1. Kultura umysłowa i duchowa średniowiecza (główne nurty filozoficzne, teologiczne, mistyczne).

Średniowiecze było okresem rozkwitu filozofii chrześcijańskiej. Pierwsze wieki średniowiecza nie wydały wielu twórczych filozofów, choć zdarzały się wyjątki (Alkuin, Jan Szkot Eriugena). Wiek XI przyniósł rozwój dialektyki (tzw. sofistyka średniowieczna) i sporów wokół roli rozumu i logiki w życiu chrześcijańskim. Spory te doprowadziły do bujnego rozwoju filozofii w wieku XII i XIII - w wieku XII przede wszystkim platonizmu i augustynizmu, w wieku XIII scholastyki. Wiek XII to także okres sporu o uniwersalia. Wiek XIII przyniósł załagodzenie sporów filozoficznych, był natomiast czasem budowania wielkich syntez, z których najważniejszą jest Summa teologiczna świętego Tomasza z Akwinu. Wiek XIV to okres nominalizmu - od tego czasu scholastyka upadała, dzieląc się na via antiqua (filozofia świętego Tomasza i Jana Dunsa Szkota) i via moderna (filozofia nominalistów, przede wszystkim Ockhama) i powoli ustępując miejsca humanizmowi i reformacji. Teocentryzm - nazwa tego nurtu w filozofi pochodzi od greckiego Θεός (Theos) - Bóg i od łacińskiego centrum - środek.
W filozofii, postawa będąca wyrazem przekonania, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem wszystkiego co istnieje. W tej perspektywie powinny być rozpatrywane zagadnienia dotyczące sensu istnienia, dziejów i przeznaczenia człowieka. Religie monoteistyczne: judaizm, chrześcijaństwo i islam są teocentryczne, jednak ze względu na odmienne podejście doktrynalne i ewolucję myśli filozoficznej na przestrzeni dziejów różnie interpretują stosunek idei teocentrycznych do praktyki życia społecznego i indywidualnego. Często teocentryzm przeciwstawia się antropocentryzmowi (gr. „ukierunkowanie na człowieka”), który ludzkie istnienie, doświadczenie i wartości uważa za swój kierunek i przewodnika.
Teocentryzm występował w starożytnych filozofiach religii i myśli wielu filozofów. Platon określa Boga jako "Pierwszą Przyczynę" wszelkiego istnienia i wszelkiej wiedzy, "Najwyższe dobro". Arystoteles nazywa Boga nieruchomym Pierwszym Motorem wszystkich rzeczy, Tym, który porusza wszystko, sam pozostając w bezruchu. Plotyn posuwa się dalej na tej drodze myślenia i głosi, że myśl musi pozostać w tyle za tym, co nazywa Jeden (Jedyny).
Teocentryzm był głoszony przez Kościół katolicki w okresie Średniowiecza, gdy nauka i filozofia miały pomagać w głoszeniu oficjalnej doktryny kościelnej. Zgodnie z filozofią teocentryzmu prawie wszystkie przejawy ludzkiej twórczości artystycznej miały na celu głoszenie potęgi Boga(zgodnie z hasłem Ad maiorem gloriam Dei - na większą chwałę Bożą). Bóg jest też odpowiedzią na wszelkie pytania i wątpliwości. Św. Augustyn głosił: “Pragnę poznać Boga - i nic więcej”

Augustynizm:

Św. Augustyn (354 - 430) należał do sekty manichejczyków, później myśl swoją nakierował ku neoplatonizmowi.

manichejczycy - sekta religijna, głosząca dualny podział świata na dobro - zło, ciemność - jasność, ducha - materię.

Należy do wielkich chrześcijańskich neoplatoników. Połączył on myśl platońską, starożytną, z chrześcijaństwem. Nie widział dużych sprzeczności pomiędzy myśleniem Platona a chrześcijaństwem. Uważał na przykład, iż platońskie idee istniały w umyśle Boga jeszcze przed stworzeniem świata. Uważał jednak, iż dla ludzkiego rozumu nie wszystko jest możliwe do pojęcia - i w związku z tym Boga nie można do końca zrozumieć, można się do Niego przybliżyć tylko przez wiarę.

NEOPLATONIZM - prąd filozoficzny, korzystający z myśli Platona.

Największe dzieło św. Augustyna to Confessiones (czyli Wyznania).
Św. Augustyn, tak jak większość myślicieli i filozofów w jego epoce, tworzył i pisał po łacinie. W jego koncepcji filozoficznej widoczny jest podział świata na dwie sfery - duchową, idealną oraz materialną, niedoskonałą. Centrum i ośrodkiem świata oraz wszelkich działań jest Bóg. Jest to tzw. teocentryzm.

Poglądy św. Augustyna:
1. Koncepcja Boga
Na pierwszym miejscu wśród źródeł do opracowania tego zagadnienia Augustyn stawiał Pismo Święte. Czytając dzieła Augustyna można zauważyć, iż stale się na nie powołuje, cytuje je oraz objaśnia. Stara się ponadto, by jego filozofia przede wszystkim tłumaczyła tekst Pisma Świętego. Drugim źródłem jest neoplatońska koncepcja w filozofii.
Imię Boga, nad którym się zastanawia św. Augustyn, zostało przez niego zaczerpnięte z Biblii, gdzie Bóg przedstawia się jako „Jestem, który Jestem”. Oznacza to, iż Bóg istnieje w stopniu najwyższym, jako byt najwyższy.
Augustyn w swej koncepcji Boga objaśnia również współistotność osób boskich - Bóg jest bytem oraz substancją w sensie pełnym, elementy te są współistotne. Ponadto pochodzenie osób boskich jest wewnętrzne, a nie zewnętrzne (osoby boskie nie pochodzą od czynników będących poza nimi, na zewnątrz, ale od siebie wzajemnie, czyli z wewnątrz). Pochodzenie osób, jako że jest wewnętrzne, odbywa się wewnątrz Boga i jest to opis wewnętrznego życia boskiego. Oznacza to ponadto równość osób w Trójcy Święj. Św. Augustyn wykazał ponadto, iż Bóg istnieje w taki sposób, iż wszystko inne od niego pochodzi. Trójca św. - Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Św., pochodzą od siebie wzajemnie. Syn Boży, określany mianem Logosu, Słowa, pochodzi odwiecznie od Ojca. Odbywa się to przez tzw. zrodzenie (łac. generatio). Konsekwencją takiego pochodzenia jest podobieństwo Syna do Ojca, bycie na jego obraz. Logos, czyli Syn, oświeca każdego rodzącego się człowieka, stąd też w człowieku są prawdy ostateczne i konieczne, do których nie dochodzi sam. Świat, w którym żyje człowiek, jest zmienny, istnieją jednak w nim prawdy niezmienne. Ich źródłem musi być - według św. Augustyna - Bóg, jako jedyny byt niezmienny i dający niezmienność.
2. Koncepcja stworzenia
Jako że św. Augustyn całość swojego systemu filozoficznego opierał na chrześcijaństwie, stąd też stworzenie świata zostało wywiedzione od Boga. Bóg stworzył świat ex nihilo - z nicości, z niczego. Jedyną przyczyną stworzenia była boska wola stwórcza. Można więc na tej podstawie wysnuć wniosek, iż Bóg stworzył świat również ex amore, czyli z miłości.
Pomiędzy najdoskonalszym bytem, jakim jest Bóg, a ludźmi, bytami niedoskonałymi, znajdują się aniołowie. W hierarchii bytów stworzonych poniżej człowieka znajduje się materia.
3.Człowiek i poznanie
W koncepcji człowieka i jego możliwości poznania widoczne są silne wpływy Starożytności, w które wplecione zostały przez filozofa wątki chrześcijańskie.
Definicja człowieka, którą posługiwał się Augustyn, została zaczerpnięta od starożytnego filozofa Platona - człowiek jest duszą, posługującą się ciałem. Jak widać, człowiek jest przede wszystkim duszą - niecielesną, intelektualną, wieczną i niezmienną. Dusza może istnieć samodzielnie, bez kontaktu z ciałem, ciało nie wpływa na duszę. Człowiek w świecie istnieje pomiędzy bytami wyższymi, czyli aniołami, a niższymi, czyli zwierzętami. Człowiek, świadomy takiego umiejscowienia pośród stworzenia, jest wewnętrznie rozdarty i pozostaje w konflikcie pomiędzy swoją cielesnością a duchowością.
4. Etyka
Św. Augustyn korzystał z koncepcji prawa naturalnego

Prawo naturalne - Jest to prawo, które zostało wpisane w serce i duszę człowieka nie przez niego samego, ale przez Boga. Jest to prawo niezmienne, każdy człowiek jest zdolny do jego odczytania. Są to podstawowe zasady moralne wpisane we wnętrze każdego człowieka.

Jak zauważył Augustyn, świadomość tychże zasad wpisanych w serce człowieka to sumienie.

5. Polityka
Najsłynniejszym dziełem św. Augustyna, odnoszącym się do sfery polityczno-społecznej, jest De civitate Dei, czyli O państwie bożym.
Człowiek w swoim dążeniu do ideałów nie jest sam. Pomaga mu w tym instytucja państwa - czyli grupa ludzi, którzy dążą do dobra wspólnego. Państwa dzielą się na dwa rodzaje - państwo Boże i państwo ziemskie. Choć chrześcijanie żyją w przemijających państwach ziemskich, to mimo to łączy ich wspólna miłość do Boga. Kościół więc jest państwem, bowiem tworzą go ludzie przesiąknięci ideałem dążenia do Boga. Państwo niebieskie - Boże - Kościół - dąży do dóbr i pokoju niebieskiego, a jego celem ostatecznym jest zbawienie wszystkich jego członków.
Historia świata jest historią zmagania się dwu porządków - państwa Bożego oraz państwa ziemskiego. Zasada dobra wspólnego jest zaś pokój, który tworzy porządek. Istnieje wojna sprawiedliwa, która służy zaprowadzeniu pokoju - w takim przypadku jest etycznie usprawiedliwiona.
Święty Augustyn jest także autorem słynnej maksymy

„Diloge et quod vis fac” - czyli „Kochaj i rób co chcesz”

Podsumowanie filozofii św. Augustyna - główne założenia

• Bóg jako dobro najwyższe - Absolut;

• By poznać Boga, należy najpierw poznać swoją duszę, czyli miejsce wewnątrz człowieka, w którym mieszka prawda;

• Boga można bardziej poznać przez wolę i wiarę, a nie rozum;

• Świat stworzony przez Boga jest dobry, ale istnieje w nim zło;

• Istnieje dobro absolutne;

• Człowiek czyni zło, gdy odwraca się od dobra, czyli od Boga (zło wynika z działania istot ludzkich, pochodzi od człowieka; dobro od Boga)

• Bóg jest dobry i zbawia człowieka.

• Skrajny teocentryzm

• Dualizm Boga i świata

• Egzemplaryzm metafizyczny

• Przekonanie o możliwości znalezienia przez człowieka prawdy we własnym wnętrzu, a nie otaczającym go świecie

• W etyce: powiązanie pojęcia wolności z koncepcją predestynacji

• Pojmowanie dziejów jako walki dobra ze złem

• Ponad światem rzeczy istnieje świat boskich idei

• W naturze wszystko posiada nadprzyrodzone uzasadnienie

• Stała jest przewaga Boga nad światem i Jego nieustanna interwencja w bieg spraw ziemskich.

Tomizm:

Św. Tomasz z Akwinu (1225 - 1274) jest niewątpliwie najbardziej znanym i największym filozofem epoki średniowiecznej, a - zdaniem wielu naukowców - również epok następnych. Stworzył on kompleksowa teorię filozoficzną, obejmującą całość zagadnień, jakie były ważne dla ówczesnego społeczeństwa oraz dla nauki. Połączył myśl arystotelesowską z myślą chrześcijańską.
Do jego najważniejszych dzieł zaliczamy: Summę teologiczną, Summa contra gentiles (czyli Sumę przeciw poganom). Św. Tomasz opisał w nich swoją teorię na temat Boga, człowieka, możliwości poznania, etyki, polityki.
Uważał, iż człowiek swoim rozumem może pojąć wszystko, w ten sposób próbował też wytłumaczyć istnienie Boga (poprzez stworzenie tzw. 5 dróg dowodzących istnienia Boga). Drogą do poznania Boga miała być obserwacja świata.
1. Polityka
Św. Tomasz zastanawiał się, jaki ustrój jest najlepszy. Spośród trzech ustrojów - monarchii, arystokracji i demokracji - stworzył koncepcję ustroju idealnego. Brał on najważniejsze elementy ze wszystkich pozostałych ustrojów. Z monarchii czerpał koncepcję rządów jednostki, co tworzyć miało jedność społeczeństwa oraz skuteczność rządów. Z arystokracji - grupę doradców, która pomaga jednostce rządzącej podejmować decyzje. Z demokracji zaś - wybieranie rządzących w wyborach.
2. Etyka
Dobro i zło może być rozpatrywane przez każdego człowieka i przez jego intelekt (a nie wolę, bowiem wola służy do „chcenia”, a nie poznania dobra i zła). Sumienie, które jest obecne w każdym człowieku, pozwala mu na ocenę dobra bądź zła. Dobre działanie rodzi w człowieku cnotę, czyli usprawnienie do czynienia dobra.
3. Człowiek
Człowiek jest istotą duchowo-cielesną. Jest złożony z duszy i ciała. Człowiek po śmierci nadal żyje w postaci duszy, ale nie jest już w pełni człowiekiem - brakuje mu bowiem ciała.Człowiek jest ponadto istotą społeczną, stąd też naturalnym dla niego środowiskiem są różne społeczności. Najwyższa ze społeczności, w których człowiek może się zrealizować, jest państwo.
4. Bóg
Św. Tomasz stworzył tzw. dowody na istnienie Boga, nazywane także drogami św. Tomasza do uznania istnienia Boga.
5 dróg św. Tomasza prowadzących do uznania istnienia Boga (tzw. dowody na istnienie Boga):

• Droga z ruchu. Każdy ruch wymaga, by był byt - obiekt, który jest poruszany i taki, który porusza. Tomasz pytał, kto porusza obiektem poruszającym. Gdyby poruszał się on sam z siebie, to musiałby być odwiecznym, a tak nie jest w przypadku żadnych istot. Stąd też wymagany jest poruszyciel z zewnątrz - Bóg.

• Droga z przygodności rzeczy. Obiekty, byty, nieustannie się zmieniają, powstają i giną. Ich istnienie nie jest konieczne, ale tylko możliwe. To zaś, co jest możliwe, domaga się istnienia bytu koniecznego, który byłby początkiem dla wszystkich innych bytów.

• Droga ze stopni doskonałości. Żadna z rzeczy przygodnych, istniejących na świecie, nie jest doskonała w stopniu najwyższym - może się tylko zbliżać do doskonałości. Musi istnieć byt, który miałby w sobie wszystkie doskonałości w stopniu najwyższym, absolutnym.

• Droga z celowości. Wszystkie rzeczy, byty, ciała, mają jakiś cel i ze względu na niego działają. Stałość, z jaką ten cel osiągają, nie jest przypadkowa. Musi istnieć byt, który tymi dążeniami kieruje.

• Droga z przyczynowości. Droga ta przedstawia byt w jego przyczynach wewnętrznych i zewnętrznych. Byt nie jest sam z siebie swoją przyczyną, nie pochodzi sam od siebie. Jedyną możliwością zaistnienia bytu jest przyczyna zewnętrzna. Przyczyna taka nie może być bytem stworzonym, bowiem sama jest przyczyną bytów stworzonych. Tym samym musi być istotą niestworzoną - Bogiem.

BYT (w rozumieniu św. Tomasza) - to, co realnie istnieje.

Cechy charakterystyczne tomizmu to:

• punktem wyjścia jest pierwotne, przednaukowe poznanie bytu - poznanie potoczne. Byt istnieje niezależnie od tego czy został poznany, jego strukturę stanowią: akt istnienia, forma i materia

• podstawowe pojęcia to akt (urzeczywistnienie) i możność (potencjalność) oraz istota i przypadłość. Ruch w tomistycznym ujęciu znaczy przede wszystkim przechodzenie ze stanu możności, do urzeczywistnienia i na odwrót (przemijanie).

• prawda, dobro i piękno to powszechne atrybuty bytu. Zło jest brakiem dobra i nie ma swej substancji. Każdy byt w sposób naturalny dąży pełnego urzeczywistnienia swej natury (swej doskonałości).

• dusza ludzka jest rozumną, jednostkową formą człowieka. Połączenie duszy i ciała jest celowe, bo dusza może poznawać świat tylko poprzez zmysły ciała. Istnieją formy rozumne pozbawione ciała (aniołowie), poznające rzeczywistość bez pośrednictwa zmysłów.

• człowiek posiada władze poznawcze i pożądawcze,

• Rozum nie niszczy wiary, lecz ją udoskonala,

• Człowiek jest istotą społeczną, a władza monarchy pochodzi od Boga.

Franciszkanizm:

Św. Franciszek z Asyżu żył w latach 1182 - 1226. Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Giovanni di Bernardone. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy braci mniejszych, nazwany później franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to Kwiatki św. Franciszka - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach.
Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch filozoficzno-religijny - tzw. franciszkanizm. Był to ruch odnowy moralnej. Jego podstawą była radosna, prosta wiara, płynąca z miłości do Boga i całego stworzenia. Franciszkanizm przepełniony był ewangeliczną zasadą ubóstwa oraz miłosierdzia, braterstwa i pomocy potrzebującym.

Główne założenia franciszkanizmu:

• życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją świata i jego piękna;

• sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga Stwórcy;

• radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem; świat jest domem człowieka, człowiek jest częścią natury; św. Franciszek kochał wszystkie stworzenia, całą przyrodę;

• ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, miłość daje ludziom radość, a ta prowadzi do świętości; św. Franciszek wyrzekł się wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia;

• ubóstwo uczy pokory; Franciszek mówił "Jestem tak mały, że mogę zmieszać się z pyłem";

• wypełnianie nakazów ewangelicznych jest możliwe do urzeczywistnienia, należy wprowadzać je w życie, postępować tak, jak Chrystus;

• ostatecznym szczęściem dla człowieka jest śmierć,

• filozofia wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego stworzenia jako dzieła Boga.

Scholastyka

Twórcami scholastyki byli Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu. Scholastyka jest to pewien okres w filozofii chrześcijańskiej, zbiór nurtów, których podstawowym założeniem była próba uzgodnienia prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem naturalnym. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Na rozumowanie scholastyczne składało się komentowanie tekstu, dyskusja i wyciąganie wniosków.

Podstawowe założenia scholastyki:

• Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.

• Metody rozumowego dowodzenia przejęto z Logiki Arystotelesa.

• Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.

Św. Anzelm z Cantembury
Ten filozof dokonał dużo dla rozwiązania jednego z ważniejszych średniowiecznych sporów filozoficznych, a mianowicie sporu dialektyków i antydialektyków (czyli sporu filozofii i teologii bądź też rozumu i wiary). Uznał, iż najpierw musi zaistnieć wiara, która człowieka oczyszcza i kształtuje. To wiara oczyszcza intelekt z grzechu i prowadzi do prawdy. Tak oczyszczony umysł napędzany jest do wiedzy.

Mistycyzm:

Teologiczna dziedzina religii badająca mistykę, hipotetyczne zjawiska religijne polegające na bezpośredniej łączności z Bogiem lub inną formą absolutu. W sensie bardziej ogólnym mistycyzm, to kierunek religijno-filozoficzny zakładający możliwość bezpośredniej łączności z Bogiem. To pozarozumowy kontakt z Bóstwem, tylko obcowanie z Bogiem jest sposobem poznania prawdy Mistycy, którzy starali się również słowem przekazać to, co w ich doświadczeniu mistycznym jest niewyrażalne, uważali, że do tych prawd powinno się docierać bezpośrednio przez wsparcie łaską, modlitwę, kontemplację, medytację, uczucie, a nie tylko przez poznanie rozumowe, jak głosi to scholastyka. Za narzędzie mistyki uznawano: intuicję i kontemplację(modlitwę). Mistycy uważali, że Bóg jest innej natury niż człowiek i dlatego bezpośrednie poznanie Boga drogą naturalną jest niemożliwe. Do całkowitego poznania potrzebna jest specjalna łaska Boża. Głównymi mistykami średniowiecza byli: św. Bernard z Clairvaux, Hugon od św. Wiktora, (ten ostatni łączył mistykę Bernarda i scholastykę św. Anzelma). Na tle stosunku do scholastyki wytworzyły się dwie odmiany mistycyzmu. Pierwsza, mistycyzm ekskluzywny, miała zastąpić scholastykę, druga natomiast tylko ją uzupełnić.

12. Najdawniejsze zabytki języka polskiego (przegląd tematów, gatunków, tekstów).

Już w czasach przedchrześcijańskich istniała polska twórczość ludowa, w postaci podań i pieśni. Nie była to literatura utrwalona na piśmie, więc szybko zaginęła, ale jej ślady spotkać można w zachowanych do dziś pieśniach ludowych. Z kolei fakt przyjęcia chrześcijaństwa sprawił, że Polska znalazła się w kręgu wpływów Rzymu, co przesądziło o charakterze i języku początków literatury polskiej. Łacina stała się wówczas językiem międzynarodowym. Ówczesne duchowieństwo, wypierając twórczość wcześniejszą, uznawaną za pogańską, stworzyło literaturę pisaną, kościelną, łacińską, a właściwie polsko-łacińską, bo z jednej strony - jej autorami byli Polacy, a z drugiej - nie mieli jeszcze ukształtowanego języka pisanego ojczystego. Piśmiennictwo średniowieczne powstawało w kręgu dworu i Kościoła. Najstarsze zabytki języka polskiego pochodzą już z IX wieku naszej ery. Są to zazwyczaj wzmianki o nazwach rzek, miejscowości, plemion zapisane po polsku. Wśród zabytków przeważają:

• Kroniki

• Kazania

• Psałterze

• Roczniki

• Legendy

• Żywoty świętych

• Pieśń i poezja religijna

Geograf Bawarski (ok. 845)
Jest to księga, spisana około roku 845 w Ratyzbonie dla Ludwika Niemca. Zawiera ona informacje

o plemionach słowiańskich zamieszkujących na zachód od Łaby i na północ od Dunaju. Jest to pierwszy dokument, w którym znajdują się (nieliczne) nazwy polskie, np. Wiślanie.

Dagome iudex (990)
Nazwa dokumentu oznacza z łaciny Mieszko powierza, są to pierwsze słowa tekstu, w którym Mieszko I oddaje swoje państwo pod opiekę papieża. Zawiera liczne nazwy miejscowości polskich.

Kronika Thietmara (ok. 1000-1015)
Jest to kronika niemiecka, opisująca m.in. walki polsko-niemieckie. Zawiera kilka polskich nazw, np. przydomek króla Bolesława Chrobrego.

Bulla gnieźnieńska (1136)
Bardzo ważny, przełomowy dla rozwoju języka polskiego zabytek, zwany czasami Złotą bullą. Jest to bulla papieża Innocentego II dla arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba. W tym dokumencie papież bierze w opiekę dobra arcybiskupa, wymieniając przy tym nazwy poszczególnych osad, ich lokalizację, a także imiona chłopów. Łącznie w tekście znajduje się 410 wyrazów polskich.

Od jej napisania datuje się w Polsce epokę piśmienną. Wcześniejszy czas to epoka przedpiśmienna.

Bogurodzica

Powstała prawdopodobnie w pierwszej połowie XII w.) - uważana jest za najstarszą polską pieśń religijną. Stała się ona pierwszym polskim hymnem narodowym (śpiewanym według Jana Długosza przez rycerzy polskich w czasie bitwy pod Grunwaldem w 1410r.).

Księga henrykowska (1270)
Dokument ten opisuje dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem. Objaśniając pochodzenie jednej z nazw wsi należącej do zakonu (Brukolicy), autor księgi przytacza słowa wypowiedziane przez właściciela tej wsi, Boguchwała. Gdy mężczyzna chciał pomóc swojej żonie, mielącej przy żarnach, powiedział:

Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj (w oryginalnym zapisie: day, ut ia pobrusa, a ti poziwai)

Jest to pierwsze zapisane polskie zdanie, które oznacza mniej więcej Daj, niech ja pomielę (dosłownie: pohałasuję), a ty odpoczywaj. Od tego „bruszenia” (jak pisze autor Księgi henrykowskiej sąsiedzi nazwali chłopa Bogwał Brukał, a jego potomstwo i wieś, którą założył - Brukalicy.

Kazania świętokrzyskie (XIV w.)
Jest to najstarszy zabytek prozy artystycznej - pierwsze polskie dzieło literackie. Kazania świętokrzyskie powstały na początku XIV, a może nawet pod koniec XIII wieku. Odnalazł jej w XIX wieku znany polski językoznawca, Aleksander BrŹckner, w bibliotece w Petersburgu. Tekst kazań był pocięty na paski, które posłużyły jako zgiętek pod sznurki przy oprawianiu księgi z klasztoru benedyktynów Świętego Krzyża na Łysej Górze (stąd nazwa kazań). Na ocalałych paskach znajduje się jedno całe kazanie (na dzień świętej Katarzyny) i fragmenty pięciu innych - wszystkie napisane po polsku. Zadziwia artyzm i doskonałość konstrukcji kazań. Są one tworzone w formie uroczystej wypowiedzi kaznodziejskiej, zgodnie z zasadami sztuki retorycznej. Zawierają apostrofy, alegorie, wyliczenia, paralelizmy. Reprezentują kazania akademickie - skierowane do intelektualistów. Każde kazanie jest zbudowane według tego samego schematu konstrukcyjnego:
1. Temat zawarty w cytacie z Pisma Świętego
2. Temat pomocniczy - przekład cytatu na konkretne sytuacje życiowe
3. Rozwinięcie tematu

Psałterz floriański (koniec XIV w.)
Jest to zbiór przełożonych psalmów. Jego nazwa pochodzi od miejscowości w Austrii - Sankt Florian, gdzie był przez długi czas przechowywany. Każdy psalm zapisany jest w nim w trzech językach (po łacinie, polsku i niemiecku). Został on najprawdopodobniej stworzony dla którejś z kobiet z rodu Andegawenów: Małgorzaty, Marii lub Jadwigi. Przyjmuje się, że był sporządzony na potrzeby Jadwigi - późniejszej królowej Polski.

Kazania gnieźnieńskie (początek XV w.)
Kazania gnieźnieńskie zawierają 103 teksty łacińskie i 10 polskich. Są mniej kunsztowne niż wcześniejsze Kazania świętokrzyskie, pisane były dla szerszego grona odbiorców. Rękopis kazań zachował się w bibliotece kapitulnej w Gnieźnie (stąd nazwa).

Biblia królowej Zofii (1455)
Inaczej zwana Biblią szaroszpatacką, jest najstarszym polskim tłumaczeniem Starego Testamentu. Została napisana dla królowej Zofii, żony Władysława Jagiełły. Była przechowywana na Węgrzech w bibliotece Saros-Patak.

Psałterz puławski (XV w.)
Zabytek ten jest o tyle ciekawy, że zawiera nie tylko przetłumaczony tekst, ale także jego interpretację. Przed każdym psalmem znajduje się notka interpretująca go w odniesieniu do Chrystusa. Starotestamentowe psalmy zostały więc przez autora Psałterza potraktowane jako zapowiedź przyjścia Zbawiciela.

Inne całe teksty należące do zabytków języka polskiego to: 

• „O zachowaniu się przy stole”, utwór zawiera średniowieczne zasady dobrego wychowania. Autor poucza jak należy zachowywać się przy stole i zaleca mężczyznom dworne obyczaje oraz szacunek dla kobiet. 

• „Satyra na leniwych chłopów”, powstały około 1483 roku, anonimowy utwór. Jest on rejestrem skarg i zarzutów zarzucanych chłopom przez szlachtę, piętnującą ich za lenistwo, złośliwość i opieszałość

• „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”, Powstała wlatach 1463 - 1465. Poeta ukazuje personifikowaną Śmierć nie jako szkielet, lecz w postaci rozkładających się kobiecych zwłok, co ma wzbudzić w czytelniku odrazę i spotęgować lęk przed śmiercią. Autor wskazuje powszechność i wszechmoc śmierci. 

• „Żale Matki Boskiej nad Krzyżem”

16. Kazania średniowieczne (Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie, Kazanie na dzień Wszech Świętych).

KAZANIA - są to autentyczne teksty, które wygłaszali księża do wiernych. To dziś bezcenny zabytek dawnej mowy Polaków i źródło wiedzy o tamtych czasach. Zachowały się fragmenty 6 kazań tzw. świętokrzyskich z przełomu XIII/XIV w. (są to raczej konspekty tych kazań, a ich ocalałe szczątki świadczą o tym, że słuchaczami mogli być wykształceni zakonnicy) i 10 Kazań gnieźnieńskich z XIV w. (w pełnym brzmieniu, przystępniejszych, obszerniejszych, co sugeruje, że słuchaczami zapewne byli ludzie prości). Do upowszechnienia kaznodziejstwa przyczyniły się postanowienia IV soboru laterańskiego - program docierania z nauką chrześcijańską do szerokich mas laików. Najdawniejsze w Polsce pisane zabytki kaznodziejskie pochodzą z końca XIII wieku, najbardziej znani autorzy łacińscy to dominikania: Marcin Polak i Peregryn z Opola. Podział na:

• kazania”uczone” czytane w klasztorach i wygłaszane głównie dla duchowieństwa, po łacinie

• kazania popularne - głoszone w kościołach wiernym po polsku

Kazania świętokrzyskie

Kazania świętokrzyskie zostały odkryte przez znakomitego polskiego językoznawcę - Aleksandra Brücknera 25 marca 1890 r. w Bibliotece Publicznej w Petersburgu. Podczas przeglądania kodeksu papierowego z XV wieku natrafił on na szereg wszytych w oprawę tego kodeksu pasków pergaminowych, zapisanych jakimś starym polskim pismem. Okazało się, że są to fragmenty średniowiecznego zbioru kazań polskich. Kazania te nazwał ich odkrywca świętokrzyskimi dlatego, że księga, w której się przechowały, była przedtem własnością biblioteki klasztoru Benedyktynów w Górach Świętokrzyskich. Wcześniej jednak ów rękopis znajdował się w Leżajsku. Tam zapewne należał do zakonu Bożogrobowców (Miechowitów). Do Leżajska z kolei księga trafiła prawdopodobnie z macierzystego klasztoru Bożogrobowców w Miechowie. Tutaj ją zapewne oprawiono tnąc na paski karty na których spisane były kazania, niewykluczone również, że właśnie w Miechowie je wcześniej napisano. Kazania świętokrzyskie znalezione przez Brücknera powstały prawdopodobnie około połowy XIV w. i stanowią one kopię starszego oryginału. Dowodzi tego cały szereg starożytnych form i wyrazów, nie spotykanych w zabytkach polskich drugiej połowy wieku XIV. Po wyjeździe Brücknera z Petersburga kazaniami zajął się prof. Stanisław Ptaszycki - długoletni ambasador nauki polskiej. Ułożył on paski kazań między dwiema szybkami takiego samego formatu. W tej postaci zabytek został sfotografowany w wielkości naturalnej, a z fotografii sporządzono reprodukcję światłodrukową w zakładzie N. Indutnego w Petersburgu. Po raz pierwszy kazania zostały opublikowane w roku 1891 przez Brücknera w Pracach Filologicznych. Wydanie drugie, dokładniejsze, na podstawie fotografii zabytku, przygotował niemiecki slawista - Diels w 1921 r. Trzecie najlepsze wydanie zabytku opracowali - J. Łoś i W. Semkowicz w 1934 r. Najstarszy zabytek prozy polskiej (oprócz Bogurodzicy), zachowany we fragmentach na 18 skrawkach pergaminu zawiera zbiór sześciu kazań na uroczystości świętych, z których jedno zachowało się w całości - "Na dzień św. Katarzyny", a pięć w nierównych fragmentach. Są to kazania na dni : "św. Michała, św. Mikołaja, Bożego Narodzenia, Trzech Króli i Matki Boskiej Gromnicznej". Pismo Kazań świętokrzyskich w całości pochodzi od jednej osoby - jest to pismo staranne z tendencją do pochyłości. Pod względem stylu charakter pisma nie pozostawia wątpliwości, że jest to minuskuła gotycka z XIV wieku. Pismo nosi cechy raczej pierwszej niż drugiej połowy wieku XIV, nie jest jednak wykluczone, że pisał je w drugiej połowie XIV w. człowiek starszy, który używał jeszcze pewnych cech graficznych, nabytych w młodości. Autor stosuje w Kazaniach cztery sposoby skracania, które wykształciła sztuka pisarska średniowieczna. Są to mianowicie :
  - skracanie przez obcięcie wyrazu, gdzie pisarz pozostawia tylko początkowe litery, resztę opuszczając,
  - kontrakcja czyli ściągnięcie wyrazu, z którego pisarz opuszcza środek, pozostawiając jego początek i koniec,
  - skracanie za pomocą specjalnego znaku (cały bogaty system znaków znanych średniowieczu jest tutaj w pełni wykorzystany),
  - skracanie przez nadpisanie litery.

Kazania świętokrzyskie powróciły do Polski, w wyniku ustaleń traktatu ryskiego, w roku 1925 i włączone zostały, m.in. wraz z częścią zbioru Załuskich do narodowego księgozbioru. We wrześniu 1939 r. znalazły się wśród najcenniejszych obiektów ewakuowanych do Kanady, skąd po 20 latach wróciły do Biblioteki Narodowej w Warszawie. Pozostają własnością narodową.

Kazania świętokrzyskie to pięć urywków oraz jedno kazanie w całości, ocalałe fragmenty pochodzą z pergaminowej kopii, wykonanej ok. połowy XIV wieku. Przed połową XV wieku kopia ta posłużyła nieznanemu introligatorowi, zostały pocięte w paski. Uratowane fragmenty polskiego zbioru kaznodziejskiego zawierają:

• urywek Kazania na dzień św. Michała, tj (29.IX - autor rozwinął temat z dziedziny angelologii chrześcijańskiej, poddając analizie funkcje spełniane przez aniołów wobec ludzi.

• całość Kazania n adzień św. Katarzyny tj 25.XI - rozważania na temat stosunku Boga do człowieka, klasyfikacja grzeszników: siedzący, leżący , śpiący i umarli, konfrontacja grzeszności ze świętością, upostaciowaną w osobie męczennicy

• początek Kazania na dzień św. Michała tj 6.XII

• urywek Kazania na dzień Bożego Narodzenia tj 25.XII - autor skupił się na dogmacie Wcielenia Pańskiego

• urywek Kazania na święto Trzech Króli tj. 6.I -wykład na temat Epifanii

• urywek Kazania na dzień Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny tj. 2.II

O artyzmie Kazań świętokrzyskich napisano setki - jeśli nie ponad tysiąc - stron opracowań naukowych. Zwraca się uwagę na ich wyraźnie intelektualny, uczony charakter, na zróżnicowanie budowy, na niezwykłe wysmakowanie i kunsztowność tej rytmicznej i rymowanej prozy, pełnej paralelizmów, klamr, wyliczeń i zdań-refrenów - jednym słowem tego wszystkiego, co skadało się na stosowaną w literaturze łacińskiej XII i XIII w. tzw. "ars dictandi" (sztukę dyktowania). Retoryce jest w kazaniach podporządkowany układ sensów i składnia zdań.
Wielokrotnie zastanawiano się, dlaczego pisarz używa dwóch języków. Mówiono np. o niedokończeniu kazań. Tymczasem wypada zwrócić uwagę na bezsporny fakt wykorzystywania obecności dwóch języków w tekście do stworzenia dodatkowego efektu artystycznego i perswazyjnego. Na przykład w kazaniu IV [Na dzień Bożego Narodzenia] autor konstruuje kilkanaście razy (jak można sądzić) identyczne składniowo, paralelne zdania idzie tobie krol prawdziwy, idzie tobie krol wieczny, idzie tobie krol ubogi, idzie tobie krol śmierny (czyli 'pokorny'), by w zakończeniu napisać: a przeto <mowi ta to sło>wa: Krol twoj idzie tobie, iżby ty s nim na wieki wiekom krolewał (...). Gdy sobie uświadomimy, że w zakończeniu pisarz naśladuje po polsku szyk zdania łacińskiego, które najpewniej było tematem kazania: rex tuus venit tibi, zrozumiemy, że była to swoista gra w dwa języki - w której zapraszał wyrobionego intelektualnie odbiorcę do rozpoznawania nawiązań do łaciny i uwypuklał treści istotne. Prawie całe kazanie - na dzień Świętej Katarzyny - pozwala docenić kunszt anonimowego autora. Był on niesłychanym erudytą, o ogromnym oczytaniu i świadomości teologicznej, był też mistrzem retoryki. Zobaczmy jak zastosował znaczący system trójkowy:

Wstań - prawi - pośpiej się, miluczka m<oja>, i pojdzi!
I zmowił Syn boży słowa wielmi znamienita,
jimiż każdą duszę zbożną

pobudza,

ponęca

i powabia.
Pobudza, rzeka: Wstań!
<Ponę>ca, rzekę ta: Pośpiej się!
Powabia, rzeka: I pojdzi!

Nie sposób nie zauważyć retorycznego opracowania (wyodrębniono je tutaj graficznie). Uwagę też zwraca neologizm miluczka, brzmieniowo upodobniony do łacińskiego amica (Surge, propera, amica mea, et veni), w którym autor umiejętnie oddał wartość znaczeniową słowa łacińskiego ("amica" jako rzeczownik znaczy 'przyjaciółka', jako przymiotnik - 'miła'). Na omówienie wszystkich elementów retorycznych i treściowych skupionych w tym króciutkim fragmencie nie ma tutaj miejsca.

• Układ trójkowy np. w Kazaniu na święto Trzech Króli, dary złożone w żłóbku są anegorią cnotliwych czynów: 1. złoto - czyn miłosierny, 2.kadzidło - nabożna modlitwa , 3. mirra - udręczenie ciała, w porównaniu z trzema królami Jezus jest: 1. miłościwszy, 2. mocniejszy, 3. szczodrzejszy. Są to tzw. TRIADY.

• Układ czwórkowy np. w Kazaniu na dzień Bożego Narodzenia, poprzez cud wcielenia przychodzi na ziemię król 1. prawdziwy, 2. wieczny, 3.ubogi, 4.śmierny(skromny, pokorny), stanowi to wyraz Bożej startegii wobec człowieka. Przychodzi aby: 1. dać przykład nieczynienia nikomu krzywd, 2. by człowiek mógł królować z Nim na wieki, 3. aby ludzie nie narzekali na ubóstwo, 4. aby nie unosili się pychą.

Kazania gnieźnieńskie

Spisane na początku XV stulecia na terenie diecezji krakowskiej tzw. Kazania gnieźnieńskie zachowały się w rękopisie Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie (stąd nazwa). Kodeks zawiera 10 kazań w języku polskim, 95 kazań łacińskich oraz kilka fragmentów ze Złotej legendy Jakuba de Voragine. Spośród kazań łacińskich 71jest odpisem ze zbiorów de sanctis i de tempore śląskiego dominikanina i słynnego kaznodziei Peregryna z Opola. W skład cyklu polskiego wchodzą kazania na Boże Narodzenie (4), o św. Janie Chrzcicielu, o św. Marii Magdalenie, o św. Wawrzyńcu, o św. Bartłomieju oraz o św. Janie Ewangeliście (2). Kilka z nich nawiązuje do kazań Peregryna z Opola, Hieronima z Pragi oraz innych autorów .średniowiecznych. Kazania gnieźnieńskie przeznaczone były dla odbiorcy popularnego, o czym świadczą m.in. charakterystyczne zwroty do słuchaczy ("dziatki miłe") oraz licznie exempla. Glosy polskie występujące w kazaniach łacińskich mogą dowodzić, że i one wygłaszane były po polsku. Za autora kazań polskich uznaje się Łukasza z Wielkiego Koźmina (zm. ok. 1412), znanego teologa i kaznodzieję, rektora Akademii Krakowskiej. Kazanie drugie jest przekładem kazania Peregryna z Opola, kazanie dziesiąte za podstawę ma kazanie Peregryna, a podstawą siódmego był tekst ze zbioru kazań Exemplar salutis Hieronima z Pragi. Do opracowania pozostałych posłużyły różne zbiory kazań łacińskich, m.in. Jakuba de Voragine i Konrada Waldhausena. Mimo zależności od obcych źródeł kazania polskie wykazują dużą samodzielność ich autora. Przeznaczone były dla słuchaczy prostych. Polskie glosy przy kazaniach łacińskich świadczą, że również i one głoszone bywały po polsku.

Kazanie na dzień Wszech Świętych

Obszerne polskie kazanie na dzień Wszystkich Świętych (In Die Omnium Sanctorum) zachowało się w łacińskim rękopisie Biblioteki Kapitulnej w Pradze z połowy XV wieku. Poprzedza go polski przekład fragmentu Ewangelii św. Mateusza o błogosławieństwach. Cały zabytek wykazuje mazowieckie cechy językowe. "Kazanie na dzień Wszech Świętych" z połowy XV wieku traktuje o różnych rodzajach błogosławieństwa i różnych sposobach jego pojmowania przez ludzi. Styl jest jasny, spokojny, poważny.

55. Biografia literacka Jana Kochanowskiego.

Wielkość Kochanowskiego jako poety jest niezaprzeczalna. Jego zasługi dla rozwoju polskiego języka poetyckiego i poezji w ogóle są niepomierne. Duża część jego utworów jest powszechnie znana, frazy z jego wierszy zaczęły żyć własnym życiem i stanowią element języka, którym posługujemy się na co dzień. Do pojawienia się Adama Mickiewicza (ponad 200 lat później!) historia literatury nie notuje większej osobowości literackiej niż Jan z Czarnolasu. Fenomen jego twórczości polega między innymi na tym, że stworzył poezję, w której jednocześnie wypowiada prawdy uniwersalne i zapisuje swoje życie. Wystarczy spojrzeć na Treny czy Fraszki by zrozumieć, że to Kochanowski rozpoczyna historię polskiej liryki. Kochanowskiego należy uznać za ojca poezji polskiej. Nie tylko wprowadził do naszej liryki nowe gatunki, które twórczo przetwarzał z tradycji antycznej (fraszka, pieśń, tren), lecz również systemy wersyfikacyjne i stroficzne, a zwłaszcza wzniósł na wyżyny język poetycki i sztukę rymowania. Między Kochanowskim a jego poprzednikami (Biernatem z Lublina czy Rejem) istnieje ogromna przepaść nie tylko kunsztu poetyckiego, ale również wachlarza podejmowanych tematów, ilości wypowiedzianych prawd i uczuć. Jana z Czarnolasu podziwiali twórcy polskiego Baroku, czytali go pisarze oświeceniowi, romantyczni i późniejsi. Nie bez powodu Cyprian Kamil Norwid pisał:

Czarnoleskiej ja rzeczy chce, ta serce uleczy...

Poezja Kochanowskiego jest prosta i tajemnicza zarazem, w literaturze polskiej stanowi symbol równowagi ducha, harmonii, to synonim polskiego klasycyzmu. Tematy podejmowane przez renesansowego poetę wciąż powracają, wciąż dyskutuje się z Kochanowskim, wciąż się go wspomina.
Kochanowski, który jak każdy poeta Renasansu rozpoczynał swoją przygodę literacką od twórczości w języku łacińskim, dokonał kroku milowego w sztuce polskiego słowa przystosowując do rodzimych warunków najważniejsze antyczne gatunki. To on wyznaczył do dziś powielane wzory gatunkowe dla fraszki, trenów, pieśni, sonetu, sielanki. Jako pierwszy stworzył polską tragedię. Odprawa posłów greckich przez długie stulecia nie doczekała się w literaturze polskiej dramatu, który mógłby z nią konkurować. Poeta podejmował również próby epickie i choć nie ma w swoim dorobku epopei, to ta część jego twórczości artystycznej również jest warta wspomnienia. Olbrzymie są tez zasługi Kochanowskiego w dziedzinie wersyfikacji, to on utrwalił większość miar polskiego wiersza sylabicznego.
Jan z Czarnolasu wsławił się również jako tłumacz, jego przekład biblijnej Księgi Psalmów znany pt. Psałterz Dawidów do dziś zachwyca siłą poetyckiego oddziaływania. Poeta stworzył przekład ponadwyznaniowy, uniwersalnym. Nie jest to właściwie przekład w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, mamy raczej tu do czynienia z parafrazą tekstu biblijnego, stanowiącą w rzeczywistości zbiór liryków przede wszystkim religijnych, ale również osobistych i filozoficznych.

Poeta w swej twórczości harmonijnie łączył wątki antyczne z biblijnymi. Świetna znajomość łaciny pozwoliła mu dokonać wspaniałego przekładu Psalmów, który do dziś pozostaje żywy. Poetycki talent Kochanowskiego w peł ni objawił się w Pieśniach, uważanych za początek liryki polskiej. Głosił z nich horacjańską zasadę CARPE DIEM - ciesz się każdą mijającą chwilą. Po śmierci córeczki Urszulki, świat wartości poety został zburzony, wyrazem wahań, rozterek i ogromnego bólu są napisane wówczas TRENY. Są to utwory łączące głębię filozoficzną z ekspresją uczuciową.

Kalendarium twórczości Jana Kochanowskiego

1552 - z 9 kwietnia tego roku pochodzi najwcześniejszy znany nam dokładnie datowany utwór poetycki Jana z Czarnolasu. Jest to łaciński czterowiersz zapisany na książce ofiarowanej w Kólewcu Stanisławowi Grzepskiemu.
1557 - Pieśń o potopie; prawdopodobnie w tym czasie powstała również pieśń Czego chcesz od nas, Panie1561 - O śmierci Jana Tarnowskiego
1562 - Zuzanna - poemat epicki oparty na kanwie biblijnej historii o uczciwej Zuzannie i dwóch starcach
1564-66 - Szachy, Zgoda, Satyr, albo Dziki Mąż (poematy)
1567 - w okolicach tego roku powstaje poetycki manifest mistrza Jana zatytułowany Muza, dedykowany Myszkowskiemu
1578 - podczas wesela Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną w Ujazdowie pod Warszawą zostaje wystawiona Odprawa posłów greckich (tego roku ukazała się też drukiem), napisana prawdopodobnie w latach sześćdziesiątych.
1579 - w Krakowie wychodzi wierszowana parafraza Psałterza Dawidowego
1580 - w Krakowie zostają wydane Treny
1584 - wychodzą Fraszki i Foricoenia - pisany przez wiele lat zbiór fraszek polskich i łacińskich; druk zbioru łacińskich elegii, które powstały w większości w czasie studiów poety we Włoszech Elegiarum libri IV
1585/86 - zostają opublikowane Pieśni Jana Kochanowskiego. Księgi dwoje (w sumie 49 utworów) z dołączonym cyklem Pieśń świętojańska o Sobótce
1587 - zostaje opublikowany Proporzec albo Hołd pruski , powstały wiele lat wcześniej w związku z drugim hołdem pruskim (1569).
1590 - wychodzą Fragmenta albo Pozostałe pisma; tutaj Pieśni kilka (11 utworów); pieśni powstawały przez wiele lat, w okresie dworskim i czarnoleskim.

65. Idee renesansowe i humanistyczne we Fraszkach.

„FRASZKA jest to krótki utwór poetycki będący odmianą epigramatu, najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczący jakiegoś zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazistą puentą stanowiącą wyostrzenie myśli lub konkluzję. Wśród fraszek Kochanowskiego są również drobne wiersze refleksyjne (np. O żywocie ludzkim). Nazwę wprowadził Kochanowski, w okresie renesansu pisał podobne utwory M. Rej, później m. in. W. Potocki, A. Morsztyn, J. Tuwim, K. I. Gałczyński, S. J. Lec, J. Sztaudynger. Fraszka renesansowa miała charakter głównie sytuacyjny, współczesna posługuje się chętnie kontrastem form językowych.”(wg. Słownika terminów literackich St. Jaworskiego)

Fraszki Jana Kochanowskiego ukazują portret człowieka renesansu, wszechstronnie wykształconego i potrafiącego w trafny sposób dostosować rodzaj humoru do sytuacji. Można je podzielić na trzy grupy: do pierwszej zaliczyć należy tematykę żartobliwą, przedstawiającą ówczesne sposoby spędzania wolnego czasu - zabawy i biesiady. Drugą grupę tworzą utwory o tematyce miłosnej, zarówno erotyki jak i dzieła skierowane do przyjaciół poety. Ostatnia, trzecia grupa, to dzieła refleksyjno - filozoficzne. Właśnie w nich autor mówi na temat życia człowieka, o jego sensie.

Ponadto Fraszki prezentują sposób życia w szesnastowiecznej Polsce. Pokazany on został poprzez przedstawienie ludzkich zachowań, jak również wad czy słabości, które to Kochanowski w sposób niejednokrotnie żartobliwy opisuje.
Fraszki są zbiorem utworów wyjątkowych również pod względem różnorodności odwołań stylistycznych. Odnaleźć w nich możemy nawiązania do epigramatów, utworów biesiadnych, sonetów, erotyków, obrazów obyczajowych. Z satyry zaczerpnięte zostały sceny z życia dworskiego, z dramatu dialogi bohaterów, komizm wprowadzony został przez wykorzystanie wszystkich rodzajów humoru: komizmu sytuacyjnego, postaci, słownego. Zastosowana została także ironia i autoironia. Jednak za każdym razem komizm użyty był z umiarem i kulturą. Z liryki zaś zaczerpnięta została tematyka refleksyjna.
Na uwagę zasługuje specyfika języka używanego przez Kochanowskiego. W erotykach był on wyrafinowany, w utworach satyrycznych stosuje specjalnie dopasowane do nich słownictwo. Fraszki cechuje oprócz specyfiki języka, różnorodność pod względem budowy. Autor prezentuje nam zarówno utwory krótkie, dwuwersowe, jak również formy bardziej rozbudowane z wprowadzonymi dialogami. Poeta w swoich utworach wprowadza różną narrację: na przykład w utworze Na lipę będzie nim drzewo, zaś w Na dom w Czarnolesie narratora utożsamić możemy z samym autorem.
Do najczęściej stosowanych przez Kochanowskiego w fraszkach środków stylistycznych zaliczyć możemy epitety, personifikacje, porównania, wyrazy bliskoznaczne, czyli synonimy, peryfrazy, czyli omówienia, ponadto poeta stosuje apostrofę, wykrzyknienia, anaforę.

Co odnajdujemy we fraszkach Kochanowskiego?

• Satyrę na obyczaje panujące na dworach (O doktorze Hiszpanie, O kapelanie, Do Mikołaja Firleja)

• Kpinę z ludzkich wad i słabości - dewocję (Na Nabożną) oraz chciwość (O kaznodziei)

• Refleksję filozoficzną (O żywocie ludzkim),

• Erotykę połączoną z żartobliwym ujęciem tematu (Do Hanny),

• Deklarację ideowo-artystyczną złożoną przez autora (Na swoje księgi, Do fraszek)

• Wątki autobiograficzne (Do gór i lasów)

• Motyw przychylnej człowiekowi przyrody (Na lipę)

Fraszki pisane przez Kochanowskiego powstawały zarówno po polsku, jak i po łacinie. Ich łaciński zbiór zatytułowany był Foricoenia, natomiast utwory w języku polskim ukazały się w trzech księgach: „Fraszki pierwsze”, „...wtóre”, „...trzecie”. Całość cyklu stanowiło około trzystu utworów. Fraszki zostały wydane w roku 1584 w Drukarni Łazarzowej w Krakowie, na krótko przed śmiercią poety.

Słowo fraszka pochodzi od włoskiego słowa frasca, które oznaczało gałązkę, zaś przenośnie funkcjonowało jako drobiazg, figielek, żart, coś błahego. Z czasem zaczęło nabierać innego znaczenia i być określeniem gatunku literackiego. W tym ujęciu jest to krótki utwór wierszowany, o zróżnicowanej tematyce, często o charakterze żartobliwym, opartym na dowcipnym pomyśle, bądź też jakiejś idei. Termin fraszka do języka polskiego wprowadził Jan Kochanowski.

Fraszka może być napisana:

• „na coś” (np. Na lipę),

• „do czegoś” (np. Do gór i lasów),

• „o czymś” (np. O doktorze Hiszpanie)

Podział fraszek ze względu na temat, jaki podejmują fraszki, możemy podzielić je na:

• miłosne

• obyczajowe

• patriotyczne

• filozoficzno-refleksyjne

• autotematyczne (czyli wiersze o pisaniu wierszy)


Ze względu na budowę możemy podzielić fraszki na:

• wyznaniowo-liryczne (zazwyczaj pisane w pierwszej osobie, mówiące o uczuciach i doznaniach podmiotu lirycznego),

• opisowo-ilustracyjne (punktem zainteresowania jest dany motyw lub temat, który zostaje zilustrowany i opisany)

• dramatyzowane (występują dialogi, które przypominają scenki teatralne)

We FRASZKACH łączy Kochanowski 3 nurty filozoficzne, uzupełnia je i tworzy swój światopogląd:

• filozofia stoików- głosiła, że należy rozumowo podchodzić do spraw życiowych, nie ulegać niepotrzebnym emocjom, czy frustracjom.

• filozofia epikurejczyków- głosiła, że trzeba cieszyć się życiem ,zabawą, a to sprawi, że będziemy szczęśliwi; nakazuje też wyzbywanie się smutku i bólu.

• idea humanizmu- zaczerpnięta z antyku, kreuje całą epoką, jej kierunkami, myślą i etyką. Stawia ona w centrum człowieka, jako najważniejszą wartość.

Chce poeta wieść spokojne życie, pozbawione wielkich zawieruszy i niespodzianek losu. Chce żyć na łonie przyrody i pozostać z nią w jedności. Ma swoje wartości, według których wiedzie prawe życie. Nie przywiązuje Kochanowski wagi do pieniędzy i dobrobytu. Jego filozofia jest radosna, przyjmująca zamiary boskie . Przyjmował regułę, wedle której trzeba korzystać z tego, co niesie nam teraźniejszy dzień. O tym, co jest dla niego ważne pisze m.in. we fraszce pt. "Na dom w Czarnolesie" .jemu szczęście przyniesie skromny żywot na wsi wśród bliskich, a "Inny niechaj pałace marmorowe mają". Często napomina Kochanowski o zdrowiu, podkreśla, że jest ono naprawdę ważne: np. we fraszce "Na zdrowie" jedna z najbardziej znanych fraszek poety. Kochanowski mówi w niej o tym, że człowiek póki nie jest chory i nic mu nie dolega nie zwraca uwagi na swoje zdrowie, dopiero kiedy je traci zaczyna się o nie troszczyć. Zawiera się tu również przesłanie, że człowiek nie powinien zbytnio przywiązywać się do rzeczy materialnych, gdyż w sytuacji choroby nic one nam nie dadzą. Bez zdrowia człowiek nie jest do niczego zdolny. Zdrowie to największy skarb. . Fraszki to utwory, których tematyka była zaczerpnięta przez poetę z codziennego, zwykłego życia. Kochanowskiego inspirowało życie zwykłych ludzi, ich problemy, ale może przede wszystkim ich wady, przywary, błędy postępowania. Jak wiadomo Kochanowski był przedstawicielem humanizmu, a prąd ten za główny cel stawiał sobie życie i problemy człowieka. Fraszki są utworami niezwykle aktualnymi, ponadczasowymi. Pozwalają współczesnemu czytelnikowi poznać problemy ludzi renesansu, ich obyczaje, czy poglądy, ale odnoszą się również do naszego dzisiejszego życia, do naszych współczesnych wad. Kochanowski wielokrotnie powtarzał, że najszczęśliwsze życie to takie, które jest pełne spokoju. A spokój taki może osiągnąć człowiek o czystym i nieskazitelnym sumieniu. Ważne jest również umiejętne korzystanie człowieka z uroków natury, jego piękna. Okres tworzenia fraszek był dla poety czasem szczęśliwym, dlatego też był on optymistycznie nastawiony do życia. Wiele utworów zawiera wzmianki o urokach tego miejsca, przykładem najbardziej oczywistym może być fraszka "Do gór i lasów". Jest to utwór autobiograficzny, w którym poeta snuje rozważania nad własnym życiem. Wraca pamięcią do lat kiedy był młodym chłopcem. Mówi o swoim dzieciństwie, że było beztroskie i szczęśliwe. Później przypomina sobie lata swoich podróży po całej Europie, czas studiów, czas przebywania na dworach. Na samym końcu rozważa swoją obecną sytuację, kiedy jest już człowiekiem w podstarzałym wieku. Ale nawet teraz (a może nawet ze zdwojoną siłą) stosuje się do słów Horacego: "carpe diem" - "chwytaj dzień". Inna fraszka "Na dom w Czarnolesie" wyraża podziękowania Kochanowskiego skierowane do Boga za wszystkie jego łaski - za ten dom, rodzinę, szczęście. Poeta przyznaje, że najważniejsze dla niego nie są wielkie bogactwa, majątki, ale spokój i czyste sumienie. Utwór zatytułowany "Na lipę" - to wyraz harmonii człowieka z przyrodą. We fraszce tej poeta nadaje tytułowemu drzewu ludzkie cechy - lipa zachęci do odpoczynku zmęczonego przechodnia w cieniu swoich gałęzi. Kochanowski często wyrażał pogląd, że przyroda jest niewyrażalnym pięknem. Na Kochanowskiego, jako na wyznawcę idei humanistycznych - rozumu i mądrości - wskazuje również jego wypowiedź pochodząca z fraszki „Do gór i lasów”:
„A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci.”

"Do fraszek" - utwór odnoszący się do roli poety i poezji w ogóle. Na poecie, zdaniem Kochanowskiego, spoczywają niezwykle odpowiedzialne, społeczne zadania - powinien uczyć i uświadamiać innych.

67. Treny jako osobiste wyznanie i dramat filozoficzny poety.

TREN - utwór poetycki o tonie elegijnym i żałobnym charakterze, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków. Gatunek ten powstał już w antyku, tworzyli w nim m.in. Owidiusz i Pindar. Łączono go wtedy z dostojnymi osobami - królami, mędrcami, bohaterami, na cześć których go wykonywano. Do literatury polskiej wprowadził go Kochanowski, tworząc swój cykl trenów poświęconych zmarłej córce - Urszuli. Wśród kontynuatorów Kochanowskiego znaleźć można Kniaźnina, Słowackiego czy Broniewskiego. (wg słownika terminów literackich St. Jaworskiego)

Treny zostały poświęcone zmarłej córce poety - Urszuli. Wydano je w 1580 roku.

W Trenach, które Kochanowski napisał po śmierci córeczki - Urszulki, renesansowy obraz świata i humanistyczna filozofia poety stały się tylko pustymi słowami, sformułowaniami, z których sam Kochanowski drwi. Są to bowiem te prawdy filozoficzne, które przez całe życie opiewał, którym się poświęcił, a które w obliczu życiowego dramatu nie dają pocieszenia i nic nie znaczą.

Czarnoleski cykl Trenów, w odróżnieniu od tendencji starożytnych, by utwory tego typu poświęcać wybitnym postaciom - bohaterom, królom, wielkim filozofom, zadedykowany został małemu dziecku

. Również styl, który stosuje w utworach poeta, nie jest klasyczny - wszechobecny zdaje się być niepokój, nerwowe poszukiwanie właściwych słów, niejasność części użytych sformułowań i zwrotów. W porównaniu z tradycyjną, antyczną tradycją tworzenia trenów, następuje odwrócenie ról: bohaterką poezji nie jest Urszula, na pierwszy plan wysuwa się bowiem ból ojca po starcie dziecka.

W Trenach runęła misternie tworzona w Pieśniach i we Fraszkach stoicka filozofia poety. Została z niej tylko podszyta ironią pochwała mądrości. Autor zdaje się podchodzić do świata bezkompromisowo. Przestaje wierzyć, iż światem, w którym umierają dzieci, w którym jest tyle łez i cierpienia, może rządzić dobry Bóg, którego opiewał w Pieśniach. W tym kontekście humanistyczne dążenie do zdobywania wiedzy i służenia „poczciwej sławie” wydaje się być groteskową pogonią za marą, ułudą. Mędrca może bowiem w każdej chwili spotkać to samo, co głupca, śmierć zrównuje wszystkich w cierpieniu. W Trenie XI poeta wykrzykuje:

Fraszka cnota!,

nie wierząc już w to, iż to cnota ochroni poetę, mędrca, filozofa przed cierpieniem i złym losem. Treny są więc poetyckim zapisem doświadczenia bólu, płaczu, cierpienia i śmierci. Kochanowski, co widać w cyklu trenów, nie umiał do końca odrzucić klasycznego, humanistycznego sposobu patrzenia na rzeczywistość. Starał się jednak pogłębić swoje rozumienie ludzkiego losu, historii, zerwać z doktryną stoików, które wydała mu się bezduszną. Zaczął również przezwyciężać rozpacz po śmierci córki. Dopuścił do siebie Boga, pozwolił się pocieszyć. reny są ciągiem dramatycznych pytań, na które pada mało odpowiedzi. Kochanowski nie wie, co dzieje się z jego ukochanymi, którzy zmarli. Nie wie, czy są nieśmiertelni, nie wie, co po nim zostanie. Stale pyta i szuka najlepszych odpowiedzi. Humanizm, jaki bije z cyklu kochanowskich trenów, jest trudny. Poeta stara się jednak uratować rozumną harmonię, jaka rządzi światem, nie dopuszczając do siebie najczarniejszych myśli i destrukcyjnych filozofii. Poeta dochodzi jednak do finalnego wniosku, iż Bóg, los, fortuna i historia bawią się człowiekiem, nie patrząc na jego uczucia i marzenia, a mądrość, którą tak wielbił, jest wartością pozorną, bowiem nie chroni przed nieszczęściem i nie ocala przed śmiercią.

Treny napisane zostały w sposób gradacyjny - czyli stopniowany. (łac. gradus - stopień). Gradacji podlegają uczucia, przeżycia i oceny. Najbardziej dramatyczny charakter mają treny ze środka cyklu, tj. IX, X i XI.

"Treny" Jana Kochanowskiego znacznie różnią się od innych. Po pierwsze napisane były przez ojca, a po drugie poświęcone były nikomu nie znanej małej dziewczynce. Przedmiotem lirycznym nie jest zmarły tylko autor, cierpiący ojciec. "Treny" były okazją do wypowiedzenia własnych myśli i sądów.

• Dramat człowieka wierzącego - Kochanowski przyznaje, że rozpacz po zmarłym dziecku spowodowała, że ma wątpliwości co do siły i sprawiedliwości Boga. Przyznaje się również, że zwątpił w Niego. Nie może pozbyć się wrażenia, że egzystencja człowieka na tym marnym świecie pozbawiona jest sensu.

• Dramat twórcy, poety - Kochanowski ubolewał nad śmiercią córki także dlatego, że widział w niej swoją następczynie. Z jego relacji wynika, że okazywała ona talent poetycki. Mówił o niej - "safa słowieńska".

• Dramat filozofa - Kochanowski tworząc treny, wyrażał zakwestionowanie swego dotychczasowego, renesansowego i humanistycznego poglądu na świat. Stwierdzał, że filozofia stoicka i epikurejska nie mają sensu w tak strasznych okolicznościach. Kiedy człowiek cierpi nic nie jest w stanie go pocieszyć, uspokoić, rozweselić, czy dodać siły. Powie: "Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje Na tym strawił, żebych był ujrzał progi twoje! Terazem nagle ze stopniów ostatnich zrzucony I między insze, jeden z wiela policzony".

Treny wyrażają kryzys światopoglądowy i renesansowy Jana Kochanowskiego. Wyrażają jego bunt, rezygnację, rozpacz, zwątpienie w Boga, a dopiero na samym końcu pogodzenie się z tak strasznym losem.

Wewnętrzne napięcie w TRENACH Kochanowski uzyskał dzięki misternej budowie, tren IX, X, XI to treny kulminacyjne. Tren XIX stanowi część konsolacyjną, jest odpowiedzią na pytania stawiane w całym cyklu. Treny można czytać zarówno pojedynczo jak i w całości. Ich kolejność nie jest przypadkowa, każde miejsce jest starannie zaplanowane.

---