Pojęcie rozwoju osobniczego (ontogeneza) człowieka określamy jako przemiany rozwojowe organizmu, które zachodzą od chwili poczęcia ( tzn. zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik – powstanie zygoty) do kresu życia w starości ( śmierci).
Cały okres rozwojowy w życiu człowieka dzieli się na dwa zasadnicze etapy: okres życia płodowego (wewnątrzmacicznego, czyli tzw. prenatalny) oraz okres życia popłodowego (poza organizmem matki).

Okres życia płodowego dzieli się na:
• fazę jaja płodowego,
• fazę zarodka,
• fazę płodu.

W okresie życia popłodowego wyróżnia się:
• okres noworodkowy,
• okres niemowlęcy,
• okres poniemowlęcy,
• dzieciństwo,
• dojrzewanie,
• dorosłość,
• starość.
Okres życia płodowego

1.Faza jaja płodowego
Ten okres trwa 15 dni od zapłodnienia, które jest nazywane początkiem rozwoju osobniczego. Komórki jajowe, zanim jedna z nich dostanie się do jajowodu, dojrzewają przez 4 tygodnie w jajniku. Po uformowaniu się dojrzałego pęcherzyka Graafa pęka on, uwalniając komórką jajową. Dostaje się ona do jamy ciała, skąd zostaje wychwycona przez lejek jajowodu. W miejscu pękniętego pęcherzyka Graafa powstaje ciałko żółte syntezujące progesteron (hormon ten wstrzymuje dojrzewanie następnego pęcherzyka z komórka jajową i powoduje silne grubienie ściany macicy przygotowując ją do przyjęcia jaja, zatrzymuje miesiączkę). W normalnych warunkach w początkowych odcinkach jajowodu jeden plemnik zapładnia komórkę jajową, a powstała zygota jest początkiem nowego życia. Jeżeli jajo nie zostało zapłodnione, to wraz z łuszczącym się nabłonkiem macicy jest wydalane w cyklu menstruacyjnym. Ponieważ jajo ludzkie ma materiał zapasowy prawie równomiernie rozmieszczony (jajo izolecytalne), a jego ilość jest stosunkowo mała (jajo oligolecytalne), więc bruzdkowanie jest całkowite i prawie równomierne, dlatego w jego wyniku powstają komórki podobnej wielkości. Bruzdkująca zygota wędruje jajowodem w kierunku macicy. Zygota szybko dzieli się, pomnaża się liczba komórek, ale jednocześnie zmniejszają się ich rozmiary (zarodek nie rośnie). Bruzdkowanie trwa około 10 dni. Kolejne stadium to morula (grudki komórek bez jamy w środku). Następnie występuje stadium blastuli zwanej blastocystą lub jajem płodowym. Jest to pęcherzyk złożony z zewnętrznej warstwy większych komórek - trofoblastu i wewnętrznej – embrioblastu. Trofoblast pełni funkcję odżywczą i ochronną. Z embrioblastu (tzw. węzła zarodkowego) powstaje ciało zarodka. Po 6-9 dniach wędrówki jajo płodowe przedostaje się do macicy i przez kilka dni rozwijając się dalej odżywia się substancją wydzielaną przez jej śluzówkę tzw. mleczkiem macicznym. W tym czasie komórki trofoblastu wydzielają enzymy, które powodują nadtrawienie błony śluzowej macicy. Dojrzałe jajo płodowe zagnieżdża się w wytrawionym zagłębiu (implantacja jaja płodowego), a śluzówka macicy je obrasta. Trofoblast stopniowo wiąże się z macicą przekształcając się w kosmówkę i uczestniczy w wytwarzaniu łożyska.
Fazą jaja płodowego nazywamy okres od powstania zygoty do implantacji jej w ścianie macicy. W tym okresie zapłodnione, dzielące się jajo nie jest przymocowane i nie ma biologicznego kontaktu z tkankami matki, tak więc nie otrzymuje pożywienia z zewnątrz. Materiał i energię do podziałów czerpie z niewielkich ilości substancji o wysokich wartościach odżywczych zawartych w jaju. Wraz z implantacją zapłodnionego jaja w odpowiednio do tego przygotowanej ściance macicy rozpoczyna się właściwa faza rozwoju śród macicznego. Dzieli się ona na fazę zarodkową i płodową.

2. Faza zarodkowa
Trwa od 16 do 85 dnia ciąży. Po przymocowaniu jaja do ściany macicy z czasem formuje się owodnia powstająca z fałdu, który formuje się nad zarodkiem. Wypełniona jest płynem, który zapewnia środowisko rozwoju zarodka i zabezpiecza zarodek przed mechanicznymi uszkodzeniami. Do niej usuwane są przez zarodek wydaliny narządów moczowych. Poprzez owodnię prowadzi pępowina, która łączy zarodek z zewnętrzną błoną płodową, czyli kosmówką. Kosmówka dzięki licznym kosmkom zrasta się analogicznie z kosmkami błony śluzowej macicy. W ten sposób zostaje uformowane łożysko. Poprzez łożysko substancje odżywcze przenikają z krwi matki do krwioobiegu płodu.
Zarodek charakteryzuje się dużą wrażliwością na wpływ czynników zewnętrznych, wtedy następuje formowanie się większości wad rozwojowych. W fazie zarodkowej ma miejsce niezmiernie szybki rozwój, który już potem nie występuje. Przy końcu tej fazy zarodek przybiera postać właściwą jedynie dla człowieka. W fazie zarodka ma miejsce tworzenie się układów i narządów w dalszym rozwoju następują jedynie zmiany wielkości, a nie powstawanie nowych właściwości. Jako pierwsze tworzą się warstwy zarodkowe, które są materiałem formującym wszystkie narządy i tkanki. Warstwy te to: ektoderma, mezoderma i endoderma. Z pierwszej z nich powstają: naskórek, włosy, paznokcie, tkanka nerwowa itp. Z warstwy środkowej mezodermy, powstaje skóra, mięśnie, narządy krążenia i wydalania. Natomiast z endodermy, powstaje tchawica, grasica, trąbka Eustachiusza. W tej fazie rozwijają się również oczy, uszy, usta (z małą żuchwą), nos (zaopatrzony jest w pojedynczy przewód), głowa (bardzo duża i silnie wychylona do przodu). Kończyny są stosunkowo bardzo małe i cienkie, górne i dolne początkowo bardzo podobne do siebie. Tułów jest wydłużony i zaokrąglony, zaopatrzony w dość długi ogon (który ulega potem redukcji). Budowa serca jest już wyraźna, w końcu trzeciego tygodnia przejawiają się już skurcze mięśni. Znaczne rozmiary przybiera wątroba, która zaczyna wydzielanie żółci. Stopień zróżnicowania narządów płciowych pozwala na rozróżnienie płci. Jednomiesięczny zarodek ma długość ok. 0,5 cm. Wtedy rozwija się układ nerwowy. Pod koniec drugiego miesiąca płód ma ok. 3 cm. Waży 10 g. Jego palce są częściowo wykształcone. Narządy znajdują się na właściwych miejscach.
Faza zarodkowa kończy się około 8 tygodnia. Zarodek waży wtedy około 1 kg i ma 23 mm długości oraz posiada zaawansowane zawiązki wszystkich organów.

3. Faza płodu
Trwa od 86 dnia ciąży do chwili narodzin dziecka. Po zakończeniu fazy płodowej, u noworodka ciało składa się z około 200 milionów komórek, o różnorodnej budowie i funkcji, osiąga średnio 50 – 51 cm. długości i 3,5 kg ciężaru. W trzecim miesiącu rozwoju śród macicznego wielkość głowy stanowi około trzecią część długości ciała, jednak już tylko czwarta część w szóstym miesiącu, a w chwili narodzin nawet nieco mniej niż jedną czwartą. Rozwijają się narządy wewnętrzne do postaci umożliwiającej życie poza organizmem matki. W trzecim miesiącu wyraźna jest już praca nerek, pracuje także serce płodu. Jest to okres, kiedy płód ma około 10 cm. Jego palce są w pełni wykształcone. Można określić płeć dziecka za pomocą badania ultrasonograficznego USG. Praca serca wyczuwalna jest nawet poprzez ciało matki, rytm jest około dwukrotnie szybszy aniżeli matki. System nerwowy, zapewniający tworzenie się odruchów istnieje już w końcu trzeciego miesiąca, także obserwuje się już pewne ruchy płodu, możliwe dzięki rozwojowi mięśni. W okresie płodowym formuje się już czucie skórne, odczuwanie bodźców termicznych, smaku, węchu, słuchu, ukształtowany zostaje narząd równowagi. W czwartym miesiącu płód nadal się powiększa. Osiąga długość 15 cm i waży 120 g. Zaczyna wykonywać pierwsze ruchy. W piątym miesiącu płód ma ok. 30 cm i waży 640 g. Rozpoczyna się wtedy ssanie kciuka. Płód ma delikatne brwi i rzęsy. Staje się podobny do noworodka. Siódmy miesiąc jest bardzo ważny. Od niego zależy to, czy dziecko urodzi się pośladkowo. Powinno się jednak odwrócić głową na dół. Siódmy miesiąc to także czas intensywnego rozwoju mózgu i różnicowania osobowości. Dziewiąty miesiąc jest to czas, kiedy płód powinien ważyć ok. 3,5 kg, i mieć ok. 50 cm długości. Zanika meszek, skóra różowieje, gromadzi się tkanka tłuszczowa, a płód jest gotowy do przyjścia na świat.
Okres płodowy jest najbardziej dynamicznym etapem rozwojowym w życiu dziecka. Jest to okres bardzo ważny dla prawidłowego rozwoju i zdrowia dziecka po urodzeniu, a nawet dla jego życia. Różne czynniki (fizyczne, chemiczne, zakaźne, wrodzone itp.) działające na płód w łonie matki, mogą doprowadzić do poronienia, porodu przedwczesnego, urodzenie dziecka z wadami rozwojowymi lub innymi odchyleniami od stanu prawidłowego.


Okres życia popłodowego

1.Okres noworodkowy
Noworodkiem nazywamy dziecko urodzone po 22 tygodniu ciąży, ważące ponad 500g aż do ukończenia 28 dnia życia. Prawidłowa masa noworodka urodzonego o czasie waha się w granicach od 2500g do 4500g, a długość od 48 cm do 52 cm. Po urodzeniu i w dalszym rozwoju dziecko ustala na ogół dość harmonijnie swój stosunek do otaczającego je świata. Okresowo zdobywa nowe cechy i czynności, burząc poprzednią równowagę, aby uzyskać nową. Ten okres utraconej równowagi nazywany jest okresem przełomu. Okresami przełomu są: noworodkowy, poniemowlęcy i dojrzewania płciowego. Okresami równowagi są: niemowlęcy, dziecięcy, młodzieńczy.
Dziecko rodzi się z wykształconymi narządami zmysłów. Jego analizatory są gotowe do funkcjonowania już od pierwszych chwil życia. Dziecko po urodzeniu przechodzi swój pierwszy i najcięższy kryzys życia. Przejście od życia płodowego, w którym wszystkie jego potrzeby były zaspakajane przez organizm matki, do życia poza jej organizmem połączone jest z przekształceniem w okresie noworodkowym wielu czynności życiowych. Są to: uruchomienie samodzielnych mechanizmów oddychania, krążenia, wydalania, trawienia itp. Te czynności przystosowawcze określa się mianem adaptacji noworodka. Także w tym czasie dziecku złuszcza się naskórek, odpada pępowina, wygaja się pępek. Reguluje się temperatura ciała i przemiana materii. W ciągu pierwszego miesiąca życia dziecko przystosowuje się do zmienionych warunków oddychania, pobierania pokarmu, wydalania zbytecznych dla organizmu produktów itp.
Ciekawą cechą charakterystyczną tego etapu rozwoju człowieka jest długi okres snu. Noworodek śpi około 21 godzin na dobę (występują jednak duże odchylenia osobnicze), budząc się tylko w porach karmienia. Wyodrębnienie tego okresu z niemowlęctwa jest konieczne ze względu na trwający w tym czasie okres adaptacji młodego organizmu do życia w nowym środowisku. Nauką zajmującą się problemami zdrowotnymi tego okresu jest neonatologia. Noworodek jest bezsilny i bezbronny wobec otoczenia. Po ok. 2 tygodniach życia rozpoznaje głosy bliskich. Innymi ciekawymi cechami są płacz bez wydzielania łez, szaroniebieskie tęczówki, a także bardzo intensywny wzrost.
Dziecko rodzi się z krzykiem, po którym powietrze po raz pierwszy wchodzi do płuc i wypełnia sklejone pęcherzyki płucne. Płuca rozprężają się, w naczyniach płucnych zaczyna krążyć krew. Od tego momentu zapotrzebowanie organizmu w tlen odbywa się poprzez drogi oddechowe, około 75% noworodków zaczyna oddychać w pierwszej minucie życia. Okres noworodkowy charakteryzuje pewien zastój rozwoju przy jednoczesnym intensywnym przystosowaniu się wielu funkcji organizmu do czynników otaczającego środowiska zewnętrznego. Noworodek przejawia ogólną aktywność ruchową. Ruchy są chaotyczne nieskoordynowane i występują spontanicznie na bodźce zewnętrzne.

2.Okres niemowlęcy
Niemowlę to dziecko od urodzenia do końca pierwszego roku życia. W czasie tego okresu następuje zdumiewający wzrost i rozwój. Niemowlę ma charakterystyczny wygląd. Posiada ono stosunkowo dużą głowę, krótką szyję, duży tułów. Dziecko w tym okresie posiada obfitą tkankę tłuszczową nadającą mu okrągłe zarysy. Niemowlę jest bardzo wrażliwe na wpływy zewnętrzne. Musi być prawidłowo żywione dla właściwego rozwoju. Pierwszy okres życia jest czasem, w którym szczególne często zagrażają dziecku choroby wynikające z niedoboru, na przykład krzywica (z niedoboru witaminy D) oraz niedokrwistość (brak żelaza). Dlatego prawidłowe żywienie jest bardzo ważne.
Najwłaściwszym pokarmem dla niemowlęcia jest pokarm matki. Jest sterylny, bezpośrednio z miejsca produkcji przekazywany do spożycia. Zawiera on składniki, które odgrywają istotną rolę w procesach odporności przeciw zakaźnej. Karmienie piersią stwarza także okazję do bezpośredniego, intymnego kontaktu dziecka z matką.
Rozwój w okresie niemowlęcym jest szczególnie intensywny. Mówimy o rozwoju psychoruchowym, ponieważ w tym okresie nie można odróżnić tych dwóch komponentów rozwoju. Noworodek to człowiek kompletnie zależny od otoczenia - bezradny, mało ruchliwy, niezdolny do samodzielnego poruszania. Nie nawiązuje kontaktu z otoczeniem. Nie rozumie ludzkiej mowy i nie mówi. W pierwszym roku życia dziecko przede wszystkim osiąga spionizowaną postawę ciała. Niemowlę osiągając pionizację uczy się manipulować ręką. Nie jest to wcale takie proste. Dłoń ludzka skoordynowana ze wzrokiem stanowi niedoścignionej doskonałości narzędzie pracy. Pionizacja ciała pozwala na opanowanie lokomocji. Co prawda w pierwszym okresie niemowlęta poruszają się „na czworakach”, raczkując, ale jest to przejściowa faza rozwoju. Pod koniec roku zazwyczaj dziecko już staje i chodzi. Nie jest to jeszcze chód zbyt pewny, ale pierwszy krok na drodze rozwoju motorycznego w tym zakresie
W ciągu pierwszych 3, 4 miesięcy życia bardzo szybko dojrzewa system wzrokowy niemowlęcia. Zwiększa się ostrość wzroku. Dziecko uczy się poznawać otoczenie – wykształca w sobie zdolność emocjonalnego reagowania na osoby bliskie, przede wszystkim na matkę, zdolność poznawania otoczenia przez branie do rąk i smakowanie różnych przedmiotów oraz, co istotne, zdolność przywiązywania się do matki jest bardzo ważną cechą. W tym właśnie okresie kształtują się zasadnicze elementy rozwoju uczuciowego.
W ciągu pierwszego roku życia dziecko opanowuje mowę. Rozumie, co do niego się mówi po intonacji głosu, po wyrazie twarzy rozmówcy, uczy się poznawać zabarwienie uczuciowe ludzkiej mowy. Pod koniec roku zazwyczaj samo mówi i choć rozwój mowy trwać będzie jeszcze długo, to jest to istotny postęp. Równie ważną cechą okresu niemowlęcego jest umiejętność opanowania zwieraczy – dziecko uczy się sygnalizować potrzeby fizjologiczne. Zaczyna rozumieć krótkie polecenia. Pojawiają się także zęby mleczne.
Rozwój niemowlęcia odbywa się dzięki właściwym warunkom higieniczno – zdrowotnym, ale także dzięki wpływom środowiska. Trzeba pamiętać, że bodźcem do rozwoju dziecka, do pokonywania wielkich i różnorodnych trudności jest przykład człowieka dorosłego. Dziecko wychowywane bez dorosłych nie nauczy się chodzić, mówić ani rozumieć ludzkiej mowy. Dlatego ten okres jest bardzo ważny i wymaga wiele troski i starań ze strony rodziców.


3. Okres poniemowlęcy
Wiek poniemowlęcy przypada na drugi i trzeci rok życia. Tempo rozwoju somatycznego jest teraz znacznie wolniejsze. Zmniejsza się zapotrzebowanie na pokarmy, znika podskórna tkanka tłuszczowa. Dziecko staje się znacznie szczuplejsze, ale za to sprawniejsze. Stopa ulega wysklepieniu, zaczyna się lordoza lędźwiowa, słabe są mięśnie. Doskonali swoją motorykę i mowę, dzięki czemu staje się bardziej niezależne, samodzielne i zaczyna poznawać otoczenie.
Charakterystyczną cechą dziecka w tym okresie jest „głód ruchu i wrażeń”, czyli ogromne zapotrzebowanie na ruch. Dzieci źle znoszą monotonne zajęcia – z trudem skupiają się nad jedną czynnością dłużej. Wielka ruchliwość prowadzi do zmęczenia, dlatego też należy dbać, aby dziecko dużo spało. W tym czasie następuje doskonalenie chodzenia. Wzrasta sprawność manipulacyjna. Następuje również zaostrzenie spostrzegawczości. Dziecko manipulując przedmiotem zwraca uwagę na te jego cechy, które mają znaczenie podczas wykonywania określonej czynności. Poznaje coraz więcej skutecznych sposobów działania. Zapamiętuje je, a potem odtwarza w podobnych sytuacjach. Cechami charakterystycznymi tego okresu są egocentryzm, negatywizm, upór, zmienność stanów emocjonalnych.
W okresie poniemowlęcym dzieci chorują zazwyczaj na choroby zakaźne. Obecnie szczepienia wyeliminowały większość tych chorób. Zwiększają się także ilości urazów, bo dziecko ruchliwe, pozbawione doświadczenia, wykazuje brak rozwagi. Dotyka płomienia świecy, albo skacze ze znacznej wysokości, ponieważ nie umie jej ocenić.
W trzecim roku życia dziecko zaczyna wypowiadać myśli w postaci całych zdań.
W tym okresie dziecko powinno już opanować świadome oddawanie moczu i kału, czyli sygnalizować potrzeby fizjologiczne. Uzębienie mleczne ustala się w pełnym zakresie (20 zębów). W związku z tym zmienia się sposób żywienia dziecka, które coraz bardziej przechodzi z pokarmów papkowatych i półstałych na stałe. Wtedy wzrasta sprawność rąk dziecka i precyzja ruchu oraz zaczyna się ono usamodzielniać. Jednak ono nie posiada umiejętności wspólnej zabawy z rówieśnikami. Pod koniec 3 roku życia potrafi poinformować, czy jest chłopcem czy dziewczynką.


4. Dzieciństwo
Początek okresu dzieciństwa ustala się z chwilą, gdy dziecko na tyle wydoroślało, że porusza się swobodnie (chodzi, biega), dość łatwo porozumiewa się z otoczeniem za pomocą mowy, świadomie oddaje mocz i stolec oraz ma wszystkie zęby mleczne. Ze względów praktycznych wyróżnia się w nim podokresy przedszkolny i szkolny.
Wiek przedszkolny - trwa od trzeciego do siódmego roku życia. Jego cechą jest dalsza, stopniowa zmiana sylwetki dziecka - głowa powiększa się nieznacznie, wzrasta wyraźnie tułów i kończyny. Pod koniec szóstego roku życia sylwetka dziecka nabiera pewnych cech typowych dla danej płci: u chłopców ulega rozrostowi pas barkowy, u dziewcząt pas biodrowy. Kości i mięśnie rosną szybko. Siła mięśniowa i sprawność motoryczna ulegają wzrostowi. W dalszym ciągu jednak słabsze są wiązadła, co bywa przyczyną występowania urazów i wad postawy (zwłaszcza skrzywień kręgosłupa). Narządy wewnętrzne takie jak serce, płuca, układ pokarmowy ulegają rozwojowi i usprawnieniu. Ich czynności bardziej zbliżają się do funkcji organizmu dojrzałego. Tętno i ciśnienie krwi normalizuje się, zmienia się także liczba oddechów. Układ limfatyczny w wieku 3 – 7 lat ulega znacznemu przerostowi, co można tłumaczyć samoobroną organizmu przed częstymi w tym wieku zakażeniami. Powiększenie się migdałków i węzłów chłonnych to objawy wzmożonej pracy układu limfatycznego. W następnym okresie rozwojowym ulega on regresji. Pod koniec wieku przedszkolnego rozpoczyna się zmiana uzębienia mlecznego na stałe.
Prawidłowo rozwijające się dziecko we wczesnym wieku przedszkolnym powinno posiadać zdolność koordynacji ruchów. Dotyczy to zarówno koordynacji ruchów głowy, tułowia i kończyn. W miarę dorastania dziecko stopniowo udoskonala i usprawnia się ruchowo.
Dynamikę rozwoju psychicznego dzieci w wieku przedszkolnym charakteryzują przede wszystkim przemiany w sferze społecznej, emocjonalnej i dynamice procesów poznawczych. Aktywność intelektualna oraz dociekliwość zwiększają się w połowie wieku przedszkolnego. Następuje także rozkwit wyobraźni i zdolności fantazjowania, wydłuża się możliwość skupiania uwagi w czasie zajęć dydaktyczno – rozwojowych w przedszkolu oraz pojawia się twórczość plastyczna (źródło wrażeń i przeżyć estetycznych). Życie emocjonalne charakteryzuje się żywą dynamiką, impulsywnością i chwiejnością równowagi. W ostatniej fazie okresu przedszkolnego zwiększają się przejawy woli i możliwości opanowania reakcji impulsywnych, umiejętności zorganizowanej zabawy z rówieśnikami, przestrzeganie norm moralno – społecznych, a także umiejętność podporządkowania się wymaganiom życia zbiorowego.
Typowymi zachowaniami dziecka w wieku przedszkolnym w poszczególnych etapach rozwoju psychicznego są:
• 3,5. rok życia: często popisuje się, okazuje dumę z osiągnięcia celu, umie współdziałać w grupie (dzieli się zabawkami, nie przeszkadzają w zabawie innym dzieciom itp.), uczy posługiwać się widelcem i szczoteczką do zębów;
• 4. rok życia: okazywanie radości (w sposób gwałtowny i przesadny), hałaśliwość, częste objawy agresji, niecierpliwość, niedbałość, egocentryzm, zadawanie wielu pytań;
• 5. rok życia: małe wyczucie niebezpieczeństwa przy dobrej sprawności ruchowej (np. bieganie po schodach bez trzymania się poręczy lub ściany), dużo fantazji w wypowiedziach, znajomość dni tygodnia, umiejętność rozpoznania i nazwania co najmniej czterech kolorów, orientacja z czego są zrobione niektóre przedmioty;
• 6. rok życia: wykonywanie najprostszych czynności porządkowych w domu, sprawne chwytanie i odrzucanie piłki, budowanie zdań złożonych z 6 - 7 słów, odróżnianie prawej i lewej strony ciała;
• 7. rok życia: towarzyskość, zaradność, umiejętność organizowania zabawy z rówieśnikami z podziałem ról i zadań, rozszerzenie zakresu zainteresowań, mniejsza impulsywność reakcji uczuciowych, pojawienie się poczucie odpowiedzialności, przejawy zainteresowań nauką szkolną.
Wiek szkolny - zamyka się w szerokich granicach wieku od siódmego do około dwunastego roku życia, dlatego też różnice rozwojowe u dzieci końcowych roczników tego okresu są bardzo znaczne. Dotyczy to zarówno rozwoju somatycznego, jak i psychicznego oraz społecznego.
Ważną cechą somatyczną okresu szkolnego jest rozwój uzębienia stałego. Znamienną cechą jest znikanie tkanki limfatycznej (u dziecka w wieku przedszkolnym była znacznie rozwinięta). Wyraźnie zaznacza się szereg różnic w rozwoju somatycznym, zależnych od płci. Dotyczy to zarówno tempa, jak i rytmu rozwoju fizjologicznego. W wieku szkolnym zauważalny jest intensywny rozwój psychoruchowy, znaczna koordynacja ruchów, zręczność, a nawet precyzja. Ruchy są harmonijne i płynne. Systematyczne trenowanie mięśni i stawów Dla prawidłowego rozwoju układu mięśniowego jest konieczne. Trzeba jednak zwracać uwagę, aby praca mięśni była rozkładana równomiernie na poszczególne grupy mięśniowe.
Miarą dojrzałości psychofizycznej sześciolatka – siedmiolatka jest osiągnięcie tak zwanej „dojrzałości szkolnej”. Dziecko szybko rozszerza wiadomości o otaczającym je świecie (zadaje dużo pytań), systematyzuje je i nawiązuje do konkretnych sytuacji życiowych. Wtedy dziecko idzie do szkoły, uczy się pisać i czytać.
Główny wpływ na przeobrażenia w osobowości dziecka w wieku szkolnym (zwłaszcza w sferze intelektualnej) ma zmiana dominującej w okresie przedszkolnym formy działalności – zabawy w naukę szkolną. Okres ten charakteryzuje: rozwój uczuć wyższych, intelektualizacja emocji, przeobrażenia w rozwoju mowy (zwiększają jej funkcję symboliczną i związek z myśleniem, które stopniowo przechodzi od konkretno – wyobrażeniowego do słowno – logicznego). Doskonali się spostrzegawczość oraz zdolność do wyodrębniania poszczególnych cech spostrzeganych przedmiotów i ich uogólniania. Samodzielna lektura zaczyna dużą rolę odgrywać. Pod jej wpływem wzbogacają się rodzaje aktywności zabawowej.
Typowymi zachowaniami dziecka w wieku szkolnym są: aktywność społeczna, umiejętność współżycia w zespole oraz panowania nad własnym zachowaniem, powstrzymywanie się od działania pod wpływem emocji, tendencje do chwalenia się, duże poczucie sprawiedliwości, świadomości moralnej i skali stosowanych ocen, zwiększa się aktywność i samodzielność myślenia, pojawia się porównanie, abstrahowanie, uogólnienie. W tym czasie odczuwana jest potrzeba obcowania z rodzicami, ale ich autorytet stopniowo się zmniejsza. Zaczynają dominować wzory rówieśników. Treść zabaw dzieci intelektualizuje się. Występują różnice zainteresowań w zależności od płci, czyli u chłopców zamiłowanie do prac technicznych i majsterkowania, dziewczynek u dziewczynek do szydełkowania, szycia, roboty na drutach.


5. Dojrzewanie
Dojrzewanie to okres między dzieciństwem a dorosłością. Jest powodowane hormonami płciowymi wytwarzanymi przez organizm dziecka, dzięki którym osiąga cechy charakterystyczne dla danej płci. Dzieli się na trzy fazy:
• przygotowawcza faza przedpokwitaniowa (prepubertalna) - trwa około 2 lata, początek pokwitania ma przebieg utajony i rozpoczyna się między 6./7. a 8. rokiem życia, stopniowo nasilając się.
• faza dojrzewania właściwego (pubertalna) - trwa około 5 lat, pomiędzy 11. a 16. rokiem życia,
• popokwitaniowa faza dorastania (postpubertalna) - w większości przypadków ma miejsce między 18. a 25. rokiem życia.
Pierwszą cechą charakterystyczną tego etapu rozwoju jest jego indywidualny przebieg, zarówno w sensie czasu występowania jak i nasilenia różnych objawów. Wiek metrykalny przestaje mieć tu znaczenie. W okresie dojrzewania trudno jest ocenić określić wiek napotkanego nastolatka. Dziewczynka piętnastoletnia może być kobietą dojrzałą somatycznie (czyli już nie rośnie i od dawna miesiączkuje), ale może być także jeszcze dzieckiem, które dopiero zaczyna dojrzewać.
W okresie tym waga ciała powiększa się wolniej. Proporcje ciała ulegają zmianie - głowa wydłuża się, głównie dzięki wzrostowi szczęki górnej i żuchwy. Także rosną łuki brwiowe, małżowiny uszne, nos wydłuża się, zmienia się rysunek ust, gałki oczne są głębiej osadzone. Dziecięcość rysów mija, w związku ze zmianą twarzy. Początkowo twarz brzydnie, jednak po okresie dojrzewania osiągnąć już dorosły wyraz. W tym czasie następuje zakończenie wzrastania uzębienia stałego.

Dojrzewanie dziewcząt
Proces dojrzewania u dziewcząt zaczyna się około 10. roku życia. Wraz ze wzrostem kości długich powiększa się miednica, przyrasta tkanka tłuszczowa zaokrąglając ramiona i biodra. Około 11 roku powiększają się u dziewcząt gruczoły piersiowe. Przechodzą one do stadium pączka. Brodawka unosi się i ciemnieje. U dziewcząt pojawiają się pierwsze upławy. Wpływ na nie mają estrogeny. Upławy to wydzielina śluzowata o kwaśnym odczynie i zapachu. Ich wystąpienie świadczy o przejściu w kolejny etap okresu dojrzewania. Zaczyna się faza pokwitania, łączy się ona bezpośrednio z pojawieniem się pierwszej miesiączki - menarchy. Pojawia się ona około 13-14 roku życia. Oczywiście mogą być odchylenia od tego okresu. Dziewczynki żyjące w dużych aglomeracjach dostają ją na ogół wcześniej, a te pochodzące z małych miasteczek bądź też wsi później. W mieście menarcha występuje przeważnie w miesiącach zimowych a na wsi w letnich. Na pierwszą miesiączkę mają zatem duży wpływ czynniki egzogenne. Klimat, tryb życia to wszystko przekłada się na funkcjonowanie młodego organizmu.
Pierwsze miesiączki występują najczęściej bezowulacyjnie. Owulacje zaczynają się wtedy, kiedy jajnik jest zdolny do produkowania i uwalniania komórek jajowych. Często owulacja i miesiączka nie pokrywają się w czasie. Wyrównanie tych procesów następuje do około 2 lat. Małe jest wobec tego ryzyko zapłodnienia w tym czasie. Nie należy jednak tego wykluczać. Istnieją, bowiem przypadki bycia w ciąży przez 13-latki, a nawet jest odnotowany przypadek 5 letniej dziewczynki peruwiańskiej, która urodziła w tym wieku syna. Cykle miesiączkowe u dziewcząt różnią się od miesiączki u dorosłej kobiety. Bywają nieregularne, towarzysza im bóle głowy, krzyża, zmęczenie, bóle w okolicy brzucha. Na jej przebieg mają czynniki endogenne i egzogenne.
Wiek 11-12 lat charakteryzuje się również pojawieniem się włosów wokół warg sromowych. Pojawia się owłosienie pachowe. Zaczynają się formować piersi.
Ostatnia faza okresu dojrzewania to faza dorastania. U dziewczynek zaczyna się około 15-16 roku życia i trwa do 18 roku życia. Cykle miesięczne staja się regularne, pokrywają się one z owulacją. Ma miejsce ostateczny rozwój somatyczny — wzrost szkieletu.
Okres dojrzewania jest szczególny w życiu każdej kobiety, kiedy powstaje i rozwija się wszystko to, co składa się na jej kobiecość. Jest to proces wieloletni i zróżnicowany. Zróżnicowanie to zależy od czynników genetycznych, środowiskowych i stylu życia dziewczynki. Dziewczynka przeistacza się w kobietę.
Dojrzewanie chłopców
Fizjologia chłopca jest zupełnie różna do fizjologii dziewczynki, dlatego też dojrzewanie ich wygląda zupełnie inaczej. Dojrzewanie u chłopców charakteryzuje się tym, iż w tym okresie następuje dużo większy niż u dziewczynek przyrost wysokości ciała. Dziewczynki rozwiały się we wcześniejszych fazach bardziej harmonijnie. Obserwując przedszkolaki można zauważyć, iż chłopcy są niżsi od dziewczynek. Okres dojrzewania dla płci męskiej jest więc napędzaczem, aby te różnice w wysokości ciała nadgonić. Chłopcy inaczej dojrzewają niż dziewczynki, później wchodzą we wszystkie fazy dojrzewania, późniejszy jest też szczyt szybkości wrastania. Większa jest też zmienność cech dojrzewania płciowego. Następuje duży przyrost tkanki kostnej, a u dziewczynki tłuszczowej. U chłopców też większe są zaburzenia emocjonalne związane z tym okresem. Z początkiem okresu przepokwitaniowego w organizmie zaczyna się prawdziwa burza hormonalna. Zmienia się skład morfologiczny krwi. Wydzielany jest testosteron, podwyższone są parametry gonadotropiny. Około 11. roku powiększają się jądra, zmienia się struktura i zabarwienie moszny. Około roku później powiększa się prącie, większe jest też we krwi stężenie poziomu męskich hormonów zwanych androgenami. Rok 13 przynosi ze sobą dalsze zmiany, pojawiają się pierwsze włosy na wzgórku łonowym i wokół nasady prącia. Moszna ciemnieje i staje się bardziej pofałdowana. Może także dojść do przejściowego powiększenia bądź nabrzmienia brodawek piersiowych, oraz do przyrostu tam tkanki tłuszczowej, objawy te nazywa się terminem ginekomastii. Innym znakiem zauważalnym dla otoczenia a świadczącym o wkroczeniu w etap dojrzewania jest pojawienie się zarostu na twarzy dziecka oraz włosów pod pachami. U chłopców szczyt skoku pokwitaniowego występuje około 14. roku życia. Występuje wówczas mutacja głosu związana z wydłużeniem krtani i strun głosowych. W tym też wieku obserwuje się też pierwsze polucje. Nasienie to jest jednak mało wartościowe, często brak w nim plemników. Dotąd bardzo intensywny rozwój zwalnia swoje tempo około 16.-18. roku życia. Narządy płciowe, a także cechy somatyczne jak szerokość miednicy, barków i wysokość ciała uzyskują swoje wartości ostateczne. Kończy się także proces kostnienia szkieletu. Owłosienie przybiera męski charakter.

Proces przeobrażenia dziecka w człowieka dorosłego jest określany przez psychologów tradycyjnych jako „okres burzy i naporu”. Różni się przede wszystkim od poprzednich faz rozwojowych treścią, przebiegiem, intensywnością i dynamiką przeżyć emocjonalnych. Cechą typową dla dorastania jest nasilenie krytycyzmu. Powszechne jest także dążenie do swobody i niezależności, jako przejaw osoby dorosłej. Charakterystyczną cechą okresu dorastania jest intensywny rozwój intelektualny, kształtowanie się myślenia abstrakcyjnego, formalnego, logicznego, hipotetyczno –dedukcyjnego. Rozwój samoświadomości i samooceny doprowadza do wykrystalizowania się obrazu samego siebie oraz poczucia własnej odrębności
Typowymi zachowaniami młodzieży w okresie dorastania są: wyolbrzymianie problemów, rozdrażnienie, przeczulenie na punkcie własnej osoby, niezadowolenie z siebie, zmienny nastrój, nasilenie krytycyzmu w stosunku do wszystkiego (zwłaszcza do rodziców i otoczenia dorosłych), odczuwanie potrzeby uwolnienia się spod kurateli dorosłych, przekora wobec dorosłych, krnąbrność, nieposłuszeństwo, narastające konflikty z rodzicami, kryzys ich autorytetu, osłabienie więzi emocjonalnych, podatność na wpływy grupy rówieśniczej, zawieranie przyjaźni indywidualnych oraz w ramach „paczek” rówieśników, szukanie kontaktów heteroseksualnych, tworzenie się „par”, tendencje do naśladowania zewnętrznych form „dorosłości” w postaci palenia papierosów, picia kawy, dominacja na zmianę trzech rodzajów przeżyć - stanów obronnych (przejawiających się uczuciem lęku, niepokoju, smutku, nieśmiałości, zakłopotania), stanów agresywnych (gniewu, zazdrości, nienawiści, wrogości) oraz uczuć pozytywnych (czyli radości, wzruszenia, miłości, podniecenia). W końcowym stadium tego okresu wykształcają się uczucia wyższe – społeczne, moralne, etyczne – predysponujące do angażowania się w programy społeczne, polityczne, religijne oraz do uniesień patriotycznych, skłonności do prowadzenia dyskusji i refleksyjnego myślenia, doskonalenie wszystkich funkcji poznawczych oraz osiąganie pewnej sprawności czynnościowej poszczególnych narządów zmysłów. W tym okresie bardzo ważne jest higiena osobista i odpowiedni tryb życia, należy odpowiednio się odżywiać, przestrzegać zasady higieny, oraz dobrze się wysypiać.


6. Dorosłość
Dorosłość to przedostatni etap rozwoju człowieka. Okres dorosłości w życiu mężczyzn i kobiet wiązał się zawsze z koniecznością stawiania czoła nowym wyzwaniom, reagowania dzięki posiadanej wiedzy w sposób właściwy na nieoczekiwane wydarzenia oraz doskonalenia nabytych wcześniej umiejętności potrzebnych do przystosowania się do środowiska, do jego przekształcania, do wychowania potomstwa, do zdobywania i utrzymywania władzy, obrony własnej społeczności, a także przekazywania wierzeń, kultury, zdobyczy technologicznych potrzebnych dla zapewnia wolności sobie i swoim oraz podporządkowania tych, którzy z racji przynależności do tego samego gatunku są do nas podobni. Takie stwierdzenie, zapożyczone z antropologii, historii obyczajów oraz etnografii pozwala nam dodać, iż okres dojrzałości w życiu człowieka, charakteryzujący się osiągnięciem szczytu możliwości fizycznych, psychologicznych, reprodukcyjnych, a także potwierdzenia się w roli społecznej i uznania przez innych pewnej pozycji czy supremacji na ścieżce kariery rodzinnej, pracowniczej czy obywatelskiej daje się określić i opisać również w kategoriach pedagogicznych. W okresie dorosłości wyróżnia się okres młodzieńczy, okres dojrzałości oraz wiek średni.
Okres młodzieńczy (wczesnej dorosłości) to okres stabilizacji i osiągnięcia harmonii. Dojście do pełnej dojrzałości płciowej nie jest jednak zakończeniem rozwoju fizycznego i psychicznego. W dalszym ciągu u dziewcząt i chłopców wyraźnie zwiększa się waga ciała, natomiast w nieznacznym stopniu wzrost. Praca narządów ciała jest już w pełni dojrzała. Jedynie mózg ulega nadal zmianom, stad dalszy rozwój i bogacenie się życia psychicznego. Okres wczesnej dorosłości to przede wszystkim usamodzielnienie. Wiąże się z tym nagły wybór partnera i konieczność przystosowania się do życia w nowych warunkach, a często także przyjęcie na siebie roli rodzica. Jest to okres pracy zawodowej i podwyższania kwalifikacji. W tym czasie wybiera się również styl życia.
Okres dojrzałości trwa od 20 – 25 lat do 40 lat. Charakteryzuje się w pełni rozwiniętymi narządami wewnętrznymi oraz dojrzałością psychiczną. W tym czasie zazwyczaj człowiek osiąga zamierzone standardy życia i stabilizację materialna. Staje się osobą doświadczoną w życiu zawodowym. Zdobywa on także umiejętność podejmowania trafnych decyzji. Wykazuje dużą aktywność zawodową oraz pełni określone funkcje społeczne. Człowiek powinien być wtedy odpowiedzialny za swoje czyny i za swoją rodzinę. Gdy dzieci opuszczą rodzinny dom, życie dorosłego człowieka ulega ogromnej zmianie. Znika wtedy wiele obowiązków, co czasami może doprowadzić do stanu przygnębienia. Za to zyskuje się wtedy wiele czasu.
Pod koniec okresu dojrzałości ma miejsce tzw. przekwitanie, czyli proces odwrotny do pokwitania. Wiek średni charakteryzuje się zmianami fizjologicznymi, które wiążą się z procesem starzenia. Rozpoczyna się proces utraty zębów, pojawiają się zmarszczki, siwe włosy, zmniejsza się aktywność fizyczna.


7. Starość
Okres starości to proces starzenia się, który postępuje stopniowo, powodując z wiekiem zmiany w funkcjonowaniu i strukturze organizmu, które powoli powodują ograniczenia i upośledzenia organizmu. Zmiany starcze są wynikiem zmniejszania się masy tkanek na skutek szybciej postępujących procesów niszczenia ( katabolicznych) niż odnowy i regeneracji ( anabolizmu). Przebieg starzenia się jest zależny m.in. od: trybu życia, jaki dana osoba prowadziła w młodości, wieku dojrzałym, nałogów, troski o zdrowie, aktywności ruchowej, racjonalnego odżywiania, pracy i umiarkowanej liczby stresów. Szybkość procesu starzenia się ludzi jest związana z wyposażeniem genetycznym, w tym m.in. z właściwościami płci, rasy. W tym okresie nasila się wrażliwość organizmu na czynniki środowiskowe, a zwłaszcza chorobowe.
Czas, w jakim mają miejsce zmiany inwolucyjne dzielony jest na podokresy:
• przedstarczy - trwający od ok. 50 do ok. 60 roku życia; w tym okresie pojawia się
zwiększona troska o zdrowie i przyszłość,
• wczesnej starości - mieści się między 65 a 74 rokiem życia; w tym czasie ustaje aktywność zawodowa, społeczna, nasilają się patologie wielonarządowe, spada sprawność i aktywność ruchowa,
• późnej starości - mieszczący się w granicach 75- 84 roku życia; w tym czasie często konieczna jest opieka i pielęgnowanie przez osoby drugie, rehabilitacja, socjoterapia geriatryczna,
• sędziwości - po 85 roku życia; ludzie w tym wieku wymagają już intensywnej opieki geriatrycznej.

W procesie starzenia się ważna rolę odgrywa tez płeć osobnika. U kobiet przekwitanie, zwane okresem klimakteryjnym, jest wcześniejsze niż u mężczyzn. Trwa ono ok. 7 lat i kończy się ustaniem miesiączki ok. 50 roku życia i nazywamy to menopauzą. Główną przyczyną klimakterium jest starzenie się jajników. Trzeba jeszcze dodać, że na czas wystąpienia menopauzy wpływają: czynniki genetyczne, rasa, czynniki środowiska, klimat, tryb życia, alkoholizm, nikotynizm itd.
W tym okresie funkcje gruczołów płciowych wywołują pewne przejawy „maskulinizacji” wyglądu, czyli wystąpienie u kobiety cech somatycznych męskich - zmiana sylwetki ciała, nieprawidłowe owłosienie, obniżenie skali głosu.
Pierwsze oznaki starzenia się zauważalne są w narządzie ruchu. Maleje siła i precyzja ruchów. Cieńsze stają się włókna kolagenowe, zmniejsza się grubość i elastyczność skóry. W jej obrębie pojawiają się brodawki, naczyniaki, przebarwienia lub bielactwo. Na twarzy powstają zmarszczki, na udach i brzuchu tworzą się fałdy. Piersi kobiet staja się opadające, zmniejsza się również liczba gruczołów potowych. Ma również miejsce powiększenie się masy ciała w efekcie wzrostu otłuszczenia, jest to np. zwiększenie się obwodu pasa, który jest najbardziej widoczny u mężczyzn. Tkanka tłuszczowa przemieszcza się w dolne okolice twarzy, tułowia, kończyn dolnych. U kobiet niekiedy tłuszcz gromadzi się na karku poniżej szyi, tworząc mały garb. Zaczynają się zmiany w obrębie układu krążenia – w sercu naczyniach krwionośnych. Zmiany są głównie z powodu odkładania się cholesterolu w ścianach naczyń. Starość jest okresem bezzębnym. Widoczne są zmiany chodu, postawy, rysów twarzy. Wydłuża się nos i małżowina uszna. Występuje spadek sprawności fizycznej, bardziej u mężczyzn niż u kobiet. Zmniejsza się odporność na choroby oraz liczba komórek nerwowych, co zmniejsza możliwości układu nerwowego (możliwy zanik pamięci, zmniejszanie się koordynacji ruchowej). Człowiek stary mniej śpi, wentylacja płuc zmniejsza się o 60%. W razie wytrącenia organizmu człowieka starego ze stanu równowagi powrót do stanu wyjściowego trwa dłużej, mniejsza jest też siła reakcji stresowych.
Opisane zmiany prowadzą w naturalnej postaci do śmierci. Jak wiemy człowiek może żyć ponad 100 lat, jednak najczęściej ginie obecnie nie ze starości, lecz na skutek chorób czy wypadków, a znacznie skraca jego życie nieracjonalny tryb życia i nadmiar stresów życia codziennego.