Prawo niemieckie i kolonizacja na prawie niemieckim:
W
czasach rozbicia dzielnicowego na ziemiach polskich dokonały się
bardzo ważne przemiany społeczne i gospodarcze. Całkowitej
likwidacji uległ system prawa książęcego, a na jego miejscu
wyrosła wielka własność ziemska, kościelna i świecka.
Ukształtowała się też w miarę jednolita klasa wolnych chłopów
płacących na rzecz możnych i rycerstwa czynsze
i świadczących daniny. Powstały w ten sposób majątki wiejskie
składające się z gospodarstwa
bezpośrednio zarządzanego przez właściciela i gospodarstw
chłopskich, z których ściągane były czynsze
i daniny. Chłop był uzależniony od właściciela ziemi, co
prowadziło w późniejszym czasie do powstania poddaństwa.
Najwcześniej proces ten zaznaczył się w majątkach należących
do Kościoła, ale wkrótce objął wszystkie ziemie. Jednocześnie
w XIII w. pojawiły się nowe, przyjęte z Europy Zachodniej
rozwiązania organizacyjne dotyczące sprowadzania i osiedlania
ludności chłopskiej. Było to osadnictwo na prawie niemieckim.
Polegało ono na zakładaniu nowych lub przenoszeniu istniejących
już wsi na nowy rodzaj prawa określającego stosunki między
właścicielem ziemi a chłopami. Było ono korzystne dla
właścicieli ziemi, gdyż zwiększało ilość rąk do pracy.
Natomiast dla chłopów była to okazja do jasnego określenia
wielkości powinności świadczonych na rzecz feudała oraz zasad
użytkowania ziemi. Chłopów sprowadzał pośrednik zwany zasadźcą,
który w imieniu gromady negocjował warunki. Zawierały one
określenie wielkości daniny (zwykle około 1/4 plonów) oraz prac
obowiązkowych na rzecz właściciela (tzw. pańszczyzna w wymiarze
kilku – kilkunastu dni w roku). Osadnicy w początkowych latach
zwalniani byli ze świadczeń (tzw. wolnizna). Wieś mogli opuścić
tylko wtedy, gdy odpracowali taką samą ilość lat, jaką
otrzymali w postaci wolnizny. Chłopi
tracili co prawda część swojej wolności, ale rozwiązania te
sprzyjały bogaceniu się wsi, gdyż powinności chłopskie były
mniejsze niż wynikające z prawa książęcego. Zasadźca
sprowadzający chłopów zostawał sołtysem we wsi. Miał większy
od innych chłopów nadział ziemi, prawo do prowadzenia młyna i
karczmy. Jako przewodniczący sądu wiejskiego (tzw. ławy) miał
prawo do zatrzymywania dla siebie trzeciej części opłat sądowych.
W omawianym okresie dotarł na ziemie polskie postęp techniczny i
organizacyjny w rolnictwie
(upowszechnienie pługu żelaznego, stosowanie regularnej
trójpolówki). Wszystko to dało impuls dla rozwoju rzemiosła i
handlu w miastach.
2.Zjednoczenie państwa polskiego przed 1314rokiem - kalendarium.
1304 - Władysław Łokietek zajął ziemię sandomierską.
1306 - Po śmierci Wacława III, Łokietek zajął ziemię krakowską.
1308 - Utrata Pomorza Gdańskiego po najeździe Brandenburczyków i późniejszej zdradzie Krzyżaków.
1311 - Bunt w Krakowie patrycjatu niemieckiego pod wodzą wójta Alberta oraz zajęcie Krakowa przez oddziały Bolka Opolskiego, jako namiestnika roszczącego sobie prawo do korony polskiej, króla czeskiego Jana Luksemburczyka.
1314 - Władysław Łokietek opanowuje Wielkopolskę.
1320 - Sąd w Inowrocławiu pod przewodnictwem biskupa Janisława, w wyniku którego nakazano Krzyżakom zwrot Pomorza Gdańskiego Polsce.
1320 - Koronacja Władysława Łokietka w Krakowie na króla Polski. Odrodzenie państwa polskiego przez rodzimą dynastię Piastów.
1327 - Początek wojny z Zakonem Krzyżackim.
1327-1329 - Zhołdowanie większości książąt śląskich przez króla Czech - Jana Luksemburskiego
1331- Bitwa pod Płowcami, nie rozstrzygnięta definitywnie na czyjąś korzyść.
1332 - Władysław Łokietek stracił na rzecz Krzyżaków Kujawy i ziemię dobrzyńską, a spór polsko-krzyżacki oddano do rozstrzygnięcia królom Czech i Węgier.
1333 - Śmierć Władysława Łokietka i koronacja na króla jego syna Kazimierza, nazwanego przez potomnych Wielkim.
Najważniejsze postacie związane z zjednoczeniem państwa polskiego.
Albert - wójt Krakowa w latach 1290-1311. W 1311 roku został przywódcą buntu mieszczaństwa i duchowieństwa krakowskiego, pochodzenia niemieckiego przeciwko Łokietkowi. Uszedł z życiem na Śląsk wraz z oddziałami Bolko Opolskiego. Zmarł na wygnaniu w Pradze; Elżbieta - córka Władysława Łokietka, która w 1320 roku została żoną króla Węgier Karola Roberta Andegaweńskiego. Małżeństwo to umocniło sojusz polsko-węgierski przeciwko Krzyżakom i Luksemburgom. Od 1370 roku Elżbieta pełniła regencję w Polsce w imieniu syna Ludwika. W 1377 roku po antywęgierskich buntach opuściła Kraków; Jan Luksemburski - król Czech, który w 1311 roku wystąpił z pretensjami do korony polskiej. Udało mu się także zhołdować większość książąt śląskich; Jakub Świnka - arcybiskup gnieźnieński od 1238 roku. Był zwolennikiem zjednoczenia Polski pod berłem dynastii Piastów. Był przeciwnikiem Przemyślidów na tronie polskim. Popierał dążenia zjednoczeniowe Władysława Łokietka; Wacław II - król Czech od 1278 roku, a od 1300 roku król Polski koronowany w Gnieźnie. W latach 1291-1301 podporządkował sobie księstwa śląskie, Kraków, Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. Zmarł nagle w 1305 roku; Wacław III - król Węgier w latach 1301-1304 oraz Czech i Polski w latach 1305-1306. Syn Wacława II, ostatni władca z dynastii Przemyślidów. Zamordowany w Ołomuńcu w 1306 roku, w czasie gdy przygotowywał wyprawę na Małopolskę, opanowana przez Władysława Łokietka.
3. Władysław Łokietek – verus heres, król Krakowa, król Polski. Koonacja, panowanie, konflikty, bilans
Tak naprawdę trudno określić precyzyjną datę urodzin Władysława Łokietka. Prawdopodobnie nastąpiło to w 1260 lub 1261 roku. Był on synem Kazimierza, księcia kujawskiego i Eufrozyny, córki księcia opolskiego. Łokietek miał jedną żonę, Jadwigę, córkę Bolesława Pobożnego, księcia wielkopolskiego. Miał z nią sześcioro dzieci, w tym córkę Elżbietę, późniejszą żonę króla Węgier, Karola Roberta, i syna, Kazimierza, króla Polski po jego śmierci. Sam musiał toczyć wielkie boje, aby móc wreszcie 20 października 1320 roku koronować się na króla Polski. Łokietek zmarł w 1333r., a jego następcą został jego syn, zwany później Wielkim.
Utarta Pomorza Gdańskiego
Pomorze Gdańskie było łakomym kąskiem dla każdego sąsiada Polaków. Ochotę na nie mieli zarówno Brandenburczycy, jak i Krzyżacy, gdyż gwarantowało dostęp do Morza - rzecz niezbędną dla średniowiecznej gospodarki. Gdy Łokietek był pochłonięty zagarnianiem reszty ziem i ugruntowywaniem swoich wpływów na nich, Brandenburczycy zagarnęli Pomorze Gdańskie twierdząc, że dostali je od Wacława II na podstawie rzekomo podpisanej umowy. Przy poparciu mieszczan niemieckiego pochodzenia oraz możnowładczego rodu Świeciów, opanowali całe Pomorze. Broniąca się w grodzie gdańskim załoga wierna Łokietkowi wezwała na pomoc Krzyżaków, gdyż dotąd prowadzili oni wyraźną, propolską politykę. Nie dość, że Krzyżacy wygnali Brandenburczyków, to uczynili to samo także z sojusznikami Łokietka zagarniając sobie w latach 1308-09 całe Pomorze Gdańskie, które uważali za osobliwą "nagrodę" za udzieloną pomoc! Aby uspokoić Brandenburczyków odkupili od nich rzekome prawa. Sprawy z Polską nie uregulowali. Być może słaby i rozbity jeszcze wewnętrznie kraj wydał im się niezbyt groźnym przeciwnikiem. Liczne apele Łokietka do papieża niestety na niewiele się zdały.
Wojna z Krzyżakami
Uzyskanie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków dawało im wiele korzyści, które jednocześnie zostały odebrane Polsce. Na to nie mógł pozwolić Łokietek. W latach 1320-21 toczył się w Inowrocławiu sąd papieski, który wydał korzystny wyrok dla Polski. Krzyżacy go jednak nie uznali.
Nowe niebezpieczeństwo pojawiło się w wyniku zawiązania się sojuszu niektórych książąt śląskich, Krzyżaków i króla czeskiego, Jana Luksemburskiego, który po wywalczeniu sobie korony czeskiej starał się także o polską.
W latach 1327-32 prowadził Łokietek wojnę z Krzyżakami w celu odzyskania utraconych ziem. Wielkim szczęściem dla Łokietka okazało się, że mający pomóc Krzyżakom Czesi nie zdołali na czas zorganizować pospolitego ruszenia i wspomóc braci zakonnych w boju w Wielkopolsce. Jednakże i tak wojna okazała się porażką Polaków. Nie tylko nie udało się opanować zagarniętych przez zakon ziem, ale jeszcze ponieśliśmy dodatkowe straty, gdyż Krzyżacy najechali i złupili doszczętnie Wielkopolskę. Chociaż rozegrana pod Płowcami w 1331 roku bitwa na ogół przypisywana jest na korzyść dla Polaków, to jednak nie wywarła ona prawie żadnego wpływu na przebieg wojny. Zakończyła się ona w 1332 roku zawieszeniem broni. Z Krzyżakami przyjedzie się zmierzyć na arenie dyplomatycznej następcy Łokietka, Kazimierzowi Wielkiemu.
Droga do władzy
Władysław Łokietek, książę brzesko-kujawski, a potem także sieradzki i łęczycki, starał się o koronę już po śmierci Przemysła II. Wówczas to było dwóch potężnych rywali: Henryk głogowski i właśnie Łokietek. Lecz wkrótce pojawił się i trzeci, znacznie mocniejszy i posiadający znacznie większe wpływy i znacznie zasobniejszą kieszeń - Wacław II z Przemyślidów, dynastii zasiadającej wówczas na tronie czeskim. Podbił on szybko (głównie bezkrwawo) cały kraj, czyli Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie i koronował się na króla Polski w Gnieźnie w 1300 roku. Plany Łokietka musiały ulec odwleczeniu na jakiś czas.
Po koronacji Wacława II Łokietek musiał zbiec z kraju. Najpierw zawędrował na Ruś, potem na Węgry. Gdzie nie był, starał sobie wyrobić jak największą liczbę sprzymierzeńców. Długoletnią przyjaźnią zapałała do niego głównie węgierska rodzina panująca, Andegaweni. Poprawne stosunki zachował także z papiestwem.
Na wieść o niezadowoleniu, jakie rozbrzmiało wśród ludności, z panowania Przemyślidów, Łokietek postanowił wrócić do kraju. Dzięki pomocy Węgrów najechał i zajął ziemię sandomierską, gdzie wybuchło jawne powstanie przeciw Wacławowi II w 1305 roku. Na jego czele staną Łokietek. W 1306 roku zajął także ziemię krakowską (przy poparciu możnowładztwa i rycerstwa), łęczycką i sieradzką oraz Kujawy. Zdobył Pomorze Gdańskie, które obsadził zaufanymi ludźmi. W 1314 roku przyłączył też do swoich ziem Wielkopolskę, na której "przy okazji" stłumił bunt mieszczan niemieckich pod przywództwem wójta Przemka.
Niezadowolenie z panowania Władysława przede wszystkim narastało wśród mieszczan krakowskich. Byli oni głównie pochodzenia niemieckiego, gospodarczo zaś powiązani byli z Czechami i Niemcami. W 1311 roku wybuchł tak zwany "bunt wójta Alberta" - był to otwarty bunt przeciwko Łokietkowi, do którego przyłączył się także biskup krakowski, Jan Muskata (biskupem został dzięki Wacławowi II, od niego też otrzymał urząd starosty). Władysław jednak zdołał opanować miasto i wydał surowe represje na buntujących się.
Koronacja Łokietka
Zabiegający o koronę Polski u papieża, Łokietek wreszcie uzyskał na nią zgodę. Co dziwniejsze koronacja odbyła się nie jak dotąd w Gnieźnie, ale właśnie w Krakowie, w katedrze na Wawelu. Akt ten mimo słabości zjednoczonego pod berłem Piasta państwa, stanowił symbol odrodzenia się Polski po kryzysie i upadku doby rozbicia dzielnicowego.
Podstawą królestwa Łokietka była Małopolska i Wielkopolska. Poza granicami wciąż jeszcze pozostawała znaczna część przeddzielnicowej Polski: Śląsk, Pomorze i Mazowsze. Mało jednak wskazywało na to, że uda się to Łokietkowi odzyskać. Pomorze uznało władzę cesarza, a Pomorze Gdańskie znalazło się w państwie zakonnym. Książęta śląscy kontynuowali składanie hołdu królom czeskim, a na Mazowszu panujący książęta piastowscy dążyli do zachowania jak największej niezależności.
4. Monarchia ostatniego Piasta. Modernizacja, polityka wewnętrzna, charakter władzy
Kazimierz Wielki przejął władzę w Polsce w wieku 23 lat. Bezzwłocznie po śmierci ojca dokonał swej koronacji i rozpoczął dzieło odbudowy zjednoczonego przez Władysława Łokietka kraju. Dokonane przez Łokietka zjednoczenie i przywrócenie Polsce korony królewskiej nie oznaczało oczywiście likwidacji wszystkich skutków istniejącego od ponad wieku podziału państwa. Ziemie Królestwa Polskiego były w dalszym ciągu gospodarczo nie zintegrowane, niejednolite pod względem prawnym i administracyjnym, wyniszczone wewnętrznymi wojnami. Władysław Łokietek dokonał formalnego zjednoczenia Polski. Rządy Kazimierza zwanego Wielkim doprowadziły do jej rzeczywistej integracji.
Na forum polityki wewnętrznej król Kazimierz Wielki wprowadził wiele ważnych reform oraz zmian. To dzięki nim, to dzięki innowacjom o charakterze prawodawczym oraz gospodarczym, potomni nadali Kazimierzowi przydomek "wielki".
Reformy administracyjne i sądowe
Za panowania Kazimierza Wielkiego rozpoczęło się silne kształtowanie centralnych urzędów państwowych, takich jak: marszałek, podkanclerzy, czy podskarbi. Podczas obsadzania tych urzędów król promował szczególnie oddanych mu Małopolan. Autorskim pomysłem ostatniego Piasta była rada królewska, wspomagająca władcę w działaniach integracyjnych. Nie miała wprawdzie charakteru reprezentacji stanowej, ponieważ jej skład ustalał Kazimierz, w założeniu jednak stanowić miał organ ponad dzielnicowy, ogólnopolski. Dodatkowo Wielkopolanami król obsadzał stanowiska państwowe - nie związanych ze starymi rodami. Sprawami polityki zajmowały się zjazdy i wiece prowincjonalne - z nich zaczęły się wykształcać sejmiki. Równocześnie król Polski wzmacniał ustawicznie znaczenie urzędu starosty królewskiego, wprowadzonego już przez jego ojca. Jego powołanie miało związek z potrzebą powstania silnego scentralizowanego państwa o silnej organizacji administracyjnej.
Przed panowaniem Kazimierza Wielkiego w Polsce były trzy niezależne rodzaje praw: prawo ziemskie, prawo niemieckie i prawo kościelne. Dodatkowo żaden dokument nie ustalał, kiedy i gdzie, które prawo ma być stosowane. Przeważało zaś nadal prawo zwyczajowe, które istniało "od niepamiętnych czasów". Prawo zwyczajowe podkreślało znaczenie tradycji w życiu społecznym obywateli, kładło nacisk na jej przestrzeganie oraz kultywowanie. Niemniej jednak, praktykowano także zasadę, zgodnie z którą "przepis niestosowany w praktyce, miał być uchylany. Dlatego też Kazimierz Wielki wydał swoje statuty - by zapobiec procederowi dopasowywania systemu prawnego do aktualnego procesu. Wydane statuty były różne. Różnice sprowadzały się nie tylko do ich nazwy, ale także do odrębności dzielnicowych, rysujących się pomiędzy Wielkopolską oraz Małopolską.
Statut piotrkowski, przeznaczony dla Wielkopolski był między innymi wynikiem prac prowadzonych przez arcybiskupa gnieźnieńskiego, prałatów, możnowładców oraz przez dzielnicową szlachtę. Zbiór opracowywano podczas wiecu ustawodawczego. Powstanie statutu piotrkowskiego datuje się na lata 1357-1362. W pięćdziesięciu artykułach zapisano nie tylko dotychczas przestrzegane na obszarze Wielkopolski normy prawa zwyczajowego, ale także zasady oraz projekty prawodawcze lansowane przez króla Kazimierza Wielkiego.
Z kolei w skład statutu wiślickiego weszły małopolskie prawa zwyczajowe oraz tzw. "zwód ustaw późniejszych". Wszelkie akty prawne wydane przez króla Kazimierza lub przez jego następców, już po opracowaniu statutu wiślickiego, zostały zebrane w tzw. ekstrawaganty, a następnie zostały ze statutem połączone. Znawcy przedmiotu oceniają, że wiślicki zbiór praw został opracowany w sposób niezwykle staranny oraz merytoryczny. W kodeksie małopolskim znalazło się blisko sto artykułów, które regulowały przestrzeń życia ustrojowego oraz sądowego w dzielnicy. Szczególnie intensywnie pracowano nad artykułami poświęconymi prawu karnemu, gdyż prawo prywatne nadal znajdowało się w sferze prawa zwyczajowego. Na uwagę zasługuje także Wstęp, poprzedzający statut zasadniczy. Stanowił on swoiste uzasadnienie przeprowadzonej kodyfikacji. Na podstawie lektury artykułów wchodzących w skład zbioru małopolskiego, można odnieść wrażenie, że jego zasadniczym przeznaczeniem było upowszechnienie kodeksu. Za sprawą Kazimierza Wielkiego zreorganizowano silne sądownictwo. Obok sędziów królewskich zaczęły działać dwa sądy dla szlachty: ziemski, który rozstrzygał drobne spory i zajmujący się sprawami cywilnymi i grodzki - z udziałem starosty rozpatrujący cięższe przestępstwa oraz apelacje. W związku z rozwojem osadnictwa na prawie niemieckim - zorganizował również Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego. Zmiana nastąpiła wraz z skodyfikowaniem polskiego prawodawstwa średniowiecznego w czasach panowania Kazimierza Wielkiego. I choć sporządzone wówczas kodeksy, nie były kompletne, to dały one początek prawu stanowionemu. Prawodawstwo kazimierzowskie wychodziło w pierwszej kolejności naprzeciw interesom szlacheckim. Dzięki stosownym zapisom prawa, szlachta mogła mieć niemal zupełną pewność, że ówcześni urzędnicy nie będą działali na jej niekorzyść. Nic więc dziwnego, że szlachta opowiadała się za przestrzeganiem prawa stanowionego, wyraźnie występując przeciwko prawu zwyczajowemu.
Przygotowując kodyfikacje Kazimierz Wielki nie wyczerpał żadnego z poruszanych zagadnień. Jest także rzeczą zrozumiałą, że nowe zbiory doprowadziły do wycofania z obiegu praw dotychczasowych, tworząc tym samym nową jakość w polskim prawodawstwie średniowiecznym.
Skodyfikowanie prawa przez Kazimierza Wielkiego było wydarzeniem doniosłym, świadczącym o woli nadania państwu jednolitego charakteru. Monarcha dążył do sytuacji w której w Królestwie Polskim "rządziłby jeden władca, obowiązywałoby jedno prawo, oraz w obiegu byłaby jedna moneta".
Rozwój gospodarki, polityka skarbowa i podatkowa Kazimierza Wielkiego
Wspomniane osiągnięcia nie byłyby możliwe, gdyby nie królewska troska o uporządkowanie systemu monetarnego i dochodów królewskich. Te ostatnie zaś wymagały uporządkowan sytuacji gospodarczej Polski, wszystko to w warunkach zagrożenia zewnętrznego i spadku wewnętrznego i po rozbiciu dzielnicowym. Troska o poprawę sytuacji gospodarczej zaowocowała dążeniem do spopularyzowania w Polsce prawa niemieckiego, na mocy, którego masowo zakładano w Polsce nowe wsie (bywało często ,że modernizowano lub odbudowywano już istniejące osady). Towarzyszyła temu reforma czynszowa, z którą związane było powstanie instytucji zasadźcy (wójta czy sołtysa), zobowiązanego z kolei do służby wojskowej na rzecz króla.Na połowę XIV w. przypada także bardzo wielka liczba tzw. lokacji miejskich. Miasto, znacznie rzadziej niż wsie, były zakładane od nowa, na tzw. surowym korzeniu. Pamiętać należy, że lokacja miejska, a także "poprawa lokacji" były bardzo kosztownym przedsięwzięciem, które nie przynosiło bezpośrednich korzyści. "Wolnizna" powodowała straty materialne na krótką metę, bo oznaczała zwolnienie za świadczeń na rzecz suwerena. "Ideałem królewskim było miasto murowane i zarazem zamknięte w murach, zapewniające swoim mieszkańcom ład wewnętrzny i należyty wymiar sprawiedliwości, nienaruszalności praw od zewnątrz, godziwy zarobek, a może również względnie wyrównany standard życiowy, zabezpieczony tu i ówdzie przez ustawy przeciwzbytkowe". Troska o wzrost dochodów skarbu monarszego skłoniło Kazimierza do faworyzowania poszukiwań górniczych. Kolejną istotną reformą przeprowadzoną w czasach kazimierzowskich, była reforma skarbowa. Fundamentem wprowadzonych zmian, było ustalenie jednolitego zarządu skarbowego celem zwiększenia dochodów państwowych. We władanie monarsze powracały te ziemie, które dotychczas znajdowały się w bezprawnym posiadaniu kościelnym, bądź rycerskim. Dodatkowo król odzyskiwał część ziem na drodze konfiskat, przeprowadzanych na podstawie orzeczonych wyroków sądowych. Szerokim echem w Królestwie odbiła się także reforma podatkowa, przeprowadzona przez króla. Nałożył on zobowiązania podatkowe na dobra kościelne, zmuszając w ten sposób kościół do uiszczania opłat na cele tzw. publiczne. Dziełem króla Kazimierza było także upowszechnienie oraz ujednolicenie dziesięciny, uiszczanej w pieniądzu. Czasom kazimierzowskim towarzyszyło postępujące psucie monety. Stąd jednym z królewskich pomysłów było wprowadzenie obowiązku przyjmowania wszelkiego rodzaju należności jedynie w polskiej monecie, tj. w polskim groszu.
Reforma wojskowości i rozwój budownictwa obronnego
Kazimierz prowadził swoje wojny w taki sposób, aby było mało dotkliwe dla mieszkańców. Zapewne rozumiał, iż wojna jest koniecznym przedłużeniem dyplomacji. Sprawiedliwie też rozłożył obowiązki na wszystkich poddanych. Zmodernizował system obrony kraju, przymusem służby wojskowej obciążając wszystkich prywatnych posiadaczy ziemi - od największego komesa począwszy, na wójtach i sołtysach skończywszy. Kazimierz dokonał podziału taktycznego armii, zaczął też używać wojsk zaciężnych. Wojsko zobligowane zostało do płacenia za dostawy, surowo karane wszelkie, wcześniej powszechne, niszczenia domów, zasiewów czy budulca. Specjalną troską otaczał król organizację obrony państwa."zastał Polskę glinianą, drewnianą i brudną, zostawił murowaną i nadał jej wielki rozgłos" Fundamentalnym prawem rycerstwa w czasach kazimierzowskich było dziedziczenie praw do posiadanych przez szlachtę ziem.Ziemie szlacheckie były wyjęte spod sądownictwa książęcego, były także zwolnione z uiszczania na rzecz kościoła dziesięciny. Szlachta korzystała z szeregu praw osobistych, jakich nie posiadały inne ówczesne stany. Charakterystyczną grupą społeczną było możnowładztwo.
Dbałość o kulturę i oświatę
Jedną z największych zasług Kazimierza Wielkiego było ufundowanie w 1364 r. Akademii Krakowskiej. Powstanie tej uczelni należy niewątpliwie przypisać rozsądkowi politycznemu, zapobiegliwości i dalekowzroczności króla. Uniwersytet kazimierzowski funkcjonował zaledwie kilka lat. Po śmierci króla jego działalność ustała, by odżyć, dzięki staraniom królowej Jadwigi i Władysława Jagiełły. Dwudziestoletnia przerwa w funkcjonowaniu Akademii nie oznacza jednak, że błędem było jej tworzenie. Dzieje innych uczelni środkowoeuropejskich są podobne, co dowodzi pewnej nieuchronności takich procesów.
Proces integracji państwa, powstanie Korony Królestwa Polskiego
"Królestwo Polskie", miało w założeniu stanowić czynnik integrujący społeczeństwo wokół osoby króla. W miarę upływu czasu termin ten zaczął oznaczać nie tyle aktualny obszar państwa, ile obszar Polski Bolesławów. Zasługą samego Kazimierza i jego kancelarii było rozszerzenie tego pojęcia, nadanie mu głębszego sensu, słowem - stworzenia formuły Corona Regni Poloniae - Korony Królestwa Polskiego. Z biegiem czasu, zaczęła ona oznaczać państwo już nie Bolesławów, ale twór ponadczasowy, stojący niejako ponad osobę monarchy, odzwierciedlający kształtujące się relacje między władcą a stanowym społeczeństwem polskim. Autorskim pomysłem ostatniego Piasta była rada królewska, wspomagająca władcę w działaniach integracyjnych. Nie miała wprawdzie charakteru reprezentacji stanowej, ponieważ jej skład ustalał Kazimierza, w założeniu jednak stanowić miał organ ponad dzielnicowy, ogólnopolski. Nie była też rada jedyną instytucją centralną, towarzyszyła jej urząd podskarbiego i podkanclerzego Królestwa. Po raz pierwszy w naszych dziejach powstał też pieniężny skarb państwowy, o którego dochody król zabiegał skrupulatnie i skutecznie. Twórcom Korony Królestwa Polskiego udała się modernizacja państwa.
Sprawa dziedzictwa tronu
Pomimo tego, iż Kazimierz Wielki miał liczne żony, nie udało mu się doczekać legalnego syna. W 1339 r. na zjeździe w Wyszehradzie ustalił z Andegawenami prawo następstwa tronu po jego bezpotomnej śmierci. Była to cena poparcia jego polityki zagranicznej przez dynastię węgierską. Jeszcze raz w 1369 r. król Polski potwierdził prawa Andegawenów do tronu polskiego. Kiedy więc umarł na zapalenie płuc po wypadku na polowaniu w okolicach Przedborza w miejscowości Żeleźnica w 1370 r., tuż po jego pogrzebie przybył z Węgier Ludwik Andegaweński, który niezwłocznie koronował się w Katedrze wawelskiej. Tym samym wygasła dynastia Piastów jako panująca na tronie polskim.
5. Społeczeństwo i kultura odrodzonego królestwa. Kościół gnieźniński za ostatnich piastów.
Większość mieszkańców była chrześcijanami (katolikami łacińskimi i ormiańskimi, prawosławnymi); wyjątkiem byli Żydzi, którzy wyznawali judaizm. Wymienione wcześniej religie wytworzyły w Polsce własną, kościelną administrację.
Społeczeństwo Polski po zjednoczeniu składało się głównie z Polaków. Zamieszkiwało tu także sporo Żydów i Ormian. Po skierowaniu polskiej polityki ekspansyjnej na wschód i podboju Księstwa Halicko-Wołyńskiego, do społeczeństwa dołączyli Rusini. Od czasu włączenia tegoż księstwa do Polski, stała się ona krajem różnorodnym pod względem etnicznym i religijnym. Na podbite ziemie ruskie zaczęli napływać kolejni osadnicy ormiańscy.
biskupstwa łacińskie: chełmskie, gnieźnieńskie (arcybiskupstwo), kamieńskie, kołobrzeskie, krakowskie, kujawskie, lubuskie, łukowskie, miśnieńskie, płockie, poznańskie, wrocławskie
6.Polityka zagraniczna Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Między Andegawenami a Luksemburgami, Rusią, Litwą, a Zakonem Krzyżackim
Lata 1320-1386 - W tym okresie Polska prowadziła wpierw wojnę z zakonem krzyżackim, a następnie przede wszystkim dyplomatyczne spory z Krzyżakami i Luksemburgami. W efekcie działań króla Kazimierza Wielkiego i jego doradców w 1335 Luksemburgowie zrzekli się praw do tytułu króla Polski. Tym samym rządzący w Krakowie Piast został przez społeczność międzynarodową uznany za króla Polski. Działania prowadzone przez niego w kolejnych latach pozwoliły na zakończenie sporu z Krzyżakami (układ w Kaliszu z 1343), a następnie podjęcie ekspansji na Ruś Halicko-Włodzimierską. Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 tron polski przejął Ludwik Węgierski z dynastii Andegawenów. Okres jego rządów to zarazem początek supremacji szlachty w życiu politycznym kraju. Kiedy Ludwik zmarł w 1382, w Polsce nastąpił okres najdłuższego w jej historii bezkrólewia. Ostatecznie królem Polski 16 października 1384 została córka Ludwika, Jadwiga Andegaweńska. W 1386 weszła ona w związek małżeński z księciem litewskim Jagiełłą, który 4 marca 1386 został koronowany na władcę Polski.
W tym samym czasie doszło do istotnych ustaleń między królem Polski i Luksemburgami. Na mocy postanowień podjętych w Budzie w maju 1353 i ostatecznie w Pradze w maju 1356, król czeski Karol uwolnił księstwa mazowieckie od zależności lennej, w zamian za co Kazimierz przekazał mu dwa miasta śląskie – Kluczbork i Byczynę. Decyzje te były ważnym etapem uzależniania Mazowsza od Polski. Układ z Luksemburgami miał też znaczenie w kontekście ekspansji na wschód.Do zwrotu w polityce wobec Litwy doszło w 1356 roku, kiedy to Kazimierz zawarł z nią układ sojuszniczy.Sam fakt zbliżenia polsko-litewskiego znajduje odbicie głównie w skargach Krzyżaków słanych do stolicy apostolskiej. W 1357 nowa polityka litewska zaczęła zapewne przynosić pierwsze skutki, bowiem Kazimierz wystąpił do papieża z jasno sprecyzowanym planem chrystianizacji wschodniego sąsiada. Na początek lat 60. przypada konflikt pomiędzy dwoma obozami: andegaweńsko-habsburskim i luksemburskim.We wrześniu 1364 odbył się zjazd, na którym podpisano układ pokojowy.
7.Sukcesja andegaweńska i bezkrólewie (1370-1386)
Zgodnie z układami dynastycznymi ponawianymi już od czasów Łokietka królem polskim miał zostać Ludwik Węgierski – władca największego kompleksu politycznego czternastowiecznej Europy. W zamian Ruś Halicko-Włodzimierska pozostawała przy Polsce. Już od momentu koronacji Ludwik zmuszony był do walki z opozycją przeciwną jego panowaniu. Szczególnie aktywna była ona w Wielkopolsce, choć do tarć dochodziło także w Małopolsce. Pierwszy incydent wiązał się z pogrzebem Kazimierza Wielkiego, który zorganizowano jeszcze przed przybyciem nowego władcy.
Władzę w Polsce od początku sprawowała regentka – matka Ludwika, Elżbieta Łokietkówna. Sam król wkrótce po koronacji powrócił na Węgry, zabierając ze sobą polskie insygnia. W 1375 Elżbieta zrezygnowała z regencji i powróciła na Węgry. W Polsce na krótko pojawił się król. Potem regencję ponownie podjęła Elżbieta. W Polsce pozostała do 1376, kiedy ponownie wyjechała po rozruchach, do jakich doszło w Krakowie. W Wielkopolsce tymczasem wybuchły lokalne wojny zwaśnionych rodów szlacheckich.Po raz trzeci regentką została Elżbieta Łokietkówna. Po jej śmierci w 1380 król powierzył rządy namiestnicze biskupowi krakowskiemu Zawiszy z Kurozwęk. Kiedy i on umarł w 1382, Ludwik wyznaczył na regenta Zygmunta Luksemburskiego, zaręczonego z potencjalną następczynią tronu, Marią. Czternastoletni namiestnik rozpoczął walki z wielkopolską opozycją. Podczas gdy oblegał Odolanów zmarł Ludwik Węgierski. W polityce Ludwika Polska odgrywała rolę drugorzędną, a sam władca nie troszczył się o panującą w niej sytuację gospodarczą. Przychylność szlachty zdobywał poprzez przywileje prawne i społeczne, które doprowadziły do kryzysu budżetowego. Zarazem fakt wyboru na tron obcego władcy doprowadził do głębokich zmian w postrzeganiu władzy.Rządy Ludwika doprowadziły także do wzmocnienia pozycji możnowładztwa Małopolski, a wydane przez niego dokumenty zapoczątkowały okres supremacji szlachty w życiu politycznym, który trwał aż do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Kiedy w 1374 Ludwik przekonał szlachtę do wyboru swojej córki na królową, nie było jasne, która z królewien przejmie polski tron. Początkowo wysuwano kandydaturę Katarzyny, ta jednak zmarła w 1378. Wtedy Ludwik zdecydował, że tron polski obejmie Maria, natomiast węgierski Jadwiga. Sytuacja uległa zmianie po śmierci króla. Wdowa po nim, Elżbieta Bośniaczka, wspierana przez węgierskie warstwy możnowładcze, sprzeciwiała się zarówno oddaniu tronu polskiego Marii, jak i jej małżeństwu z Zygmuntem Luksemburskim. Ostatecznie zdecydowano, że Maria przejmie władzę na Węgrzech. W tej sytuacji w Polsce w listopadzie 1382 doszło do zjazdu w Radomsku, gdzie przedstawiciele dwóch głównych dzielnic zdecydowali, że nie jest możliwa dalsza unia personalna z Węgrami, w sytuacji gdy królowa przebywałaby poza krajem. Zarazem postanowiono dochować wierności postanowieniom koszyckim. Miesiąc później w Wiślicy ustalenia te przekazane zostały stronie węgierskiej. Wtedy też zdecydowano o odrzuceniu możliwości przejęcia tronu przez Zygmunta Luksemburskiego popieranego przez część Wielkopolan. Sytuacja wydawała się jasna, jednak działaniom prowadzonym przez małopolską dyplomację stanęła na drodze wojna domowa w Wielkopolsce.Walki przeciągały się, a obie strony zapewniały o swoim poparciu dla Marii. Ostatecznie w lutym 1383 nastąpiła reakcja dworu węgierskiego – poselstwo przybyłe do Sieradza poinformowało, że na tron polski wyznaczona została Jadwiga. W sytuacji gdy termin koronacji się zbliżał, rosły szanse Siemowita IV na przejęcie władzy. Opanował on znaczną część Wielkopolski i zyskał spore poparcie w tej dzielnicy. Zaniepokojeni możnowładcy Małopolski podjęli zakończone sukcesem próby zawiązania rozejmu. W marcu do Sieradza zwołano zjazd, który miał zdecydować o odpowiedzi na węgierskie propozycje z lutego. Wielkopolanie podjęli próby przeforsowania kandydatury Siemowita – miał on zostać mężem Jadwigi dotąd zaręczonej z Wilhelmem austriackim. Mimo przewagi liczebnej zwolenników księcia mazowieckiego panom krakowskim udało się opóźnić elekcję – nie wybrano kandydata na króla, a jedynie zdecydowano o koronacji Jadwigi. Warunkiem był powrót Rusi Czerwonej oraz lenn Władysława Opolczyka do Polski.
Wobec zagrożenia ze strony Siemowita Elżbieta Bośniaczka przystała na postawione warunki i zdecydowała się przybyć do Polski na Zielone Świątki 1383. W tej sytuacji Siemowit stworzył plan porwania Jadwigi – zamierzał ją uprowadzić, poślubić i wraz z nią się koronować. Prawdopodobnie Małopolanie donieśli królowej węgierskiej o planach księcia mazowieckiego, w związku z czym Elżbieta opóźniła przyjazd do Polski na listopad. Siemowit tymczasem wznowił akcje zbrojne przeciw Kujawom i Wielkopolsce, do końca maja opanowując pierwszą z wymienionych ziem. Następnie zwołał zjazd do Sieradza, gdzie jego zwolennicy okrzyknęli go królem.Wobec niepowodzenia w Sieradzu Siemowit ponownie zaatakował Wielkopolskę i obległ Kalisz.Przy wsparciu wojsk węgierskich pod wodzą Zygmunta Luksemburskiego zaatakowano Mazowsze i wymuszono na Siemowicie rozejm. Sytuacja wydawała się ostatecznie rozwiązana, jednak Elżbieta Bośniaczka wbrew zapowiedziom nie udała się do Polski. Zaczęła zamiast tego wysuwać coraz bardziej wygórowane żądania wobec strony polskiej – kiedy polski poseł zagroził anulowaniem praw Jadwigi do tronu, został on uwięziony. Bezkrólewie przeciągało się, więc w marcu 1384 do Radomska zwołano zjazd, który określał zasady funkcjonowania państwa wobec braku władcy. Był on przykładem dojrzałości politycznej szlachty, oraz jej zdolności do współpracy z elitami mieszczańskimi. Zjazd ten pokazał, że państwo polskie jest w stanie funkcjonować bez króla, ale mimo to Elżbieta dalej starała się opóźniać koronację.Ostatecznie na jesieni zdecydowała ona o wysłaniu Jadwigi do Polski. 13 października 1384 przybyła ona do Krakowa, gdzie w 3 dni później odbyła się koronacja kończąca najdłuższy w historii Polski okres bezkrólewia.
Koronacja Jadwigi była sukcesem, ale nie rozwiązywała wszystkich problemów. Królowa miała zaledwie 10 lat i wciąż pozostawała formalnie pod opieką matki, co pozwalało Elżbiecie ingerować w sprawy polskie. Dodatkowo Jadwiga nie miała męża, co w ówczesnych warunkach było niedopuszczalnym stanem rzeczy. Wprawdzie została ona w 1378 zaślubiona Wilhelmowi Habsburgowi, jednak małopolscy panowie odrzucili możliwość przejęcia przez niego tronu. Zamiast tego podjęto ryzykowne rozmowy z Litwą. Ewentualny związek mógł zabezpieczyć interesy Polski na Rusi Halickiej, Podolu i Wołyniu – sprawy szczególnie istotne dla Małopolan. Był on ważny także dla Mazowsza – obszaru bezpośrednio zagrożonego litewskimi najazdami. Zarazem jednak związek tego typu przywracał zagrożenie krzyżackie i stawiał pod znakiem zapytania dalszy sojusz z Węgrami. Mógł mieć także negatywny oddźwięk prestiżowy, licząc że Litwa wciąż pozostawała państwem pogańskim. Dla Litwy podstawowym argumentem za zbliżeniem z zachodnim sąsiadem była chęć uzyskania silnego sojusznika w walce z zakonem krzyżackim. Przy tym należy podkreślić, że w 1384 sytuacja wielkiego księstwa nie była bynajmniej krytyczna. Po okresie kryzysu zapoczątkowanego śmiercią księcia Olgierda, a dodatkowo pogłębionego wojną domowa z księciem Kiejstutem i jego synem Witoldem, Jagiełło zaczynał stabilizować sytuację w swoim kraju. Udało mu się zakończyć spór z bratem stryjecznym (Witoldem), który uznał się za jego lennika i odstąpił od sojuszu z Krzyżakami. Nie jest jasne, z której strony – polskiej czy litewskiej – wyszła inicjatywa w sprawie małżeństwa Jagiełły z królową Jadwigą.W styczniu 1385 litewskie poselstwo złożyło oficjalną prośbę o rękę Jadwigi. Jagiełło zobowiązał się do przyjęcia chrześcijaństwa i przyłączenia Wielkiego Księstwa Litewskiego do Królestwa Polskiego. Propozycję zaakceptował zjazd generalny zwołany w lecie do Krakowa, sprzeciwu nie wyraziła również Elżbieta Bośniaczka. Sytuacja zmieniła się nagle, kiedy Elżbieta powróciła do koncepcji małżeństwa Jadwigi z Wilhelmem austriackim. Habsburg przybył do Krakowa celem fizycznego dopełnienia małżeństwa, nie został jednak wpuszczony do komnat królowej; szybko też zmuszono go do opuszczenia miasta.
W tym samym czasie panowie małopolscy zmierzali na spotkanie z księciem litewskim. W sierpniu 1385 w Krewie zawarli z Jagiełłą układ określany w historiografii jako unia krewska. W zamian za objęcie tronu polskiego Jagiełło podejmował szereg jednostronnych zobowiązań:
7. Jadwiga i Jagiełło, unia polsko-litewska
1385
– unia w Krewie - doszło do umowy między Jagiełłą a poselstwem
polskim. W zamian za rękę Jadwigi i koronę polską Jagiełło
zobowiązał się:
a) przyjąć chrzest,
b) chrystianizować
Litwę,
c) przyłączyć Litwę do Polski,
d) odzyskać
ziemie utracone przez Królestwo Polskie
Jednak ten ostatni
warunek nie został spełniony ponieważ Litwini rozumieli go jako
połączenie Polski i Litwy pod panowaniem Jagiełły, a
możnowładztwo polskie jako wcielenie Litwy do Polski. Państwo
litewskie było zbyt potężne, aby całkowicie podporządkować się
Polsce. Na początku 1386 Jagiełło przybył do Polski, odbył się
uroczysty chrzest, na którym otrzymał imię Władysław, ślub z
Jadwigą i koronacja. Następnie para królewska udała się na
Litwę, aby przeprowadzić tam misję chrystianizacyjną.
Namiestnikiem Litwy został brat stryjeczny Jagiełły, Witold
(był przeciwko unii), który prowadził samodzielną politykę
zagraniczną, walcząc z Tatarami i Moskwą. Sytuację skomplikowała
też strawa następstwa tronu – Jadwiga zmarła w 1389 nie
pozostawiając potomstwa – Jagiełło zachował tron polski za
zgodą możnowładztwa i szlachty.
1413
– unia w Horodle:
a) odrębność Litwy, która odtąd stale
miała posiadać własnego księcia (podlegał królowi polskiemu)
b)
rozciągnięcie przywilejów szlachty polskiej na katolickich bojarów
litewskich.
POLSKA (KORONA) I LITWA
(WIELKIE KSIESTWO LITEWSKIE) SĄ ODRĘBNYMI PAŃSTWAMI, ALE POŁĄCZONE
OSOBĄ WŁADCY !
Pod
koniec panowania Jagiełło musiał zabiegać o uznanie prawa do
tronu dla swoich synów Władysława i Kazimierza, których miał z
ostatniego małżeństwa z księżniczką ruską, Zofią Holszańską.
Panowie polscy w zamian za to zażądali wcielenia Litwy do Polski.
Dlatego Jagiełło zwrócił się do szlachty, która za cenę nowych
przywilejów zaprzysięgła dochowanie wierności małoletniemu
Władysławowi. Po śmierci Władysława Jagiełły – 1434 –
Władysław został królem polskim, a Litwini w kilka lat później
obwołali jego brata, Kazimierza wielkim księciem Litwy. Po śmierci
zaś Kazimierza Jagiellończyka, Jan Olbracht objął Polskę, a
Aleksander Litwę.
8. Wielka wojna z Zakonem (1409-1411)
Dotychczasowe rozwiązania konfliktu z zakonem nie zadowalały ani Władysława Jagiełłę jako króla Polski i najwyższego zwierzchnika Litwy, ani społeczeństwa polskiego, szczególnie rycerstwa ziem północnych. Również wielki mistrz Ulryk von Jungingen uważał, że rozbicie monarchii polsko-litewskiej i rozerwanie unii obu państw pozwoli na trwałe umocnienie pozycji państwa zakonnego w Europie środkowej i wschodniej. Obie strony zatem przygotowywały się do wojny i uważały ją za konieczość polityczną. Czekały tylko na poważny pretekst, który pozwoliłby zerwać obowiązujący ciągle pokój kaliski w roku 1343.
Pretekst
dało nowe powstanie na Żmudzi. Wybuchło wiosną 1409 roku z
inspiracji Witolda i zostało jawnie przez niego poparte. Po
wypędzeniu krzyżaków władzę na Żmudzi objął z ramienia
Witolda Rumbold Wolimuntowicz. Wielki zjazd panów polskich,
obradujący w lipcu roku 1409 w Łęczycy, poparł działania
litewskie na Żmudzi. Wysłane zaś w końcu lipca tegoż roku do
Malborka poselstwo polskie, na którego czele stał arcybiskup
gnieźnieński oświadczyło,iż Polacy udzielą pomocy Witoldowi,
jeśli krzyżacy zaatakują Litwę. Po tej deklaracji sojuszu
polsko-litewskiego i polskiej pomocy dla Litwy wielki mistrz wysłał
z Malborka 6 sierpnia 1409 roku królowi polskiemu pisemne
wypowiedzenie wojny. Dziesięć dni wojska krzyżackie uderzyły
jednocześnie na Ziemię Dobrzyńską, Kujawy i Krainę oraz na
północno-zachodnią Wielkopolskę. Krzyżacy zapuścili się też
na Mazowsze, grabiąc ziemie księcia Janusza.
Król
Władysław Jagiełło i panowie polscy zaskoczeni byli tak szybkim
atakiem krzyżaków. Zapewne spodziewali się długich rokowań
dyplomatycznych, a może ataku na Litwę, nie zaś na ziemie polskie.
Wojska polskie nie były przygotowane na odparcie najazdu
krzyżackiego. Z powodu żniw i innych prac polowych zbierały się
wolno. Dopiero w końcu września ruszyła z Wolborza i Łęczycy
armia polska na pustoszone przez krzyżaków ziemie. Polacy odzyskali
gród kujawski Bydgoszcz. Pozostałe ziemie razem z Dobrzyniem
utrzymali krzyżacy. Obie
strony przygotowywały się intensywnie od wojny. Nasiliły się
przede wszystkim akcje propagandowe
zakonu i Polski.Krzyżacy
spodziewali się uderzenia w najbardziej ufortyfikowane miejsce:
przeprawę przez Drwęcę pod Kurzętnikiem. Oddziały
polsko-litewskie poszły na wschód, omijając Drwęcę. Tam drogę
Władysławowi II zastąpił wielki mistrz zakonu Ulryk von Jungingen
ze swą doborową ciężkozbrojną jazdą.
Władysław II
Jagiełło przyszykował swe wojsko do kolejnej bitwy. Lewe skrzydło
stanowiły oddziały rycerstwa polskiego - ok. 14 tysięcy jazdy i
kilka tysięcy piechoty. Prawe - pułki litewsko - pruskie: 10
tysięcy jazdy i trochę piechoty.
Władysław
zwlekał z natarciem. Wówczas Mistrz Zakonu, chcąc obrazić i
rozzłościć Króla, przysłał heroldów z dwoma nagimi mieczami,
mającymi "dozbroić" polskie rycerstwo. Jednocześnie
nieco cofnął swoje oddziały. Wtedy Jagiełło polecił księciu
litewskiemu - Witoldowi uderzyć lekką jazdą na piechotę
krzyżacką, pozostawioną chwilowo bez osłony. Okazało się, że
strona krzyżacka zabezpieczyła się przed takim manewrem
zamaskowanymi głębokimi rowami, w które powpadała jazda litewska.
W odpowiedzi nastąpił atak jazdy krzyżackiej na skrzydło
litewskie. Litwini nie zdołali wytrzymać bardzo silnego naporu
doborowej ciężkiej jazdy krzyżackiej, w której szeregach walczyło
wielu wspaniałych rycerzy z krajów sprzymierzonych z Zakonem.
Wojska ks. Witolda musiały ustąpić i zaczęły uciekać z pola
walki gonione przez przeciwników. Tylko trzy chorągwie smoleńskie
zdołały się utrzymać na pozycjach.Na lewym skrzydle trwała
natomiast zacięta walka. Ulrich von Jungingen zaczął tam kierować
kolejne oddziały ciężkozbrojnej jazdy i opór polski stopniowo
słabł. Oprócz tego zaczęły powracać oddziały, które były
zajęte ściganiem litwinów. Część z nich została zaskoczona
przez odwodowe siły polsko-litewskie i rozgromiona. Władysław
Jagiełło wydał wówczas rozkaz, który miał na celu rozbicie
prawego skrzydła krzyżackiego. Niedługo potem wojsko krzyżackie
zostało otoczone, a powracający Litwini dopełnili dzieła
zwycięstwa. Wielki Mistrz zginął wraz z wieloma wybitnymi
rycerzami z krajów zachodnich.
Straty krzyżackie wyniosły ok.
18 tys. zabitych, 14 tys. miało się dostać do niewoli, 1.5 tys.
zdołało uciec z pogromu. Straty polsko - litewskie ocenia się
jednak na znaczne, mimo tak druzgoczącego zwycięstwa.
Wydawało
się, że państwo krzyżackie zostanie całkowicie pokonane.
Niestety, wycofanie się z wojny księcia litewskiego, który obawiał
się zbyt dużego wzrostu znaczenia Polski oraz niechęć do walki
pospolitego ruszenia, zaprzepaściły szanse na zniknięcie państwa
Zakonu Najświętszej Marii Panny z map Europy. Król musiał
zrezygnować ze zdobycia Malborka. Po odstąpieniu wojsk polskich od
obleganej twierdzy Zakon podjął bardzo intensywne działania
zmierzające do odzyskania utraconych miast i zamków. W toku
dalszych działań wojennych Jagiełło odniósł zwycięstwo nad
armią zakonną pod Koronowem, nad rzeką Brdą.Wielka wojna
zakończyła się pokojem w Toruniu, w 1411r., na mocy którego
Polska odzyskała ziemię dobrzyńską a Litwa Żmudz, ale tylko na
czas życia ks. Witolda i Władysława Jagiełły. Zakon zgodził się
również na sąd polubowny w sprawie Santoka i Drezdenka, lecz mimo
zawarcia pokoju
walki
wciąż trwały.
8. Powstanie społeczeństwa stanowego. Przywileje szlacheckie.
Monarchia stanowa trwała w Polsce przez XIV i XV w. W społeczeństwie wykształciły się 4 stany: duchowieństwo, rycerstwo-szlachta, mieszczaństwo, chłopi, a niektóre z nich zdobyły udział we władzy. Najważniejszym impulsem do wykształcenia się stanów było przyznawanie przez władców swobód całym grupom społecznym, a więc ludności miejskiej i wiejskiej w aktach lokacyjnych, a duchowieństwu i szlachcie w przywilejach. Najważniejsze z tych swobód obejmowały: zwolnienia lub ulgi podatkowe, odrębne dla każdego stanu sądownictwo, prawo do sprawowania władzy nad innymi grupami społecznymi oraz do udziału reprezentacji stanowej we władzy centralnej. W Polsce tylko w odniesieniu do dwu stanów w pełni określono przysługujące im prawa, duchowieństwu i szlachcie.
Przywilej szlachecki - prawo (dokument) nadane przez monarchę określonej grupie społecznej (stanowi) obowiązujące na danej ziemi lub w całym kraju (przywilej generalny). Przywileje najczęściej miały formę zrzeczenia się przez monarchę pewnych swoich kompetencji na rzecz wymienionych adresatów przywileju.
Przywileje:
-koszycki – 1374 (Ludwig Węgierski) – zwolnienie szlachty ze wszystkich podatków (za wyjątkiem 2 groszy)
-piotrkowski – 1388 (Władysław Jagiełło) – zakaz łączenia w jednej ręce urzędów, aby wzmocnić swoją władzę
-czerwiński – 1422 (Jagiełło) – nie można aresztwać szlachcica bez wyroku sądu, sądy na podstawie prawa pisanego, zakaz łączenia urzędu starosty ziemskiego i sędziego ziemskiego
-w Warcie – 1423 (Jagiełło) – prawo usłuwania przez szlachtę ze swoich ziem nieposłusznych sołtysów
-jedleńsko-krakowskie – 1430,1433 (Jagiełło) – nietyklanośc osobita i majątkowa dla szlachty
9. Monarchia Kazimierza IV Jagiellończyka. Wojna trzynastoletnia (1454-1466)
1.Przyczyny:
a)Pośrednie:
- wysokie cła i podatki nakładane przez
Krzyżaków
- 1397 – powstał Związek Jaszczurczy (tajny
związek szlachty ziemi chełmińskiej)
- 1440 – powstał
Związek Pruski (szlachta i miasta pruskie, dążyli do przyłączenia
Prus do Polski)
- 1454 – powstanie wywołane przez Związek
Pruski
b)Bezpośrednie:
- związek Pruski zwraca się do
Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o wcielenie Prus do Polski
-
6 marca 1454 – Kazimierz Jagiellończyk wydaje akt inkorporacji
2.
Przebieg:
a) liczne bitwy i oblężenie krzyżackich zamków
(upadły wszystkie poza Chojnicami, Malborkiem i Sztumem)
b)
1454 – przywilej nieszawski (treść przywileju: bez zgody sejmików
ziemskich nie będą nakładane nowe podatki ani zwoływane pospolite
ruszenie), nadany szlachcie z powodu braku pieniędzy na prowadzenie
wojny, w zamian za zgodę na nowe podatki
c) 18 września 1454 –
klęska Kazimierza Jagiellończyka pod Chojnicami
d) 1457 –
zdobycie Malborka (twierdza została wykupiona od czeskich wojsk,
którym Krzyżacy nie płacili żołdu)
e) 1462 – zwycięska
bitwa pod Żarnowcem, Kazimierz zdobywa przewagę
f) 1463 –
Gdańsk i Elbląg zorganizowaną we własnym zakresie finansowym
flotą kaperską niszczą flotę krzyżacką na Zalewie Wiślanym
g)
wobec przewagi wielki mistrz krzyżacki poprosił o pokój
3.
Skutki:
a) 1466 – pokój w Toruniu
b) Na mocy jego
postanowień państwo krzyżackie zostało podzielone na:
*Należące
do Polski
Prusy Królewskie:
- Pomorze Gdańskie (z
Gdańskiem)
- ziemia chełmińska
- ziemia michałowska
-
ziemia warmińska ( z Elblągiem i Malborkiem)
*Pozostające
lennem Polski
Prusy Zakonne ( ze stolicą w Królewcu)