USTRÓJ PAŃSTWOWY REPUBLIKI FEDERALNEJ NIEMIEC Praca zbiorowa pod redakcją Lecha Janickiego przy współudziale Marka Sobolewskiego

MAREK SOBOLEWSKI

POWSTANIE I EWOLUCJA SYSTEMU POLITYCZNEGO

RFN 1945-1982

Przekazanie rządów Erhardowi nie odbyło się bez wewnętrznych tarć, ale nazwisko Erharda, ojca „cudu gospodarczego" wydawało się być poważnym atutem wyborczym. W październiku 1963 r. Erhard sta­nął na czele rządu chadecko-liberalnej koalicji. Adenauer zachował stano­wisko przewodniczącego CDU; po raz pierwszy te dwa stanowiska zosta­ły rozdzielone.

Sprawowanie rządów po Adenauerze, w warunkach ostrych konflik­tów tak w łonie chadecji, jak w koalicji, w czasach naznaczonych pierw­szą po wojnie recesją gospodarczą i w obliczu poważnego zaniedbania reform wewnętrznych nie było łatwe. Erhard nie posiadał już prestiżu swego poprzednika, nie miał także podobnie autorytatywnego stylu dzia­łania. Powszechnie przyjmuje się, że zgodnie z obawami Adenauera, Erhard zawiódł na swoim nowym urzędzie, skutkiem braku osobistych zdolności kierowniczych⁶³.

Stał się natomiast Erhard pierwszym kanclerzem reprezentującym na urzędzie tendencje w^Tybitnie technokratyczne, co znalazło wyraz w sfor­mułowanej wówczas w RFN koncepcji „uformowanego społeczeństwa", tj. państwa, w którym zlikwidowane zostały egoistyczne konflikty kla­sowe, a grupy interesów jak i parlament kierowane są w zdyscyplinowa­ny sposób przez opartą na fachowej biurokracji władzę wykonawczą⁶⁴. Sam Erhard pragnął stać ponad partiami jako rzecznik „ogólnego inte­resu" i modelować swoje rządy na wzór prezydentury francuskiej V Republiki.

Wybory 1965 r. przyniosły wprawdzie zwycięstwo CDU i możliwość odnowienia koalicji z liberałami, pokazały jednak także małą atrakcyj-

43

ność Erharda jako „lokomotywy wyborczej". Jego pozycja w partii zo­stała podważona i chadecja coraz wyraźniej skłaniała się do zmiany kursu — zmiany osoby kanclerza oraz ewentualnie także partnera koa­licyjnego.

Idea wielkiej koalicji, lansowana od kilku lat przez czołowych poli­tyków SPD i znajdująca coraz więcej uznania w CDU i CSU, oparta by­ła na przekonaniu, że narastający kryzys wewnętrzny można załagodzić tylko przez rząd „jedności narodowej"⁶⁵. CDU liczyła nadto, że SPD osłabi rewindykacje ekonomiczne zgłaszane przez związki zawodowe⁶⁶. Zawiązanie wielkiej koalicji ułatwiał także fakt, że na szczeblu krajów występowały już uprzednio przypadki wspólnych rządów chadecji i so­cjalistów.

Symptomy kryzysu były zaś coraz wyraźniejsze. Pod koniec rządów Erharda pojawiają się pierwsze oznaki recesji gospodarczej. Rośnie fer­ment społeczny. Od 1964 r. rozpoczyna się seria demonstracji politycz­nych studentów, świadczących o buncie młodego pokolenia przeciw ist­niejącemu systemowi i polityce władz ⁶⁷. Rozpoczyna się także kampania polityczna prezciw prezydentowi H. Liibkemu, oskarżonemu o budownic­two obiektów w nazistowskich obozach koncentracyjnych. Z całą aktual­nością staje sprawa przedawnienia zbrodni wojennych i zaniechania dal­szych kroków przeciw winnym tych zbrodni. Założona przez lewicowych intelektualistów i studentów opozycja pazaparlamentarna ;'APO) b\ła ośrodkiem krytycznej fali antyrządowej, obnażając wszystkie Hec¹.y i za­niedbania systemu stworzonego przez chadecję i Adenauera. Po okresie całkowitej bierności politycznej społeczeństwa i jego elity, okresie odbu­dowy i zadowolenia ze standartu życia, zarysował się początek ery prze­wartościowań. Z drugiej strony pojawiła się także na nieznaną dotąd skalę możliwość odrodzenia skrajnej prawicy. W jesieni 1964 r. powstała nowa, kolejna partia prawicowo-radykalna NPD, mająca podobnie jak jej poprzedniczki wyraźne powiązania z dawnymi siłami hitlerowskimi, oraz skrajnie nacjonalistyczny program działania. Choć jej pierwszy występ w wyborach parlamentarnych 1965 r. nie był sukcesem i nie przekroczyła ona klauzuli 5% otwierającej 'drogę do Bundestagu, jed­nak zasięg jej wpływów był wyraźnie większy niż poprzednich partii skrajnej prawicy i stwarzał możliwości sukcesów w przyszłości. Przyszły

44

one w rzeczywistości w wyborach krajowych 1966 r., kiedy to kryzys wewnętrzny w chadecji i powstanie wielkiej koalicji skierowały część konserwatywnych wyborców ku NPD ^6S.

Załamanie się starego systemu dominacji chadecji nastąpiło w ciągu niespełna dwóch lat. Kolejne porażki chadecji w wyborach do parla­mentów krajowych wzmogły niezadowolenie z Erharda i dotychczasowe­go kierownictwa partyjnego. Poszukiwano gwałtownie nowego rozwią­zania. Narastały także konflikty w łonie koalicji chadecko-liberalnej. W FDP wzrastały wpływy lewicowe, przychylne idei koalicji z SPD, oraz coraz powszechniejsze było przekonanie, że dla przyszłości partii konieczne jest wyzwolenie się spod dotychczasowej nieograniczonej do­minacji chadecji i zamanifestowanie bardziej niezależnego stanowiska. Prezydent H. Łubkę, choć przekraczało to jego konstytucyjne upraw­nienia, nie wahał się ingerować czynnie w rozgrywki polityczne, prze­jawiając wyraźne sympatie dla idei wielkiej koalicji⁶⁹. Kryzys politycz­ny był dojrzały i mógł ujawnić się w każdej chwili.

Nastąpiło to w październiku 1966 r. w związku ze sporem budżetowym między CDU a SPD. Ministrowie FDP ustąpili z koalicji rządo­wej, a tym samym rząd Erharda znalazł się w mniejszości. Sytuację skomplikował nadto fakt, iż frakcje SPD i FDP wysunęły w parlamencie żądanie, by kanclerz postawił kwestię votum zaufania.

Zadecydowało to o podjęciu rozmów koalicyjnych między CDU i SPD. Prowadzone były poza plecami urzędującego kanclerza, przy czym było oczywiste, iż ceną koalicji jest jego dymisja⁷⁰. SPD niepewna chwiej­nych wciąż i dysponujących zbyt małą liczbą mandatów liberałów, zde­cydowała się ostatecznie na sojusz z chadecją ⁷¹. l grudnia 1966 r. po­wstał rząd wielkiej koalicji CDU/CSU — SPD z Kurtem Kiesingerem jako kanclerzem i W. Brandtem na stanowisku wicekanclerza. Pierwszy okres historii RFN został ostatecznie zamknięty.

---