OKRESY KRYTYCZNE ROZWOJU CZŁOWIEKA

Okresy krytyczne to okresy szybkiego rozwoju wielu cech równocześnie w których występuje zwiększona wrażliwość/podatność organizmu na działanie czynników środowiska.

W całym rozwoju ontogenetycznym człowieka mamy do czynienia dwukrotnie z wykładniczym przyspieszeniem rozwoju (ryc.1). Po raz pierwszy ma to miejsce w okresie zarodkowym, po raz drugi w okresie pokwitania. W obu wypadkach zjawisko przebiega niemal identycznie, chociaż różni się wielkościami absolutnymi, jak też w stosunku do wielkości wyjściowych.

W procesie ontogenezy można więc wyróżnić pewne okresy o specyfice sobie tylko właściwej.

I. Okres rozwoju śródmacicznego

Po wniknięciu plemnika do jaja i uzyskaniu pełnego zestawu chromosomów rozpoczyna się narastające mnożenie się komórek (proliferacja), której towarzyszy wszczepienie się jaj do ściany macicy, co umożliwia dostawy materiałów budulcowych i energetycznych, zwiększanie się także wymiarów i masy komórek oraz istoty międzykomórkowej. Ok. 42 dnia od zapłodnienia przyspieszenie zmniejsza się, chociaż szybkość rozwoju nadal rośnie. Maksymalna szybkość zostaje uzyskana na przełomie fazy zarodkowej i płodowej (ok. 7-8 tygodnia od zapłodnienia). Po okresie intensywnej proliferacji komórki mnożą się już wolniej, natomiast następuje ich doskonalenie się strukturalne i funkcjonalne. W fazie zarodkowej powstają narządy pierwotne (jest to okres od 3 do 7 tygodnia po zapłodnieniu). W okresie ich formowania zarodek jest bardzo wrażliwy na wszelkie wpływy zewnętrzne, które łatwo zaburzają jego rozwój. Szczególną wrażliwość przejawia między 25 a 40 dniem po zapłodnieniu. Do zaburzeń rozwoju prowadzą także bodźce działające w dalszym rozwoju płodowym, jednak w im późniejszym okresie to następuje, tym większa jest szansa na przeżycie płodu.

Ryc.1 Skutki zaburzeń rozwojowych wywołanych różnymi szkodliwymi czynnikami oraz rokowanie zależne od okresu ich zadziałania.

Źródło: Wolański-Rozwój biologiczny człowieka, PWN 2005.

Ryc. 2 Okresy rozwoju w których szczególnie łatwo powstają poszczególne wady.

Źródło: Wolański-Rozwój biologiczny człowieka, PWN 1979.

II. Okres rozwoju pozałonowego.

1. Poród - przyjście na świat jest poważnym stresem dla dziecka, które opuściwszy łono matki styka się ze środowiskiem zewnętrznym. Wciągnięcie do płuc powietrza i przecięcie łączącej go z matką pępowiny stanowią element usamodzielnienia się ustroju. Po szoku samego porodu musi on w szybkim tempie przystosować się do nowego środowiska i wykształcić wiele mechanizmów i funkcji, które zapewnią mu przetrwanie. Dotyczy to zwłaszcza układu krążenia i oddechowego. W środowisku śródmacicznym płuca i sieć naczyń płucnych nie pracowały. Również w morfologii układu krążenia następują szybkie zmiany: zamykają się połączenia między krążeniem małym (płucnym) a obiegiem dużym-zarasta otwór owalny w przegrodzie między przedsionkami serca. Przeprowadzenie porodu może jednak w istotny sposób wpłynąć na dalszy rozwój dziecka, szczególnie jeśli dojdzie do zaburzenia krążenia krwi i spowodowanego tym niedotlenienia, może to wywrzeć długotrwały wpływ zaburzający rozwój układu nerwowego.

2.Okres noworodkowy/niemowlęcy - charakteryzuje się pewnym zastojem rozwoju, przy jednoczesnym intensywnym przystosowywaniu się wielu funkcji organizmu do czynników otaczającego środowiska zewnętrznego. W ciągu pierwszych 5-7 miesięcy dziecko ma wiele cech przypominających właściwości rozwojowe płodu. Okres ten charakteryzuje się szczególną wrażliwością na wpływy zaburzające rozwój. Pod koniec tego okresu następuje pewne rozluźnienie poprzednich uwarunkowań i powiązań między czynnością poszczególnych układów. Okres pierwszych 5-7 m-c życia możemy nazwać okresem walki o istnienie.

3. Przełom 1 i 2 roku życia - kiedy dziecko uzyskuje pionową postawę ciała.

4. Okres pokwitania jest drugim okresem wykładniczego rozwoju, rozpoczyna się w wyniku biochemicznego dojrzewania ustroju. Dojrzewanie tkanki mózgu jest jednym z podstawowych czynników inicjujących neurosekrecję podwzgórza, która z kolei pobudza czynność płata przedniego przysadki. Prowadzi to do stymulacji gonad, a tym samym do nasilenia rozwoju niektórych bardzo wrażliwych w tym okresie tkanek. Ten cykl procesów prowadzi do wykładniczego przyspieszenia rozwoju.

Okres pokwitania nie charakteryzuje się szczególną podatnością na choroby, ani też zwiększoną umieralnością. Jednak wzrastająca wrażliwość na czynniki środowiskowe, większe zapotrzebowanie na wapń i żelazo, związane z rozbudową tkanek oraz procesami metabolicznymi, przy kończących się procesach wzrastania powodują, że jest to okres krytyczny.

5. Okres przekwitania

6. Okres emerytalny

---