POEZJA LINGWISTYCZNA - jeden z nurtów poezji, jakie powstały około `56 roku, tworzony głównie w latach '59-'65 (wtedy ukazało się najwięcej najbardziej znaczących dla tego nurtu tomików poetyckich):
- Miron Białoszewski: Obroty rzeczy ('56), Rachunek zachciankowy ('59), Mylne wzruszenia ('69), Było i było ('65); potem: zbiór Odczepić się (`78)
- Tymoteusz Karpowicz: Znaki równania ('60), W imię znaczenia (`62), Trudny las ('64); potem: poemat Odwrócone światło ('72)
- Zbigniew Bieńkowski: Trzy poematy ('59)
- Edward Balcerzan: Morze, pergamin i ty ('60), Podwójne interlinie ('64); potem: zbiór Granica na moment ('69);
- Witold Wirpsza: Don Juana ('60), Komentarze do fotografii (`62), Drugi opór ('65);
Język stał się materią poddaną kreacji, tworzywem poetyckim. Lingwiści "biorą" język i z szablonów wypowiedzi, badaczy słów, form mowy - konstruują poezję. Poezja ma wykorzystywać możliwości języka, brzmienie, grę słów, dowcipu językowego, ale nie przypadkowe, lecz tak, by wydobyć sens, prawdę o znaczeniach rzeczywistości. Jest to więc inna, nowa poezja - wydobywa obiektywność języka. Poeta rozbija formy językowe, tworzy neologizmy, wykorzystuje analogie brzmień, demaskuje, używa kalamburów
TRADYCJE:
a) Najszerszym kontekstem historycznoliterackim jest dla p. lingw. Awangarda XX wieku oraz takie jej elementy jak:
- poetycko przetworzony prymitywizm ludowy (peryferie, wieś, przedmieścia…)
- przedmioty z życia codziennego wprowadzone na grunt poezji (rewaluacja tych przedmiotów)
- nowy stosunek poezji do rzeczy
- koncepcja poezji jako zabawy
b) Inne związki: futuryzm i nadrealizm:
- poszukiwanie podobieństw brzmieniowych w różnoznacznych słowach
-zastąpienie tradycyjnej składni „składnią słowa” (tj. związkami między wyodrębnianymi w różny sposób cząstkami morfologicznymi słowa)
- etymologizacje i pseudoetymologizacje
- geometryzacja kształtów (sukcesywne zmniejszanie i powiększanie)
- „mirohładowe” wytwarzanie znaczeń: uznanie prymatu więzi brzmieniowej nad więzią znaczeniową w związkach składniowych
- uwolnienie „ja” lirycznego z więzi świadomości, wykorzystywanie inspiracyjnej roli podświadomości, poetyka snu, marzeń
- metafory, puenty, dowcipy, paradoksy, oksymorony, kalambury, zamącenie układów abstrakt-konkret ( odkrycie piękna w tym, co wewnętrznie sprzeczne i niemożliwe)
c) tradycja ekspresjonistyczna:
- zderzenie sprzecznych jakości estetycznych i stylów językowych
- zainteresowanie językiem potocznym
- zabiegi słowotwórcze, neosemantyzacja wyrazów
- ujemne waloryzowanie miasta, „ja” kontra społeczeństwo, wyobcowanie bohatera lirycznego, rzutowanie na świta zewnęrzny stanów psychcznych jednostki… (widać to u Białoszewskiego)
Poeci lingwiści sens twórczości widzieli w sprawdzaniu możliwości języka w jego różnych przejawach, eksperymentach językowych, dla których język był obiektem podejrzenia, a “podejrzliwość” sposobem samoobrony przed jego niedoskonałością. Lingwiści negując systemowy charakter języka, czynili go jednak gł. tematem poezji, podkreślali autotematyzm i niewydolność znaczeniową języka, nieufność wobec konwencji. Poezja stała się w konsekwencji narzędziem demistyfikacji języka, fundamentalne było przeświadczenie, iż w słowie “jest wszystko, wszystko co znaczy cokolwiek”.
d) Awangarda Krakowska:
- przekonanie o prawie poezji do reorganizowania języka naturalnego
- reinterpretowanie znaczen słów poprzez ingerencję w porządek systemu leksykalnego
- doprowadzenie słowa do stanu uzasadnionej wieloznaczności, jako jeden z głównych wyznaczników komunikatu poetyckiego
-wiersz wolny, emocyjny, gra homonimami, atakowanie zastałych konstrukcji frazeologicznych
Eksperyment lingwistyczny wykazywał braki funkcji nazywania i komunikowania. Ponadto w praktyce lingwistów język jako medium komunikacji społecznej był albo kompromitowany i parodiowany (Białoszewski), albo podejrzewany o deformację świata (Karpowicz, Wirpsza, Balcerzan), albo okazywał się środkiem łamiącym funkcje komunikatywne.
Poeci lingwiści nigdy nie utworzyli artystycznego ugrupowania. Poezja lingwistyczna rozwijała się w opozycji do innych nurtów poetyckich, stając się dziedzictwem dla poetów “pokolenia 68”.
_________________________________________________________
A teraz na podstawie Słownika lit. XX wieku:
Poezja lingwistyczna, to jeden z kierunków poezji polskiej powstały około '56 roku i żywy do lat siedemdziesiątych. Rozwijała się w związku, ale i w opozycji do innych nurtów, np. w opozycji do turpizmu, poetyckiej moralistyki (Różewicza), poezji apelu do tradycji (Herbert), poezji „wyzwolonej wyobraźni” Harasymowicza. Rozwijał się w związku z kryzysem języka, obrazowanym np. w teatrze absurdu. Wyobcowanie mowy, stawianie pytań o podmiotowość i niezależność jednostki, opozycja między autentyzmem przeżycia a nieautentycznością językowego wyrażania - to cechy tego nurtu.
Okres '59-'65 - to lata, w których ukazała się większość najlepszych i najważniejszych tomików poetyckich:
* M. Białoszewski (po spóźnionym debiucie Obrotami rzeczy '56) wydaje Rachunek zaściankowy (59), Mylne wzruszenia (61), Było i było (65)
* T. Karpowicz: Znaki równania (60), W imię znaczenia (62), Trudny las (64)
* Z. Bieńkowski: Trzy poematy (59)
* E. Balcerzan: Morze, pergamin i ty (60), Podwójne interlinie (64)
* W. Wirpsza: Don Juana (60), Komentarze do fotografii (62), Drugi opór (65)
Potem ukazują się już tylko trzy tomy ( Granica na moment Balcerzana, poemat Odwrócone światło Karpowicza oraz Odczepić się Białoszewskiego).
TRADYCJE:
Awangarda XXw. - wspólne były cechy tj. poetycko przetworzony prymitywizm ludowy (peryferie, przedmieścia, miasteczka, wsie), przedmioty z życia potocznego wprowadzone w obszar poezji (np. łyżka, podłoga...), a więc nowy stosunek poezji do rzeczy oraz koncepcja poezji jako zabawy.
Futuryzm i surrealizm: poszukiwanie nowej składni języka, brzmieniowych podobieństw między słowami o różnym znaczeniu, etymologizacje i pseudoetymologizacje, naruszanie spoistości wyrazów, traktowanie składni jako czegoś, z czego należy uwolnić słowa, by mogły przekazać faktyczny stan rzeczywistości, przeżyć itp., a nie skrępowany, ograniczony. W miejsce składni zdania pojawia się „składnia słowa”, czyli związki pomiędzy wyodrębnionymi ze słowa jego cząstkami morfologicznymi (np. u Białoszewskiego). Dodatkowo zasada tzw. „mirohładowego” wytwarzania znaczeń - przyznanie prymatu więzi brzmieniowej nad znaczeniową w związkach składniowych. Futurystyczne jest zmienianie proporcji, wielkości kształtów, geometryzacja, powiększanie, pomniejszanie. Surrealistyczne - sprzeciwianie się wobec ograniczeniu „ja” z przemocy świadomości przez poszerzanie sfery jego doznań, wykorzystywanie poetyki snu, marzenia, potoku zmysłowych połączeń, korzystanie z inspirującej roli podświadomości, komizm nonsensu, odkrywanie piękna w tym, co wewnętrznie sprzeczne i niemożliwe, moment zaskoczenia (puenta, metafora, paradoks, dowcip...)
Ekspresjonizm - zainteresowanie językiem potocznym, zderzenie stylów, neosemantyzacja wyrazów, zabiegi słowotwórcze. Dodatkowo: ujemne waloryzowanie miasta, przeciwstawienie bohatera, czyli „ja” tłumowi, pokazanie, niemożności znalezienia kontaktu, czego konsekwencją jest deprecjacja „ja” i tłumy; wyobcowanie takiego bohatera, stany psychiczne jednostki rzutujące na świat zewnętrzny, Bóg partnerem dialogu.
Awangarda Krakowska - była zasadniczą tradycją historycznoliteracką dla lingwizmu - wspólne elementy, ale i przeciwieństwa.
- Podobieństwa: prawo poezji do reorganizowania języka naturalnego, do reinterpretowania znaczeń słów poprze ingerencję w system leksykalny, budowanie autonomii języka poetyckiego. Dla nich poezja była obszarem, na którym najpełniej wyrażała się wieloznaczność języka, głownie jako największa łączliwość znaczeniowa słowa. Status językowy poezji jest wg nich szczególny - jednym z wyznaczników poezji ma być doprowadzenie słowa do stanu uzasadnionej wieloznaczności, a szczególnie ujawnienie w nim takich znaczeń, które są sprzeczne wewnętrznie, sprzeczne z popularnymi konotacjami (dlatego np. atakowali wyrażenia frazeologiczne, grali homonimami, stosowali wiersz wolny, emocyjny, stosowali elipsę)
- Różnice: podczas gdy Awangarda Krakowska wierzyła w logikę, funkcjonalność języka, wierzyła, że jest to sprawne narzędzie komunikacji, dla lingwistów język był podejrzany. Podejrzliwość wobec języka miała być obroną przed jego niedoskonałością, samowolą i tyranią. Dlatego lingwiści wybrali język jako podstawowy temat, a nie narzędzie, by pokazać jego niesprawność, nieludzkość, nielogiczność - pokazywali, że osiągnięcie precyzji znaczeniowej jest niemożliwe, albo osiągali ją wbrew regułom. Awangardziści znów tworzyli znaczenia dzięki regułom językowym. Lingwiści - by pokazać, że te reguły są nieskuteczne i podważalne. Awangardziści afirmują język jako sprawne narzędzie, a lingwiści pokazują, że ono nie jest sprawne, że nadprodukuje znaczenia, że słowo jest bliższe słowu, niż rzeczy, a język jako system narzuca jego użytkownikom swoje prawa, jest autonomiczny. Dla awangardzistów poezja jest tym, co udoskonala język, dla lingwistów - jest narzędziem demistyfikacji języka.
Również wewnątrz samego kierunku pojawiły się rozdźwięki, różne przeciwne sobie koncepcje sztuki, bo punkt wyjścia lingwistów - krytyka języka, jak i przeprowadzanie tej krytyki (krojenie słów na przeróżne sposoby), to obszary bardzo pojemne, a różnorodność biografii twórców, uprawiających poezję lingwistyczną wcale nie ułatwia sprawy - nigdy nie stworzyli artystycznego ugrupowania, ani programu. Co więc jest wspólne?
- przeświadczenie, że relacja język-poezja jest zwrotna: język jest zasadniczym tematem poezji, a poezja jest testem języka
- eksploracja semantycznych zasobów języka głównym celem artystycznym - najskuteczniejszym narzędziem doi takiego badania jest metafora: ona jest produktem wykolejonego frazeologizmu i najskuteczniej pokazuje nieskończoność możliwości semantycznych, związków między słowami, ona pokazuje wyraźnie, gdzie słowo traci charakter znaku i przechodzi w bełkot lub gest foniczny.
- poezja lingwistyczna staje się mówieniem, testującym możliwości samego mówienia. Podkreśla fakt zewnętrzności mówiącego obcości języka w stosunku „ja” mówiącego.
- wszyscy prowokowali niejednoznaczności, na wszystkich poziomach systemu językowego oraz w zakresie utartych zwrotów, uruchamiając proces skojarzeń z innymi znaczeniami, bliskimi i dalekimi, deformowali znaczenia np. poprzez amplifikację substytucję, inwersję, redukcję. Zastrzegali jednak, że słowo ma granice, które można przekroczyć i sens granicy jest tylko sensem ostrzegawczym, że za chwilę pojęcia stracą jasność, słowa wyrazistość itp.
Poezja lingwistyczna jako tradycja:
Odrzucona przez poezję Orientacji Hybrydy, ale stała się dziedzictwem kluczowym dla „pokolenia 68” - przedmiotem ich zainteresowania stał się język rzeczywisty, w jego socjologicznych odmianach i rozwarstwieniach (propagandowy, urzędowy, potoczny, a także plakat, obraz TV itp.) Tutaj problematyka języka jako niedoskonałego systemu zastąpiona zostaje problematyką specyficznych użyć języka, czyli problemem manipulacji językowej odbiorcą.
SYLWETKI TWÓRCÓW:
Bieńkowski: jego poezja tego okresu zasadza się na rozbieżności między porządkiem słów, a porządkiem rzeczy. Słowo rozmija się z istotą. Oddzielić słowo od rzeczy, to pokazać paradoksy rozrzutności języka, jeśli chodzi o znaczenia, pokazać niemożliwość komunikacji dosłownej. Rzeczy bowiem egzystują poprzez słowa, a słowa nie są w stanie ich w pełni wyrazić. Poezja jego jest odpowiedzią na pytanie o sens dosłowności, niepożądanej przecież w poezji („najgłębsza myśl by miała dno jak zwykła beczka”, gdyby dosięgła sensu). Jego poezja postawiona jest przed koniecznością wyrażenia tego, co najważniejsze: byt, nieskończoność, tożsamość i to właśnie pokazuje sam wysiłek wyrażania, staje się teoretycznym uzasadnieniem niedosłowności.
Balcerzan: już w debiutanckim, tomie (Morze, pergamin i ty) można dostrzec pierwiastki lingwizmu. Mamy tam obraz języka, który myli i krępuje to, co człowiek chce powiedzieć. Słowa są bardzo blisko spokrewnione etymologicznie i dźwiękowo, zbyt łatwo więc wyzwalają strumienie wielokierunkowych skojarzeń, są ze sobą w silnym wzajemnym stosunku, ale mają słaby związek z rzeczywistością. Język więc jest nieudolnym medium, zawodne narzędzie ustalania stosunków między człowiekiem a światem, a jednocześnie - niestety - jedynym narzędziem. Stąd nieustanna walka z niejednoznacznością języka o jednoznaczność wypowiedzi. Te wymykające się spod kontroli znaczenia można „uratować” poprzez zwrócenie uwagi na tkankę języka i pisma, na jego materialny aspekt, na wewnętrzne struktury wierszy. Podmiot w poezji Balcerzana jest aktywny i chłonny. Pojawiają się też u niego pierwiastki charakterystyczne później dla poetów „pokolenia 68”, czyli portretowanie słowa społecznego.
Karpowicz: poezja jego zasadza się na napięciu, które wynika z tego, że nieskończona ilość bytów musi być wyrażana skończonymi, mniej licznymi narzędziami wyrażania. Ceną użycia mowy potocznej jest uproszczenie lub zafałszowanie bytu. Aby tak się nie stało, trzeba wymówić posłuszeństwo językowi (i to jest mowa poetycka). Szczególnie podejrzliwy jest Karpowicz wobec frazeologizmów, bo są według niego najbardziej niesamodzielnymi elementami mowy. Z przekształcenia utartego zwrotu, co miałoby służyć ścisłości komunikatu, wychodzi nowe znaczenie, które jest podstawą do dalszych przekształceń - w ten sposób rodzi się jeden wielki kalambur. Wiersz więc staje się osobliwym wariantem układu rozkwitania znaczeń. Rozwój następuje poprzez zazębianie się kolejnych znaczeń, a poszczególne znaczenia nigdy nie układają się w spójny sens. Podejrzliwość wobec języka wyrażana językiem skazuje poezję na nieufność wobec samej siebie.
Wirpsza: podstawowa opozycja w jego poezji opiera się na semantyce, która przeciwstawiona jest składni - właśnie składnia jest obiektem szczególnej dezaprobaty, jako producent gotowych schematów, rozbudowanych matryc narzucających nieautentyczne postrzeganie i nazywanie rzeczywistości. Prawda niedoskonałości bytów i słów będących w izolacji, zostaje udoskonalona w iluzji składni, która zmusza słowo to „żyrowania” obcym sobie znaczeniom. Zadaniem poezji staje się więc rozbicie tych relacji, wchłaniających zjawiska, język bowiem nie gwarantuje możliwości dotarcia do samej prawdy. Wirpsza posługuje się ironią, prowadzi przewrotny dialog z odbiorcą - jest to jakby wtrącenie, rozbijające spójność składni. Kolejnymi środkami dezintegracji są kolokwializmy, rozbicie słowa, obraz jąkania się, zacinania, a także interpunkcja. Ta ostatnia jest ingerencją w arbitralną spójność składni, a przez to stanowi iluzję naturalnej segmentacji wypowiedzi, iluzję rzeczywistości.
Białoszewski: fundamentem postawy artystycznej poety jest centralne usytuowanie „ja” , podmiotu wypowiadającego swoje zdziwienie „ja” sobą, własną wypowiedzią, światem. Białoszewski penetruje kulturę peryferyjną ( z punktu widzenia standardów już ustalonych) - nie identyfikuje się z wartościami kultury wysokiej, oficjalnej. Jest indywidualistą, poszukuje wolności. Opisując kulturę peryferii, skupia się na obyczajowości, rekwizytach przedmiejskich, wiejskich, małomiasteczkowych, ale też na aspekcie psychologicznym tejże kultury - on bada peryferie świadomości. To widać w języku jego poezji: demaskuje wieloznaczność i wieloideowość słowa, zwłaszcza potocznego. Zderza także style: miesza Tyl niski z wysokim, dorosły z dziecięcym, mówiony z pisanym. Bełkocze momentami, ignoruje normy poprawnościowe - jest skrajnie intymny, prywatny, idiolektalny. Podejmuje grę z nawykami myślowymi użytkowników mowy, demaskuje tandetę zdarzeń i przedmiotów codziennych.
Poeta mówi tylko o sobie, właściwym sobie idiolektem, jest treścią swojej wypowiedzi, a stworzony przez niego idiolekt jest najwłaściwszym środkiem komunikowania. To poeta kontemplator, praktykujący kult rzeczy, ma dowagę być szczery, nie zasłania się intelektualnie przez skamieliny mowy i myśli. Staje w obronie skrajnej potoczności języka. Interesuje się też obszarami mowy manipulowanej przez ideologię społeczną lat sześćdziesiątych, antycypuje doświadczenia poetów „pokolenia 68”.
Przykładowe wiersze Białoszewskiego, także jako przykład poezji lingwistycznej:
Podłogo błogosław (cykl: Szare eminencje, tom: Obroty rzeczy)
Buraka burota
i buraka
bliskie profile skrojone
i jeszcze buraka starość, którą kochamy,
i nic z tej nudnej fisharmonii
biblijnych aptek
o manierach
i o fornierach w serca, w sęki
homeopatii zbawienia...
tu nie fis
i nie harmonia,
ale dysonans
ach! i flet zaczarowany
w kartofle — flet
w kartofle rysunków i kształtów zatartych!
to stara podłoga
podłoga
leżąca strona
boga naszego powszedniego
zwyczajnych dni
i takie słowo koncertujące
w o-gamie
w tonacji z dna
naszej mowy...
Podłogo nasza,
błogosław nam pod nami
błogo, o łogo...
Odczepić się
cykl: Odczepić się; tomik: Odczepić się
Od starego zamieszkania
od Marszałkowskiej
od co było do zawału
od siebie
od tchu
Pomału pomału
chce czy nie chce
się
spadnie
O obrotach rzeczy
cykl: Szare eminencje; tomik: Obroty rzeczy
A one krążą
I krążą.
Przebijają nas mgławicami.
Spróbuj schwycić
ciało niebieskie
któreś z nich
zwanych „pod ręką”...
A czyj język
najadał się całym smakiem
Mlecznej Kropli przedmiotu?
A kto wymyślił,
że gwiazdy głupsze
krążą dokoła mądrzejszych?
A kto wymyślił
gwiazdy głupsze?
Niestety, o odmianach poezji lingwistycznej nie ma nic i nigdzie. To wszystko, co udało mi się zebrać.
6