3. Główne gatunki piśmiennictwa średniowiecznego, geneza i rozwój

Największy wpływ na twórczość literacką średniowiecza miało chrześcijaństwo. Podstawowe normy filozoficzne czy kulturalne, sformułowane przez Ojców Kościoła, mocno oddziaływały na literaturę. Kościół był pierwotnym źródłem inspiracji oraz miejscem, gdzie kształtowała się estetyka i idee dotyczące postaw ludzkich. Kościół usiłował całkowicie zdominować literaturę poprzez przekazanie właściwych sobie wzorów, myśli czy postaw. Dwory szlacheckie usiłowały stworzyć dla kościoła konkurencję. Literatura jednak w głównej mierze pozostawała w średniowieczu religijna, inspirowano się Biblią oraz historiami z życia ludzi świętych.

PODSTAWOWE GATUNKI PIŚMIENNICTWA RELIGIJNEGO:

- apokryf (gr. apokrypohs - tajemny, ukryty, niejasnego pochodzenia) to pismo starożydowskie bądź starochrześcijańskie, nawiązujące treściowo, gatunkowo i stylistycznie do historii biblijnej, ze względu na niejasne pochodzenie, falsyfikatowy charakter czy treści heretyckie pozostające poza kanonem Biblii

- hagiografia (gr. hagios - święty; grapho - piszę) obejmuje utwory przedstawiające żywoty świętych. Jest to, więc odmiana średniowiecznej biografistyki. Hagiografia istnieje niemal od początków chrześcijaństwa, choć najpierw funkcjonowała w obiegu ustnym. Bohaterem piśmiennictwa hagiograficznego był święty, osoba historyczna, rzadziej fikcyjna, posiadająca cnoty chrześcijańskie i kultywująca je. Święty służy za wzór osobowości i jest otoczony kultem. Na typowe dzieło hagiograficzne składają się trzy części: vita (żywot świętego), passio (opis procesu i męczeńskiej śmierci) i miracula (opis cudów czynionych przez świętego w ciągu życia, podczas męczeństwa i po śmierci). Hagiografia stanowi cenne źródło historyczne, zwłaszcza w dziedzinie kultury i obyczajowości. Żywoty świętych były zwykle budowane według jednego wzorca, a cechy indywidualne podporządkowywano cechom idealnym. Poszczególne żywoty świętych mogły mieć charakter ogólnoeuropejski bądź tylko lokalny.

- hymn to utwór o charakterze podniosłym, uroczystym. Ma z reguły na celu wychwalenie Boga, ojczyzny, bóstwa lub wartości.

- psalm (łac. psalmu - śpiew przy akompaniamencie muzycznym) to utwór pochwalny, błagalny, dziękczynny itp., skierowany do Boga. Psalmy wywodzą się z biblijnej Księgi Psalmów (Psałterza) i cieszą się ogromnym zainteresowaniem czytelników.

- dramat liturgiczny to gatunek dramatyczno-teatralny, obejmujący przedstawienia ściśle związane z liturgią Kościoła katolickiego, będące fragmentami obrzędów i ściśle podporządkowane ich strukturze. Dramaty liturgiczne odgrywano w kościołach lub miejscach dokładnie określonych, dostępne były gronu odbiorców znającemu łacinę. Tematyka dramatów czerpana była z Pisma Świętego i z apokryfów. Teksty wygłaszano po łacinie, a aktorami byli zakonnicy i klerycy, nigdy kobiety.

- moralitet to gatunek dramatyczny ukształtowany w późnym średniowieczu, obejmujący utwory o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym. Występowały w nim postacie alegoryczne, poruszające kwestie moralne. Stanowiły pewnego rodzaju przypowieść na temat uniwersalnych prawideł ludzkiego losu. Bohaterami często były personifikowane pojęcia, takie jak Dobro czy Zło, toczące walkę o ludzkie życie. Nierzadko moralitet służył celom satyrycznym bądź panegirycznym.

- mirakl to gatunek średniowiecznego dramatu religijnego. Przedstawiał przede wszystkim obrazy z życia Maryi, rzadziej świętych i męczenników, wysuwając na plan pierwszy cudowne wydarzenia, boskie interwencje w losy postaci, które miały służyć za przykłady.

- misterium -gatunek ten wyrósł z dramatu religijnego poprzez rozluźnienie i zeświecczenie jego form treściowych i środków wyrazu. Oprócz elementów religijno-dydaktycznych wprowadzono również sceny o charakterze realistyczno-rodzajowym czy komiczno-satyrycznym. Misteria odgrywane były poza murami kościołów, w miejscach specjalnie do tego przeznaczonych. Odgrywano je w językach narodowych, tak, aby wszyscy mogli je rozumieć. Fabuła składała się z luźnych epizodów, uwzględniała cały cykl wydarzeń. Forma misteriów była wierszowana, a ich celem było zbliżenie wątków historyczno-biblijnych do współczesnych odbiorców

- kazania i pieśni

PODSTAWOWE GATUNKI LITERATURY ŚWIECKIEJ:

- literatura rycerska zdominowała literaturę świecką. Opisuje ona dzieje sławnych rycerzy, królów i dam serca. W skład literatury rycerskiej wchodzą:

• epika rycerska, rozwijająca się w czterech nurtach:

• wysławienie nienagannej postawy bohaterów

• opiewanie niezwykłych czynów

• opowiadanie o miłości przewyższającej wszystko inne

• prezentowanie rycerzy dążących do świętości

• liryka rycerska opisuje przede wszystkim uczucie miłości.

Autorami literatury rycerskiej byli bardowie i skaldowie, powstawały liczne sagi, reprezentujące epikę heroiczną. Tworzono również tzw. chansons de geste, czyli pieśni o czynach, czego przykładem mogą być francuska Pieśń o Rolandzie, pochodząca z końca XI wieku czy Opowieści kanterbryjskie G. Chaucera z XIV wieku. Popularność zyskała również poezja prowansalska, rozpowszechniana przez minstrelów i żołnierzy. Autorami i wykonawcami liryki byli: minnesingerzy, meistersingerzy, goliardowie, waganci, truwerzy. Część z nich była związana ze środowiskami mieszczańskimi. Dużą rolę w twórczości lirycznej odgrywał romans rycerski, który nawiązywał do antycznych motywów, a niekiedy przeistaczał się w szerokie cykle legend, takich jak Opowieści Okrągłego Stołu, opiewające fantastyczne przygody króla Artura i jego dzielnych rycerzy, Lancelot i Perceval Chrétiena de Troyes, Tristan i Izolda Gottfrieda ze Strasburga czy Parzival Wolframa von Eschenbach. Średniowiecze to również okres rozwoju twórczości ludycznej, "karnawałowej", jak ją określił M. Bachtin. Często w takich utworach burzono hierarchiczny ład świata, podważano prawa nim rządzące, posuwano się do chwytów groteskowych, a momentami wręcz bluźnierczych.

27. Wersyfikacja średniowieczna (przykłady)

Poezja średniowieczna, w Polsce dość uboga i stosunkowo mało różnorodna, w przeważającej części ograniczana do twórczości religijnej, jest terenem, na którym po raz pierwszy w dziejach języka polskiego wykształciły się pewne normy rytmizacji wierszowej. Powstały one w warunkach najzupełniej szczególnych, po pierwsze ze względu na brak jakiejkolwiek polskiej tradycji wersyfikacyjnej, a po drugie z tej racji, że poezja średniowieczna była w przytłaczającej swej części poezją meliczną, tj. przeznaczoną do wykonywania z muzyką. Wobec tego w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybijała się melodia, a rytmizacja języka nie mogła stać się czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu, tak jak dzieje się to w poezji niemelicznej, przeznaczonej do czytania i wygłaszania. Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymować się czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów.

Konieczność zharmonizowania tekstu z melodią i staranie o czytelność ich związku powołały zapewne do życia najbardziej charakterystyczną właściwość śred-niowiecznego wierszowania, a mianowicie uzgodnienie działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi. Wers stanowił jednolitą całość składniową: pełne zdanie lub jego określoną część (grupę podmiotu, orzeczenia, dopełnienia itp.), przy czym koniec zdania mógł przypadać jedynie na koniec wersu:

Ktokoli czci żeńską twarz,
Matko Boża, ji tym odarz:
Przymi ji za sługę swego,
Schowaj grzecha śmiertnego
I też skończenia nagłego.

(Słota, O zachowaniu się przy stole, w. 104-108)

W wersach dłuższych granica składniowa (zawsze jednak słabsza niż koniec zdania) wyznaczała również przedział wewnętrzny. Mimo dwudzielności ustalała się pewna wewnętrzna spoistość wersu, wynikająca ze zróżnicowania stopnia ostrości przedziału końcowego i wewnętrznego:

A jacy to źli ludzie / mieszczanie krakowianie,
Żeby pana swego, / wielkiego chorągiewnego,
Zabiliście, chłopi, / Andrzeja Tęczyńskiego!
Boże się go pożałuj / człowieka dobrego,
Iże tako marnie sczedł / od nierownia swojego!

(Wiersz o zamordowaniu Andrzeja Tęczyńskiego, w. 1-5)

Zasady rymowania w poezji średniowiecznej nie były w pełni ustalone. Rymy nie zawsze występowały we wszystkich wersach utworu. Obok rymów końcowych pojawiały się rymy wewnętrzne. Porządek układu jednych i drugich, stopień ich brzmieniowego upodobnienia oraz rozmiar rymujących się cząstek podlegały zmianom nawet w obrębie jednego utworu. Obok rymów półtorazgłoskowych ("mieci" - "wyleci") lub pogłębionych ("dworaki" - "nieboraki") występowały równoprawnie rymy jednozgłoskowe ("macie" - "wiecie") lub nawet jeszcze krótsze ("poznaj" - "wezwij"). Obok rymów dokładnych istniały przybliżone (np. wyłącznie samogłos-kowe "barzo" - "dawno").

Na ogół rym podkreślał składniową zasadę członowania wersowego. Obszar jednakowych współbrzmień rymowych zależał często od rozciągłości zdania. W poezji średniowiecznej zdanie zamykało się najczęściej w dwuwierszu, czyli dystychu, wobec czego najpowszechniejszą postacią rymu był rym parzysty: aa bb cc itd., spajający pary kolejnych wersów. Jednakowe ogniwa rymowe ogarniać mogły także i większe zespoły sąsiadujących ze sobą wersów. Oto spięte jednym rymem sześciowersowe zdanie:

Ta mi rzecz barzo niemiła,
Iżeś mię tako postraszyła;
By była co przykrego przemowiła,
Zerwałaby się we mnie każda żyła;
Nagle by mię umorzyła
I duszę by wypędziła.

(Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, w. 91-96)

W wierszu średniowiecznym sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony, wobec czego rytmiczna ekwiwalentność wersów odczytywanych bez podkładu muzycznego staje niejednokrotnie pod znakiem zapytania. Granice między tekstem wierszowym a prozaicznym są dość płynne, nie tylko z racji składniowych zasad członowania wersowego i braku równoważności rytmicznej wersowych odcinków, ale również i dlatego, że średniowieczna proza nasycona bywa współbrzmieniami pochodzenia gramatycznego, takimi samymi, jakie królują w rymach ówczesnego wiersza.

Językowe reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów poczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego formatu (rozmiaru) zgłoskowego wersów. Przy zachowaniu wszystkich krępujących rygorów wersyfikacji składniowej stwarzało to dodatkowe ograniczenia swobody wypowiedzi. Dlatego też na progu renesansu zarysowują się w technice wierszowej przemiany polegające na wprowadzeniu wiersza prawie równosylabicznego, a ograniczającego reguły pełnej zgodności wersowej i składniowej. Tendencje takie - jeszcze nieśmiałe - widoczne są w utworach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja. Twórczość ich, rozpowszechniana za pomocą druku, przeznaczona do czytania i wygłaszania, uniezależnia się od towarzystwa muzyki, stając się samodzielną sztuką słowa.

30. Rola czynników społeczno- politycznych w rozwoju kultury renesansu

Dla powstania filozofii, literatury, sztuki renesansowej bardzo duże znaczenie miały wydarzenia historyczne. Tak jak każdy przełom idei i duchowości, który zapoczątkowuje nową epokę, Odrodzenie poprzedzały procesy społeczne trwające dziesiątki lat. Do najważniejszych faktów historii, które otworzyły drogę Renesansowi, należą: rozpad struktury feudalnej, której symbolami było cesarstwo i papiestwo; dążenie do zjednoczenia narodowego we Włoszech; wzrost znaczenia miast i mieszczaństwa; wynalezienie ruchomej czcionki drukarskiej w 1450 roku; wielkie odkrycia geograficzne; rozwój języków i kultur narodowych; rozwój mecenatu; reformacja.

- Stolica Włoch i państwa kościelnego, Rzym, znalazł się w latach 1309-1377 pod władzą Francji. Siedziba papieża w Awinionie przypominała więzienie. Po powrocie papieża do Rzymu na tronie awiniońskim zasiadł kandydat kleru francuskiego. Kryzys ten spowodował, że państwa miały w XV w. często po kilku władców: papieża i antypapieży (z Awinionu). Runęła spójność kościelnego systemu, co często nazywa się wielką schizmą zachodnią. Dla Włochów, wciąż pamiętających świetność Rzymu, była to, więc bolesna porażka. Poza tym w wielu krajach doszło do zjednoczenia dzielnic dzięki władzom dynastii, m.in. w Polsce i Litwie, Hiszpanii, Francji, Szwajcarii. Włochy dążyły w tym czasie do zjednoczenia narodowego.

- Stopniowe rodzenie się nowej epoki wzmacniane było nowymi siłami społecznymi. Siły te to mianowicie: głód złota i srebra, silny wzrost wymiany towarowo-pieniężnej, oraz rezultat poprzednich procesów - kapitalistyczne formy ekonomiki (jeszcze bardzo prymitywne w Renesansie, ale powoli się rozwijające). Klasy średnie stały się bardziej znaczące i również podniósł się ich poziom życia. Chodzi głównie o rzemieślników i kupców, którzy wprowadzali w manufakturach system cechowy, stawali się coraz bardziej świadomi roli, jaką odgrywali w społeczeństwie. Na szczycie drabiny feudalnej także zachodziły zmiany. Zubożałe rycerstwo przestało się liczyć. Królowie, bezradni wobec majątkowych magnatów, coraz częściej zwracali uwagę na mieszczaństwo.

- W Odrodzeniu zaczęły wzrastać potrzeby na zamorskie surowce, służące do celów produkcyjnych, a wraz z nim - rosła ciekawość świata, wciąż poszerzającego granice. Wyprawy odkrywcze miały ogromne znaczenie dla renesansowego świata. Po odkryciu Ameryki przez Kolumba oraz znalezieniu nowej drogi morskiej do Indii przez Vasco da Gamę powstała nowa sieć szlaków handlowych. Dla ideologii epoki odkrycia geograficzne były bardzo ważne. Napędzały one zmiany mentalności społecznej: poszerzały perspektywy i doświadczenia, udowadniały zaawansowanie cywilizacji europejskiej, zmieniały punkt ciężkości zainteresowań klas władających. Ludzie Renesansu to przede wszystkim podróżnicy. Naturalna była wymiana kadr nauczycieli, naukowców, badaczy, artystów, zdobywanie doświadczenia w miastach, w których kwitło życie kulturalne Europy. Odkrycia podsycały także odrodzeniowy optymizm i radość, ujawniającą się w docenianiu życia codziennego, cielesnego. Do najważniejszych wydarzeń należą:

1492 - odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba
1497-1499 - wyprawa Vasco da Gamy do Indii wokół Afryki Pd.
1512 - odkrycie Pacyfiku
1519 - początek wyprawy Magellana
1519 - przybycie Cortazara do Meksyku
1534 - odkrycie Kanady
1542 - dotarcie do Filipin i Japonii

- Mianem reformacja określa się cały ruch religijny, społeczny i polityczny, zapoczątkowany przez Lutra w 1517. Reformacja doprowadziła do rozłamu w Kościele katolickim.

- 1450r.wynalezienie druku przez Jana Gutenberga. Tym samym stał się on nową drogą przenoszenia idei, myśli, wiadomości, wzorów - podobnie jak nowe drogi morskie, wytyczane przez podróżników, żeglarzy i odkrywców.

-W epoce Renesansu wielcy twórcy i artyści propagowali języki narodowe, mimo że znali doskonale łacinę, grekę, języki obce. Gruntowne wykształcenie nie przeszkadzało w dbałości o piękno i harmonię języka ojczystej społeczności, który w epoce wcześniejszej był zdeprecjonowany na rzecz łaciny. Walkę o język wspomagała reformacja, ale też humanizm.

- najważniejszy prąd umysłowy w renesansie humanizm, który koncentruje uwagę na sprawach ludzkich, godności człowieka, jego wolności, propaguje rozwój fizyczny, psychiczny i intelektualny oraz harmonijne współżycie w społeczeństwie, podkreśla możliwości ludzkiego rozumu, oraz wartość wiedzy o świecie i możliwość jej zdobycia oraz rozwoju.

34. Literatura polskiego odrodzenia wobec tradycji biblijnej, antycznej i wzorców nowożytnych

Na kształtowanie się literatury polskiej ogromny wpływ miał humanizm oraz wpływy literatury europejskiej. Literatura polska budowana była na podwalinach literatury średniowiecznej, ale niezwykle chętnie sięgała ona do wzorców literatury zagranicznej. Nowe prądy literackie niosły ze sobą szczególne umiłowanie literatury antycznej oraz łaciny klasycznej. Pisali nie tylko duchowni, ale również i ludzie świeccy. A nawet bywali to chłopi jak na przykład - Janicki. Coraz więcej czytano, bo coraz większa stawała się świadomość społeczna.

Wczesne odrodzenie (przełom wieków XV i XVI) w Polsce to już wyraźne zainteresowanie mistrzami antyku. Dostrzegamy to w Historii Polski Jana Długosza, który ucząc się kompozycji wielkiego dzieła, sięgał do Liwiusza, znakomitego historyka rzymskiego. W Akademi Krakowskiej wykładano prawo rzymskie i prezentowano koncepcje Arystotelesa, a przybysz z Włoch Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem, pierwszy polski humanista, rozsławiał w Krakowie antyczne utwory literatury pięknej. Ale pełny zwrot do kultury antyku jest zasługą wielkich polskich humanistów z Janem Kochanowskim na czele. Obok Kochanowskiego kulturę antyku propagowali inni twórcy epoki: Szymon Szymonowie, Klemens Janicki, a także pisarze polityczni: Andrzej Frycz Modrzewski i Stanisław Orzechowski. W zakresie literatury pięknej twórcy sięgnęli po antyczne tematy i formy gatunkowe i wykorzystywali je w polskich utworach. W twórczości pisarzy politycznych (Modrzewskiego i Orzechowskiego) wpływ myśli starożytnych widać wyraźnie w budowanych koncepcjach, przedstawianych ciągle jeszcze klasyczną staranną łaciną, językiem wykształconych Polaków. Literatura odrodzenia antyczne kanony piękna pojmowała ciągle jako niedościgłe wzory; uważano, że do starożytnych można nawiązywać, zbliżać się, ale nie sposób ich przewyższyć.

Renesans przyniósł rzetelną wiedze na temat antyku. Wiedza ta obejmowała znajomość nauki, literatury, sztuki, architektury, ale też obyczajów. Pisma czytano w oryginale dzięki znajomości języków starożytnych. Latami zgłębiano tajemnice świata antycznego, a następnie przenoszono je na grunt współczesny. Tylko takie, dokładne poznanie doprowadzało do czerpania ze starożytności jako z pełnego i przystępnego źródła.

Interesująca była niewątpliwie również poezja i proza innowierców szczególnie zaś arian, ponieważ ich utwory wyróżnia niezwykła dojrzałość emocjonalna, intelektualizm we wspaniały i oryginalny sposób ujęta ludzka egzystencja oraz szczególna wrażliwość religijna. Pisarze ariańscy szczególnie jednak protestanccy tacy jak Budny, Czechowic, Grzegorz Paweł z Brzeźin, Krowicki, Murzynowski Otwinowski to poeci, którzy wnieśli do polskiej poezji wiele nowych trwały wartości takich jak na przykład oryginalne literacko przekłady Biblii. Wsławili się głębokimi w swej treści traktatami filozoficznymi i religijnymi. Pisali wiersze obyczajowe oraz traktaty religijne - teologiczne. Najznakomitszym przekładem Biblii jest przekład katolicki napisany przez J. Wujka będący arcydziełem prozy staropolskiej, które zostało wydane w 1599 roku. Ten przekład został uznany przez władze Kościelne i pozostał w użyciu, do 1966, kiedy wydano Biblię Tysiąclecia. Na uwagę zasługuje również niewątpliwie znakomite misterium "Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim" Mikołaja z Wilkowiecka jest ono świadectwem nieustannej żywotności pewnych tradycyjnych tematów w literaturze polskiej.

53. Tradycje średniowieczne w twórczości Mikołaja Reja

Twórczość Mikołaja Reja, powstała na pograniczu epok stąd zawiera różne idee. Z dawnej, średniowiecznej tradycji przejął Rej sposób traktowania literatury jako dziedziny moralistyki społecznej, stąd jego pisma mają przeważnie charakter dydaktyczny. Nowa, i znamienna dla odrodzenia, była jednak świadomość ważnej roli pisarza w społeczeństwie, jego specjalnej misji, posłannictwa.

Wczesne utwory Reja są mało znane, wiele spośród nich zaginęło, inne zachowały się we fragmentach. Pisał pieśni religijne i dialogi. Dialog jest jednym z najczęstszych gatunków wypowiedzi w jego twórczości. Przykładem na to jest „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" (1543) wydana pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek. Liczne są w niej odwołania do rzeczywistości pozaliterackiej. Bogaty język „Krótkiej rozprawy..." świetnie odtwarza ówczesną mowę potoczą, jej koloryt i odcienie stylistyczne. Utwór porusza najbardziej aktualne tematy polityczne, religijne i obyczajowe: pogoń za urzędami świeckimi, przekupne sądownictwo, brak stałego systemu obronnego, ciężary chłopskie, zbytki szlachty (w piciu, strojach, hazardzie), nadużycia duchowieństwa.

W dojrzałym okresie twórczości Reja powstały też utwory dramatyczne. „Kupiec" (1543, wyd. 1549) łączy założenia estetyki odrodzenia z tradycją moralitetu. Bohater, prosty i zwykły człowiek, staje po śmierci przed sądem Bożym i zdaje tam rachunek z całego życia.

„Żywot Józefa" (1545) sięga z kolei do różnych tradycji gatunkowych: misterium, moralitetu, komedii. Bohaterem jest Józef z biblijnej „Księgi Rodzaju", sprzedany przez zawistnych braci do Egiptu i tam kuszony przez żonę Putyfara.

W późnym okresie twórczości Mikołaja z Nagłowic przeważały dzieła poetyckie. Wyjątek stanowi „Postylla" (1557), popularny zbiór kazań. Pisarz przedstawia się tu jako wielki zwolennik reformacji. Wyróżnia się zwłaszcza pełne werwy polemicznej kazanie przeciwko odpustom a wymysłom dni świętych.

Twórczość Reja zdumiewa swym bogactwem i mistrzostwem opisu. Pisarz widział świat niesłychanie plastycznie i wielorako. Nazywano go Brueglem polskiej literatury, gdyż miał fenomenalną wyobraźnię malarską. Porównywano go nie tylko z Erazmem z Rotterdamu, lecz także z pisarzami francuskimi: Rabelais'm i Montaigne'em.

56. Twórczość łacińska Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski prawdopodobnie - taką hipotezę wysuwa Janusz Pelc - rozpoczął swą twórczość od wierszy w języku łacińskim i kontynuował ją jako poeta dwujęzyczny do końca życia. O trosce, z jaką odnosił się do twórczości łacińskiej, może świadczyć fakt, że istnieją zachowane do dziś dwie wersje jego elegii łacińskich - dwuczęściowa, która pozostała w rękopisie, i czteroczęściowa, którą poeta przygotował do druku wraz z fraszkami łacińskimi (zwanymi foricoenia - od foris coenare - ucztować przed domem) i ukazały się w 1584 roku jako Elegiarum libri IV, eiusdem Foricoenia sive Epigrammatum libellus. Cztery lata wcześniej wyszedł zbiór innych liryków łacińskich - Lyricorum libellus. Ważnym etapem twórczości łacińskiej poety są czasy panowania Stefana Batorego, króla, który nie znał języka polskiego i z podwładnymi rozmawiał po łacinie. Powstawały wtedy utwory w dwu wersjach językowych - np. Dryas Zamchana polonice at latine czy oda De expugnatione Polottei (O wzięciu Połocka).

Jak zauważył niegdyś Wiktor Weintraub polski i łaciński Kochanowski to "dwa oblicza poety", który o podobnych problemach pisał często inaczej po łacinie, a inaczej po polsku: "twórczość łacińska jest różna od polskiej stylem, zakresem tematycznym, a także, co najciekawsze, rozłożeniem akcentów ideologicznych". Dotyczy to zarówno posługiwania się mitologią (rzadziej pojawiającą się w twórczości polskiej niż w łacińskiej), sposobu obramowania (w elegiach łacińskich "poeta pisze tak, jakby był rzymianinem z czasów Augusta), jak i przede wszystkim sposobu podejścia do tych samych problemów. Pisząc po polsku np. wzywał do broni, a po łacinie chwalił pokój czy raczej dumną w tym względzie obojętność intelektualisty. Mogło być i tak, że poeta zmieniał przekonania, ale zazwyczaj różnice między Kochanowskim polskim a łacińskim to różnice poetyckich ról, a także odmiennych adresów czytelniczych. Poezja łacińska jest znacznie bardziej konwencjonalna, ale i mniej obciążona zobowiązaniami obywatelskimi. Poezja polska jest bardziej moralistyczna, ale zarazem bardziej świadoma odrębności poetyckiego „ja” i twórczej dumy. Wiele innych przykładów, podanych przez Weintrauba, świadczy o tym, że nie można poprzestać na lekturze polskich wierszy Kochanowskiego, by poznać jego twórczość. Wiersze łacińskie to druga, równie ważna część spuścizny literackiej największego pisarza polskiego renesansu.

---