współtworzyła z korporacjami jeden silny organizm, mający tym samym władzę zarówno w aspekcie politycznym jak i ekonomicznym. Państwo stało się czynnym regulatorem gospodarki, wpływając na nią za pomocą odpowiednich środków najczęściej w sytuacjach kryzysowych. Państwo jest naczelnym właścicielem środków produkcji, które nabywa w drodze kupna od właścicieli indywidualnych.
Reasumując, możemy powiedzieć, że państwo wczesnokapitalistyczne w ciągu dwóch wieków istnienia ulegało ogromnym zmianom. Rozróżniliśmy dwa okresy, państwa liberalnego, które odpowiadało kapitalizmowi wielokonkurencyjnemu, które ograniczało się do posunięć niezbędnych do odsunięcia zagrożenia władzy oraz współczesnego państwa kapitalistycznego, rozwijającego działalność zarówno w sferze gospodarczej w formie interwencjonalizmu państwowego jak i w sferze socjalnej, w której zawiera się m. In. oświata, ochrona zdrowia, czy tez ubezpieczenia społeczne.
Ostatnim już typem państwa, który omówię, będzie państwo socjalistyczne, czyli państwo wcielające zasady socjalizmu. Sam socjalizm to wieloznaczne pojęcie, odnoszące się do prób zmniejszenia nierówności społecznych i upowszechniania świadczeń socjalnych, lub poddania gospodarki kontroli społecznej, poprzez instytucje państwowe, samorządowe, korporacyjne lub spółdzielcze). Częścią wspólną wszystkich odmian socjalizmu jest (częściowe lub całkowite) odrzucenie idei kapitalistycznego wolnego rynku, ograniczenie własności prywatnej oraz promowanie idei sprawiedliwości społecznej. W państwach rządzonych przez partie komunistyczne (tzw. państwa socjalistyczne) socjalizm był systemem,
w którym środki produkcji były uspołecznione, a gospodarka według ideologii marksistowskiej miała być nastawiona na sprawiedliwy podział dóbr,
a nie na zysk właścicieli kapitału. Socjalizm w tym systemie miał być drogą do komunizmu, który w praktyce nigdy nie został zrealizowany jako społeczeństwo bezklasowe.
W zamyśle socjalistów własność środków produkcji może być oparta na bezpośredniej własności pracowników spółdzielni, lub całego społeczeństwa. Zarządzanie i kontrola nad działalnością przedsiębiorstw publicznych powinna być oparta na samorządności i autonomii, przy równych relacjach w miejscu pracy. Pierwotne koncepcje ekonomii socjalistycznej zalecały zorganizowanie produkcji
w taki sposób, aby bezpośrednio produkcja dóbr i usług była proporcjonalna do ich wartości użytkowej. Rola i wykorzystanie pieniędzy w hipotetycznej gospodarce socjalistycznej jest sporna, pierwotnie utopijni socjaliści często odrzucali pieniądz jako przedmiot niesprawiedliwości społecznej. Socjaliści utopijni w tym Karol Marks, Robert Owen i Pierre-Joseph Proudhon zalecali różne formy zbliżone do pieniądza. Bolszewicki rewolucjonista Lew Trocki twierdził, że po rewolucji socjalistycznej, pieniądze nie mogą być arbitralnie zlikwidowane. Pieniądze miały wyczerpać jedynie "historyczną misję" (nadal stosowane, aż staną się zbędne)^..
Socjalizm rynkowy odwołuje się do różnych teorii i systemów ekonomicznych które wykorzystują mechanizm rynkowy do organizowania produkcji i przeznaczania czynników produkcji wśród przedsiębiorstw będących własnością społeczną. Odmiany socjalizmu rynkowego obejmują propozycję, takie jak mutualizm (obopólne korzyści w takim stopniu, że następuje wzajemne uzależnienie istnienia każdej ze stron) i neoklasyczne modele ekonomii. Socjaliści rynkowi opierają się na gospodarce mieszanej, samorządności pracowniczej i rynku opartego na własności mieszanej z dużym udziałem sektora spółdzielczego i własności pracowniczej.