Jerzy Kwiatkowski, Magia poezji (o poetach polskich XX wieku)

Poezja organiczna [O poezji Tadeusza Nowaka]

Nowak jest poetą organicznym i zamkniętym, może mniej świadomym od Grochowiaka, Białoszewskiego czy Harasymowicza, ale za to jakby biologicznie ze swoją poezją połączonym.

• konsekwentnie wracają w jego poezji motywy-klucze, motywy-dominanty

Świat Nowaka zamyka się w kręgu realiów wiejskich, pejzażu wiejskiego.

• to wieś z czasów dzieciństwa poety lub jeszcze dawniejszych

• poeta miesza obrazy z dzieciństwa, motywy baśni ludowej z obrazami biblijnymi

Wpływ Biblii na poezję Nowaka:

• motywy i tematy

• struktura - poetyka symbolu, alegorii typu biblijnego (np. i opatrzności jest wyjęte oko, wiersz Lewiatan - ten odwołuje się do Talmudu, ale najprawdopodobniej za pośrednictwem tradycji katolickiego kaznodziejstwa; słowo „sól”)

• stylistyka i język - archaizacja, hieratyczność składniowo-retoryczna (inwersje: Pełno jest w naszym sercu żalu; nagromadzenie czasownikowych form biernych: I północne wody wydane były nam na pocieszenie), formy bezosobowe, „prorockie” futurum

Nowak zawsze był poetą hiperboli, twórcą estetycznych wartości ostrych. Nie chce tego wyrażać wprost, więc nakłada metaforyczno-mitotwórczy kostium. Nie chce złagodzić siły swych przeżyć, chce je tylko przetłumaczyć.

Nowak nie wpada w patos, ratuje go przed nim ironia; poza tym tworzy własną mitologię (tylko na wzór biblijnej); swój symbolizm i alegoryzm komplikuje i wzbogaca o elementy innej poetyki.

***

Mitologię Nowaka tworzą słowa-klucze: drewno, ułomność, jaszczur, sól, kozioł.

• drewno i ułomność zbliżają jego poezję do Leśmianowskiej, np. w Balladzie na dudę

• 
  Leśmianowska postawa metafizycznego buntu widoczna jest tu w sposób wyjątkowo tragiczny, na co niewątpliwie wpływa biblijna sceneria (Dialog)

• 
  sól i kozioł symbolizują motyw ofiary (Osądzony)

Widać u Nowaka pragnienie odnalezienia wartości w cierpieniu i sensu w bezsensie. Jego postawa opiera się na konflikcie między pojęciem ofiary a pojęciem tragizmu niezrozumiałego.

***

Najtrudniej zinterpretować wiersze, których alegorie odwołują się do ludowych tradycji i mało rozpowszechnionych podań. Poza tym obrazy są zazwyczaj niezwykle zagęszczone i skomplikowane (niewspółmiernie do warstwy znaczeń).

U Nowaka metafora nie jest skrótem myśli; on myśli metaforami i obrazami.

Obrazowanie Nowaka ewoluuje od szkoły awangardy krakowskiej:

Na błękitne kołowroty

nawijały lasy

zgrzebnych ścieżek sznury,

ciągnąć wolno do rzeźni

sennych wołów pagóry.

„Przejażdżka” - zabawa animizacyjno-barokowa

To tylko dłonie upalne pogody

na mojej twarzy leżą nieruchomo

„Rzeczy opadanie” - świetny w swej trafności skrót

...przez technikę snu:

A my, żeśmy czekali

przez sekretne jedwabie

do ich ciała giętego

z barokowych metali

podjeżdżamy powoli

mokradłami na żabie...

„Zaręczyny” - zaskakujący erotyk

...po estetyczne wartości nadrealistyczne:

O zmierzchu idą staruszkowie.

Z rozciętej ryby wieje chłód

i opatrzności jest wyjęte oko.

Wypchane sowy zamiast meloników

niosą na oczy zsunięte głęboko

„Lewiatan”

Poprzez udział podświadomości, wkroczenie praw marzenia sennego potwierdza się organiczność poezji, rosnącej w poecie od czasów wiejsko-religijnego dzieciństwa. jest to poezja - w całym swym bogactwie - zdumiewająco różnorodna.

** E.Z.**

2

Znowu jesteś, staroświecki Panie.

Czarne kozły i biblijne woły

twój weselny ciągną wóz.

Między nami na dwie pięści dialog

prowadzony, spisują kapłani

na wnętrznościach patroszonych kóz.

„Dialog”

Choć czysty jestem, będę ścięty.

Mój bok, jak źródło, kij otworzy.

„Osądzony”

---