Wykład 3

03.04.2011

Trójkąt Platoński

Chrześcijaństwo - (gr. Χριστιανισμóς , łac. Christianitas) - monoteistyczna religia objawienia, założona przez Jezusa Chrystusa, uznająca w nim obiecanego w judaizmie mesjasza i zbawiciela, który ustanowił królestwo Boże poprzez swoje zmartwychwstanie. Kanon wiary chrześcijańskiej został spisany w pismach Nowego Testamentu i przekazywany jest przez Kościół.

Cnota - (łac. virtus, gr. ἀρετή - areté ) - ugruntowana, stała etyczna dyspozycja człowieka gotowego posługiwać się swoimi władzami moralnymi - rozumem, wolą i zmysłami - do postaw i konkretnych czynów zgodnych z dobrem etycznym. Cnota jest trwałą sprawnością moralną osoby, dzięki której przestrzeganie zasad moralnych staje się łatwe. Osoba jest w tym pewna - nawet wobec okoliczności niesprzyjających. Bycie kimś prawym, wiernym dobru moralnemu sprawia człowiekowi, który posiadł cnoty, wewnętrzną przyjemność. Cnota uważana jest przez różne koncepcje etyczne za jeden z najważniejszych elementów życia etycznego człowieka. Dlatego większość systemów etycznych zajmowała się badaniem natury tak czy inaczej rozumianej cnoty.

Credo (wierzę) - (łac. credo - wierzę), w skrócie Symbol Apostolski (potocznie: Skład apostolski, Wierzę w Boga) - to najwcześniejsze wyznanie wiary Kościoła rzymskiego. Pierwsze pisane świadectwo tekstu sięga początku III wieku. Późniejsza legenda przypisała autorstwo samym Apostołom. W symbolu wyrażona jest wiara w Trójcę Świętą, używa go przede wszystkim Zachód chrześcijański: Kościół rzymskokatolicki, Kościoły starokatolickie, anglikanie, liczne wyznania protestanckie. W Kościele rzymskokatolickim odczytywany jest podczas wieczornych nabożeństw, takich jak nabożeństwo czerwcowe do Serca Jezusa lub maryjne nabożeństwa majowe czy październikowe i w czasie koronki do Bożego Miłosierdzia.

Cynizm - jawnie lekceważąca i negatywna postawa wobec poglądów, wartości, autorytetów i zasad etycznych powszechnie w danej społeczności akceptowanych, przybierająca często charakter kpiarski, szyderczy, a nawet wyraźnie agresywny. W okresie antyku cynizmem określano postawę charakteryzującą się konsekwentnym brakiem potrzeb, będącą, w ramach indywidualnej samorealizacji, formą oporu wobec hipokryzji społeczeństwa. Współczesny cynizm, nie przejawiający zresztą takich dyspozycji, jest utożsamiany z postawami stanowiącymi zagrożenie dla kultury naszego gatunku.

Cywilizacja - poziom rozwoju społeczeństwa w danym okresie historycznym, który charakteryzuje się określonym poziomem kultury materialnej, stopniem opanowania środowiska naturalnego i nagromadzeniem instytucji społecznych. Stanowi ona najwyższy poziom organizacji społeczeństw, z którymi jednostki identyfikują się. W skład cywilizacji wchodzą mniejsze jednostki np.: narody, wspólnoty pierwotne czy inne zbiorowości. Za przejawy cywilizacji uznaje się:

• zorganizowane życie miejskie

• monumentalne obiekty sakralne

• pismo

• rozwinięty handel

• jakiś rodzaj organizacji zajmowanego terytorium

Definicja samej cywilizacji, czy też określenie liczby cywilizacji, które istniały, bądź istnieją obecnie, jest sporna. Wymienione poniżej są tylko propozycją:

• cywilizacja afrykańska

• cywilizacja andyjska

• cywilizacja arabska

• cywilizacja bizantyjska

• cywilizacja chińska

• cywilizacja egipska

• cywilizacja helleńska

• cywilizacja indyjska

• cywilizacja Mezopotamii

• cywilizacja rzymska

• cywilizacja środkowoamerykańska

• cywilizacja łacińska - rozprzestrzeniła się poza Europę i przekształciła w cywilizację zachodnią

Według Feliksa Konecznego cywilizacja jest to "metoda ustroju życia zbiorowego". Nie łączy on jej zatem z poziomem rozwoju, ale z zasadami określającymi całokształt współżycia społecznego i pojęciami abstrakcyjnymi, do jakich odwołuje się społeczność, uzasadniając te zasady. W obrębie tak określonych cywilizacji mogą powstawać różne kultury, będące odmianami cywilizacji. Profesor ten określa też prawa cywilizacyjne. Podobnie jak później Samuel Huntington uważa on, że naturalnym stanem między cywilizacjami jest walka, jednak jej przyczyny widzi nie tylko w różnicach religijnych, ale w innym podejściu do wszystkich dziedzin życia. Koneczny wyróżnia 22 cywilizacje historyczne; współcześnie (czyli w pierwszej połowie XX wieku, bo wtedy Koneczny pisał swoje dzieła) istnieje według niego siedem[1] z nich:

• Bramińska

• Żydowska

• Chińska

• Turańska

• Bizantyńska

• Łacińska

• Arabska

W ujęciu Samuela Huntingtona wyróżnić możemy współcześnie dziewięć[2] cywilizacji:

• cywilizacja zachodnia

• cywilizacja latynoamerykańska

• cywilizacja prawosławna lub bizantyjska

• cywilizacja afrykańska

• cywilizacja islamska

• cywilizacja hinduistyczna

• cywilizacja buddyjska

• cywilizacja chińska

• cywilizacja japońska

Różnice kulturowe między nimi, wynikające głównie z odmiennych religii, powodują ciągłe konflikty w miejscu, w którym się ze sobą stykają. Niektórzy naukowcy prowadzą także rozważania nad cywilizacjami w szerszej niż ziemska skali. Rosyjski naukowiec Mikołaj Kardaszew zaproponował podział cywilizacji według stopnia ich zaawansowania technologicznego (skala Kardaszewa).

Człowiek - jeden z podstawowych tematów refleksji filozoficznej; od samych początków filozofia dążyła do określenia natury człowieka, rozważając jego związki z przyrodą i boskością. Jego istotne cechy podkreśla się wówczas jego rozum (animal rationale), język i egzystencję w społeczeństwie. Dzisiejszy obraz człowieka jest definiowany przez tradycję filozoficzną i chrześcijańskie rozumienie człowieka jako osoby wykazującej podobieństwo do Boga. Jako samodzielna dziedzina filozofii antropologia filozoficzna w wyniku integracji wiedzy zaczerpniętej z różnych nauk (biologii, psychologii, socjologii itd.) dąży do stworzenia wszechobejmującego obrazu człowieka. Rozwinięta przede wszystkim w humanizmie idea humanitaryzmu oraz człowieka jako twórcy samego siebie, w XX wieku została rozwinięta przez filozofię egzystencji jako współczesny humanizm, zdecydowanie ateistyczny, w którym centralne miejsce zajmuje wolność człowieka.

Daimonion - z gr. daimōn (Bóg; bóstwo; demon) - w filozofii starożytnej - głos bóstwa, sumienie, ostrzegawczy głos wewnętrzny. Jego działanie sprowadzało się tylko i wyłącznie do odradzania czynienia złych rzeczy i podejmowania błędnych decyzji, nigdy natomiast nie doradzał ani nie sugerował niczego.

Dedukcja - [łac. wyprowadzanie], wnioskowanie, w którym z twierdzenia ogólnego wyprowadza się szczególne ( dowód); przeciwieństwo indukcja, por. redukcja). Rozumiana jest też jako metoda czysto naukowych dyscyplin deduktywnych (logiki, matematyki), która rozwija się z aksjomatów.

Deifikacja - (łac. deificatio; deus `bóg', facere `czynić') - ubóstwienie, przypisanie cech boskich temu co Bogiem nie jest a następnie uprawienie kultu ubóstwionej istoty lub rzeczy.

W mistycyzmie pojęcie to związane jest m.in. z przebóstwieniem.

Deizm - [łac. deus - Bóg], pogląd zaprzeczający bezpośredniej interwencji Boga w bieg wydarzeń świata; sam termin pojawił się w II połowie XVI wieku, wtedy jednak odnosił się do poglądów związanych raczej z arystotelizmem heterodoksalnym. Szerokie rozpowszechnienie termin uzyskał z końcem XVII wieku, a zwłaszcza w wieku XVIII, wówczas jednak wiązano jego znaczenie już z innymi treściami filozoficznymi. Rozróżnić można z grubsza dwa podstawowe rozumienia deizmu:

1. deizm filozoficzny - sprowadzał się w zasadzie do poglądu, że Bóg stworzywszy świat (a w poglądach bardziej radykalnych: nadawszy chaotycznemu ruchowi materii określone prawa, których działanie doprowadziło z czasem do powstania świata materialnego w jego obecnym kształcie), nie ingeruje odtąd w bieg zdarzeń, a tylko zapewnia prawom przyrody stabilne, niezmienne działanie. Ten typ deizmu, który w swych filozoficznych wnioskach prowadził do negacji wszelkich cudów, związany był zwłaszcza z rozwojem filozofii mechanicystycznej. Ważnym impulsem do jego powstania była filozofia Kartezjusza. Deizm filozoficzny nie interesował się bliżej sprawami religii i stronił od ich rozpatrywania.

2. deizm religijno-filozoficzny - wyrastał z zupełnie innych korzeni. Czerpał on wprawdzie inspiracje, zwłaszcza w późniejszej fazie swego rozwoju, częściowo także z filozofii mechanicystycznej, ale w centrum jego uwagi były zainteresowania właśnie religijne, w szczególności zgodność Objawienia chrześcijańskiego z zasadami rozumu i humanistycznie pojmowanej moralności. Ten deizm związany był genetycznie z racjonalizmem religijnym, którego głównym eksponentem w I połowie XVII wieku był rozwijający się w Polsce socynianizm. Z końcem XVII wieku i w trzech pierwszych dekadach XVIII wieku sceną główną kontrowersji teologicznych wokół deizmu stała się Anglia. W tej fazie dyskusji inspiracji dodatkowych dostarczył deistom „Traktat teologiczno - polityczny” B. Spinozy i „Słownik historyczno-krytyczny” P. Bayle'a. W deizmie religijno-filozoficznym wyróżnić można 2 nurty:

• deizm krytyczny lub demaskatorski, którego przedstawiciele całą swą energię polemiczną kierowali na krytykę Biblii, wykazując jej ewidentne - ich zdaniem - sprzeczności wewnętrzne. Najjaskrawszym przykładem takiej krytyki była działalność pisarska A. Collinsa i T. Woolstona;

• deizm konstruktywny, który akceptując w zasadzie słuszność racjonalistycznej krytyki Biblii i niekiedy tę krytykę kontynuując, starał się przede wszystkim zarysować kontury religii wolnej od tych sprzeczności. Powstałe w ten sposób różne doktryny deistyczne były rozmazane i w swych treściach nieostre. Niekiedy akceptowały one w jakiejś formie szczątkowej Objawienie chrześcijańskie (zwłaszcza otoczona była kultem postać Jezusa, odarta jednak z nimbu nadprzyrodzoności), jednakże samo pojęcie objawienia uznawane było za relikt zabobonnej przeszłości, pozytywne zaś treści doktryny deistycznej, którą sami deiści nazywali także religią naturalną, sprowadzano po prostu do wiary w bóstwo osobowe, które, wg jednych deistów, interesuje się światem ludzi, ma nad nimi pieczę i nagradza ich pośmiertnie za godziwe postępowanie, bądź (w poglądach bardziej radykalnych) pozostawia świat jego własnemu losowi.

Zawsze jednak ważną częścią doktryn deizmu filozoficzno-religijnego było przekonanie, że jądrem religii wywiedzionej z rozumu jest moralność polegająca na spełnianiu obowiązków wobec innego człowieka. Celem zaś praktykowania moralności jest dobro i szczęście człowieka i całej ludzkości, nie zaś dostarczenie satysfakcji Bogu, który, będąc istotą najdoskonalszą, satysfakcji takiej nie potrzebuje.

Demiurg - (gr. δημιουργός dēmiourgós) - rzemieślnik, robotnik, sprawca, twórca, siła twórcza. W filozofii Platona (w dialogu Timajos) określano tak budowniczego świata nadającego kształty wiecznej, bezkształtnej materii według wzorców, jakie stanowią doskonałe idee. W nowoczesnej filozofii termin ten oznacza doskonałą siłę twórczą.

Tytuł najwyższego urzędnika w starożytnych greckich państwach np. doryckich. W Związku Achajskim ważną rolę odgrywało kolegium 10 demiurgów.

W starożytnym państwie ateńskim (w najdawniejszym ustroju Aten) określano tak członka jednej z trzech klas majątkowych obywateli, do której zaliczano rzemieślników, kupców, rybaków, żeglarzy i pracowników najemnych.

W starożytnej Grecji i Rzymie określano tym mianem także osobę wykonującą zawód społecznie użyteczny jak np. lekarz, rzemieślnik, poeta.

Desygnat - każdy konkretny obiekt pasujący do nazwy, lub ściślej - każda rzecz oznaczana przez dany wyraz, pojęcie lub znak. Na przykład desygnatem słowa "pies" jest obiekt o którym można zgodnie z prawdą powiedzieć, że jest psem. Desygnatem nazwy N języka J, przy określonym jej znaczeniu, jest każdy przedmiot P, o którym, zgodnie z prawdą, nazwę N można orzec. Zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy stanowi jej denotację. Desygnat jest pojęciem stosowanym w logice i językoznawstwie.

Determinizm - [łac. ograniczenie, określenie], stanowisko filozoficzne głoszące, że przebieg wszelkich znaczeń jest wyznaczany przez relacje przyczyna - skutek; w wersji skrajnej zakłada jednoznaczny i konieczny charakter związków między zjawiskami, w wersji umiarkowanej - statystyczny, określony przez prawdopodobieństwo. Determinizm mechanistyczny wyjaśniający zjawiska zachodzące w przyrodzie ruchem i oddziaływaniem ciał znalazł najpełniejszy wyraz w fizyce I. Newtona i P. S. Laplace'a; determinizm historyczny poszukujący wewnętrznych uwarunkowań przemian zachodzących w świecie społecznych wytworów człowieka najpełniejszy wyraz znalazł w marksistowskiej teorii przemian formacji społeczno - ekonomicznej w związku z rozwojem technologii.

Dezintegracja (pozytywna) - teoria zdrowia psychicznego sformułowana przez Kazimierza Dąbrowskiego czołowego przedstawiciela w Polsce ruchu higieny psychicznej. Zdrowie psychiczne w rozumieniu tej teorii to zdolność do rozwoju wewnętrznego w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego poprzez procesy dezintegracji pozytywnej i cząstkowej integracji wtórnej. Według jego definicji zdrowie psychiczne to dynamiczny proces, a nie stan. W pojęciu tym Dąbrowski uwzględniał osiąganie wielopoziomowego dobrostanu, tak osobistego, społecznego jak i duchowego.

Swoją zasadniczą koncepcję oparł na hierarchii wartości, czyli budowaniu układu wartości, gdzie wybory niższego rzędu są podporządkowywane wartościom rzędu wyższego. Proces budowania tej hierarchii jest z założenia twórczy i pełen niepowodzeń, dlatego psychonerwice uważał nie za chorobę, a naturalny sposób tworzenia się tej hierarchii. Choroba to w jego ujęciu stan wyłączenia się jednostki z procesu transgresji (np. psychopatia).

Dialektyka - [gr. dialegomai, rozmawiam, stąd dialektike techne, sztuka rozmawiania], pojęcie pochodzące ze starożytnej filozofii greckiej najogólniej określające zespół sposobów i metod dowodzenia oraz przekonywania; za twórcę dialektyki uważa się, za Arystotelesem, Zenona z Elei. Stanowiła ona metodę dowodzenia, polegającą na sprowadzeniu do absurdu tezy sprzecznej z tezą bronioną. Metodę tę rozwinął Zenon, broniąc tezy Parmenidesa, że byt jest jeden i nieruchomy, przed zarzutami przeciwników, głoszących, że jest ruch i wielość. Sofiści, zwłaszcza Gorgiasz i Protagoras, rozbudowali i wysubtelnili dialektyczne rozumowania Zenona, przekształcając je w erystykę (sztukę prowadzenia sporu). Nie uznając prawdy obiektywnej i przyjmując, że o każdej rzeczy można wygłosić dwa przeciwstawne sądy, uczyli dowodzenia każdego, nawet paradoksalnego twierdzenia, oraz przeciwstawiania każdemu sądowi sąd mu przeciwstawny (antylogia). Celem tych przeprowadzanych z artyzmem dowodów było odniesienie zwycięstwa w dyspucie. Dialektyka utożsamiana z retoryką (sztuką przekonywania), stała się dzięki nim podstawą wykształcenia. Sokrates, stosując dialektykę w poszukiwaniu wiedzy i prawdy, uczynił z niej podstawową metodę filozoficzną. Polegała ona na odkrywaniu, drogą pytań i odpowiedzi, tego, co w wielu rzeczach jest wspólne. Sokrates, doprowadzając swoimi pytaniami rozmówcę do odnalezienia sprzeczności w jego rozumowaniu, pomagał mu poddać się rozumnym wymaganiom logosu, wolnym od mniemań i roszczeń do posiadania wiedzy, i odkryć wiedzę pewną. Uczniowie Sokratesa, zwłaszcza megarejczycy, kontynuowali dialektyczne dociekania mistrza, rozwijając metody wyrafinowanej argumentacji, stąd nazwano ich dialektykami lub erystykami. Za podstawę edukacji filozoficznej uznał dialektykę również Platon. Przeciwstawił ją retoryce sofistów, dążących nie do odkrycia prawdy, lecz do wpływania na decyzje nieświadomych słuchaczy za pomocą słów i wzbudzania w nich pozornej wiedzy. Platońska dialektyka, będąca narzędziem odkrywania ładu rzeczywistości, obejmowała metodę diairetyczną, polegającą na podziale logicznym pojęć i badaniu stosunków przeciwieństwa i podrzędności między pojęciami odkryte w ten sposób związki odzwierciedlały porządek świata oparty na wzajemnych relacjach między ideami. Arystoteles przywrócił słowu dialektyka znaczenie, jakie miało ono w myśli sofistycznej. Przeciwstawił wiedzę dialektyczną, opartą na tym, co prawdopodobne i co wydaje się większości ludzi prawdziwe, wiedzy apodyktycznej, opartej na przesłankach pewnych i oczywistych. Dialektyka jest według niego wiedzą, jaką posiada zręczny mówca, umiejący przekonać innych do swych twierdzeń. Dla stoików dialektyka jest, obok retoryki, częścią logiki (badającej prawdziwość myśli i wypowiedzi). Obejmuje badanie form myślenia i struktury języka. Dla odróżnienia logiki stoików (logiki zdań) od logiki Arystotelesa (logiki nazw), dialektyką nazywa się całą logikę stoików, ustalającą związki łączące ze sobą zdarzenia. U schyłku starożytności dialektyka, posiadająca znaczenie dzisiejszej logiki, znalazła się w kanonie siedmiu sztuk wyzwolonych, których kolejność pozostała niezmieniona przez całe średniowiecze. W XIII wieku, po zapoznaniu się z „Analitykami” Arystotelesa, termin dialektyka został zastąpiony terminem logika. W XVI wieku ponownie zastępuje go dialektyka, ale już w XVII wieku ustala się termin logika. Immanuel Kant widzi w dialektyce logikę pozoru, któremu podporządkowuje się rozum, gdy przestaje być prowadzony przez doświadczenie. W niemieckim idealizmie dialektyka staje się fundamentalną cechą charakterystyczną rzeczywistości; jest ona (przez odwołanie się do neoplatonizmu) ruchem własnych idei, która wyłania z siebie rzeczywistość i sprowadza ją do siebie ponownie w wyższym stadium. U G. W. F. Hegla dialektyka realizuje się pojęciowo jako teza (twierdzenie), antyteza (przeciwieństwo) i synteza (wyższa jakość), a realnie w rozwoju bycia w sobie przez bycie dla siebie do bycia w sobie i dla siebie pełniącego funkcję pośredniczącą; bycie w sobie i dla siebie jest bowiem z kolei punktem wyjścia do tworzenia nowego dialektycznego ruchu. Według Hegla to prawo rządzi całą przyrodą, oraz światem ludzi przez jego dzieje i formy społeczne. Prymarnie ma charakter duchowy. Absolutem jest dla niego dopiero całość w całokształcie ruchu dialektycznego. Marksizm w przeciwieństwie do Hegla uznaje za pierwotną dialektykę obiektywną (przyjmując tezę, że świat materialny rozwija się według dialektycznych praw ruchu); według tej obiektywnej dialektyki, w rzeczywistości materialnej tkwią immanentnie siły zdolne do ruchu samoistnego, który, powodując nagłe zmiany, prowadzi do jakościowo nowych stosunków (sytuacji) stanowiących w rozwoju poziom wyższy.

Dianoia - pojęcie z zakresu klasycznej teorii wiedzy jako prawdziwego, dobrze uzasadnionego sądu, której twórcą był Platon. Rozróżnił

1. wiedzę (episteme), której przedmiotem są idee i stosunki między nimi a jest ogólna i pewna oraz dzieli się jeszcze na:

• intuicyjną (noesis) prowadzącą do poznania Dobra i

• dyskursywną (dianoia), oraz

mniemanie (doksa) pochodzące od zmysłów i szczegółowe, które może być tylko prawdopodobne, ale nie jest ignorancją (bezprzedmiotową opinią) (Państwo).

Dogmat - twierdzenie w religii lub szkole filozoficznej przyjęte bezwarunkowo i niepodlegające dyskusji. W starożytności również ustalenie prawne zgromadzenia ludu, senatu lub postanowienie władzy zwierzchniej miasta-państwa. Na gruncie bardziej ogólnym, jest to po prostu każde twierdzenie (świadomie lub nieświadomie), sens którego jest praktykowany. Wedle tej definicji, dogmatem może być na przykład kultura bądź społeczeństwo, w których bierze się udział choćby ze względu na brak jakiejkolwiek alternatywy.

Doktryna - z łac. doctrina - nauczanie, wiedza; oznacza zespół twierdzeń, założeń i dogmatów religijnych, filozoficznych, politycznych lub wojskowych. System działania, myślenia.

Dowód - uzasadnienie twierdzenia, zdania, przez wyprowadzenie go z innych, wcześniejszych zdań uznanych za prawdziwe (przesłanka) w formie wniosku albo połączenia kilku wniosków; jedyna metoda naukowego dochodzenia do prawdy. W sposób systematyczny nauka o dowodzie (apodyktyka) została rozwinięta przez Arystotelesa w powiązaniu z logiką. Główne typy dowodów to: dedukcja i indukcja, ponadto odróżnia się dowody wprost od dowodów nie wprost (dowód apagogiczny). Błędne dowody powstają m.in. w wyniku „petitio principia”, tj. dowodu, który zawiera nie udowodnione twierdzenie; w wyniku „circulus vitiosus”, „błędnego koła” zawierającego w sobie to, co ma być udowodnione; w wyniku „ignoratio elenchi”, gdy niedokładnie udowadnia się zdanie, które chodzi; w wyniku „proton pseudo”, gdy się wychodzi z fałszywego twierdzenia.

Dualizm - [łac.] każda doktryna filozoficzna albo światopogląd, która przyjmuje dwie ostateczne zasady, nie dające się sprowadzić do którejkolwiek z nich albo do jeszcze jednej, trzeciej (monizm, pluralizm); dualizm reprezentowało wielu myślicieli, np. Platon (idea i przedmiot zmysłowy), Kartezjusz (myślenie i rozciągłość), Immanuel Kant (intelekt i zmysłowość); w religii dualizm dotyczy zazwyczaj przeciwstawienia Boga i Szatana, dobra i zła, światła i ciemności.

Dyskursywne (myślenie) - [łac.], myślenie pojęciowe polegające na przechodzeniu od jednego pojęcia do drugiego, w celu osiągnięcia spójnego systemu; przeciwieństwo myślenia intuicyjnego.

Ecce homo „oto człowiek” (również dzieło Nietschego) - (łac. oto Człowiek, Jan 19,5) — motyw w sztuce chrześcijańskiej przedstawiający ubiczowanego Chrystusa w koronie cierniowej. Słowa oto Człowiek miał wypowiedzieć Piłat ukazujący Chrystusa ludowi żydowskiemu.

Egalitaryzm - pogląd społeczno-polityczny uznający za podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego zasadę całkowitej równości warunków życia oraz praw ludzi. Charakterystyczny jest dla demokracji i komunizmu, natomiast sprzeciwia się mu monarchizm, faszyzm oraz nazizm. Np. I wojna światowa zwiększyła egalitaryzm znacznie zmniejszając podziały społeczne między bogatymi i biednymi. Jego przeciwieństwo to elitaryzm. Twórcą pojęcia był Kartezjusz w XVII wieku. W obecnych czasach pojęcie rozumiane często jako równość szans, które przejawiają się w braku ograniczeń w dostępie do edukacji, równości praw obywatelskich i społecznych. Charakterystyczne jest też zrównanie praw wszystkich obywateli bez względu na ich przekonania, pochodzenie etniczne oraz płeć.

Ego - (łac. ja, niem. das Ich, franc. moi) - jedna ze struktur osobowości. Często rozumiane w znaczeniu ja jednostki ludzkiej.

Egoizm - (łac. ego - ja) - nadmierna albo wyłączna miłość do samego siebie. Egoista kieruje się przeważnie własnym dobrem i interesem, nie zwracając zbytniej uwagi na potrzeby i oczekiwania innych. Odnosi wszystko do siebie, patrzy na świat poprzez pryzmat "JA", nie uznaje wewnętrznie systemu wartości społecznie akceptowanych. Opozycją egoizmu jest altruizm. Osoba egoistyczna nie musi być postrzegana za taką. Czasem na skutek oportunizmu stara się uchodzić za altruistę, aby dzięki temu wywołać u innych efekt altruizmu odwzajemnionego i tym samym uzyskać cele dla siebie. Egoizm łączy się często z egocentryzmem, arogancją, egotyzmem oraz megalomanią.

Egocentryzm - (łac. ego - ja + centrum - środek) - tok rozumowania, który polega na centralnym umiejscowieniu własnej osoby w świecie. Przekonanie o tym, że jest się najważniejszą osobą, a świat "kręci się wokół niej". W życiu człowieka egocentryzm jest naturalną postawą rozwojową, zarówno umysłową jak i moralną, na określonym etapie rozwoju dziecka (okres przedszkolny). Później, a szczególnie w życiu dorosłym, jest objawem niedojrzałości, a co za tym idzie niedostosowania do życia w społeczeństwie. Występuje również w niektórych stanach psychotycznych. Osoba egocentryczna postrzega cały świat wyłącznie z własnego punktu widzenia, poprzez absolutyzowanie własnych doświadczeń, obserwacji i przemyśleń, a marginalizowanie opinii pochodzących od innych osób. Jest głęboko przekonana, że świat wygląda dokładnie tak, jak jej się wydaje i na tej podstawie określa własne relacje z resztą otoczenia, a szczególnie wobec innych ludzi. Osoba taka uważa, że świat funkcjonuje zgodnie z jej mniemaniem, lub że najlepiej by było, gdyby tak funkcjonował, jak ona to postrzega. Efektem tego jest pogląd, iż wszyscy pozostali ludzie powinni postępować tak, jak uważa dana osoba, a szczególnie, że powinni oni postępować w określony sposób (najczęściej korzystny) wobec niej samej. Osoba egocentryczna często obraża i drwi z innych niż swoja opinii, a broni własnej, nawet w sytuacji, gdy ma przeciw niej setki trafnych argumentów.

Egotranscendentale

Egzegeza - (gr. ἐξήγησις eksegesis - "wyjaśnienie, wyprowadzenie") - badanie i krytyczna interpretacja tekstów, zwłaszcza świętych i utworów hagiograficznych (opowiadających o żywotach świętych). Egzegeza jest sztuką rozumienia i wykładnia ukrytych w utworach prawd, alegorii, symbolicznych kodów sensów teologicznych; poznawania warstwy metaforycznej. Egzegeza biblijna jest ważną częścią chrześcijańskich studiów teologicznych.

Egzystencja - [łac.] istnienie, podstawowe pojęcie filozoficzne używane w różnych znaczeniach:

1. istnienie jakiejś rzeczy w przeciwieństwie do jej istoty (esencji); rozróżnienie między egzystencją a istotą jest pojęciowo konieczne, ponieważ „czym-jest” jakiejś rzeczy nie obejmuje jej „że-jest”, jej rzeczywistości;

2. w filozofii egzystencji egzystencja jest sposobem bytowania człowieka (zalążki tego znaczenia już u F. W. J. Schellinga i S. Kierkegaarda). M. Heidegger ujmuje egzystencję w sensie eksistencji (Eksistenz), jako (stanowiące jej istotę) „wkraczanie” (Hinausstehen) człowieka w prawdę bycia (Sein) i w przeciwieństwie do zwykłej obecności (Vorhandenheit) rzeczy niebędących ludźmi. Pochodzi stąd przymiotnik „egzystencjalny” jako określenie wszystkich ludzkich realizacji.

Egzystencjalizm - kierunek filozofii uznający za podstawowy przedmiot refleksji filozoficznej indywidualny, jednostkowy aspekt życia ludzkiego; egzystencjalizm często oponował przeciwko temu, co sam określał jako esencjalizm, czyli zainteresowanie tym, co jest w naturze ludzkiej powszechne i powtarzalne (hasłem egzystencjalizmu było: „egzystencja wyprzedza esencję”); egzystencjalizm rozwinął przede wszystkim przez J.-P. Sartre'a, a Francja, była miejscem, w którym się on rozwijał; zainteresowanie egzystencjalizmem daleko jednak wychodziło poza Francję i miało jednak charakter ogólnoświatowy; inspiracją dla sartre'a była filozofia M. Heideggera, który choć często był także określany jako egzystencjalista, od określenia tego się dystansował. W okresie rozpowszechniania się egzystencjalizmu, za egzystencjalistów zaczęto uważać wielu myślicieli wcześniej już działających, którzy poruszali podobną tematykę w podobny sposób. Egzystencjalizm i jego popularność były związane z „ponownym odkryciem” i recepcją filozofii f. Nietzschego i S. Kierkegaarda. Sami egzystencjaliści szukali swoich antenatów w całej historii filozofii wyróżniając egzystencjalny nurt filozofii, do którego zaliczano np. Sokratesa lub B. Pascala. Głównymi przedstawicielami egzystencjalizmu byli we Francji Sartre, A. Camus, G. Marcel, a w Niemczech Heidegger, K. Jaspers. Do grona egzystencjalistów zaliczano też np. rosyjskiego Żyda mieszkającego we Francji L. Szestowa i Hiszpana M. Unamuno. W ramach egzystencjalizmu rozróżniano nurt ateistyczny (najwyraźniejszy u Satre'a i Camusa) i chrześcijański (przede wszystkim Marcel). Egzystencjalizm przede wszystkim zajmował się problemami antropologicznymi i etycznymi. W kulturze i środowisku nie widział żadnych wartości i celów wiążących człowieka, który sens swojej egzystencji musi wydobywać sam ze swojej subiektywności. „Egzystencji autentycznej” szukającej źródła wartości w samym podmiocie przeciwstawiano „egzystencję nieautentyczną” szukającą oparcia w celach otoczenia społecznego. Egzystencjalizm niekiedy dążył do przekształcenia teorii w praktykę polityczną (np. komunistyczne zaangażowanie Sartre'a lub sprzeciw Camusa wobec zbrodni stalinowskich). Dzięki literaturze, filmom, i sztuce w latach 60. doszło do powstania prawdziwej mody na egzystencjalizm, którego zwolennicy stworzyli własny styl życia.

Eklektyzm - to łączenie różnych teorii, pojęć, koncepcji i tez w jedną całość, zwłaszcza eklektyzm starożytny i eklektyzm niemiecki z XVIII wieku.

Ekskomunika - (z łac. excommunicatio - poza wspólnotą, wyłączenie ze wspólnoty, pot. klątwa, wyklęcie i anatema) - w chrześcijaństwie najwyższa kara kościelna polegająca na wykluczeniu z życia Kościoła.

Ekstaza - [gr. ekstasis], wyjście poza siebie, intensywne przeżycie, które w radykalny sposób przekracza zwykły sposób życia; mistyczny stan uniesienia religijnego; najwyższy stopień zachwytu lub podziwu.

Emanacja - [łac. wypromieniowanie], wydobywanie, wyłanianie się rzeczy z jednolitej podstawy bytowej. Tak powstające rzeczy są pojmowane jako skończone i niedoskonałe, natomiast ich źródło, czasami określane jako Bóg, nie podlega żadnemu uszczupleniu w wyniku emanacji. Nauka o emanacji (emanacjonizm) istniała już we wczesnej filozofii indyjskiej i perskiej; w myśli europejskiej charakterystyczna jest dla neoplatonizmu i gnozy.

Emancypacja - (łac. emancipatio uwolnienie spod władzy manus, dosł. wypuszczenie z rąk) - zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej, czynność prawna odwrotna do mancypacji. W prawie rzymskim jeden ze sposobów wygaśnięcia władzy ojcowskiej na osobach alieni iuris.

Empiryzm - [gr.] w filozofii stanowisko, które w procesie poznania przypisuje rolę podstawową doświadczeniu. Przeciwieństwo racjonalizmu. Empiryzm jest pojęciem niejednoznacznym, zasadniczo rozróżnia się dwa główne jego rozumienia:

1. Empiryzm genetyczny, który głosi, że nie istnieje w żadnej postaci wiedza wrodzona (tabula rasa) i że źródłem wszelkich idei zawartych w umyśle ludzkim jest doświadczenie. Przeciwieństwem tego typu empiryzmu jest racjonalizm genetyczny, zwany też natywizmem. Głównym przedstawicielem empiryzmu genetycznego w filozofii nowożytnej był J. Locke, który jednak rozróżniał, jako źródła wiedzy, doświadczenie zewnętrzne, czyli zmysłowe (sensation) i doświadczenie wewnętrzne (reflexion). Radykalniejsza postać empiryzmu genetycznego wywodzi także doświadczenie wewnętrzne z doświadczenia zmysłowego (sensualizm);

2. empiryzm epistemol, lub metodologiczny, głosi z kolei, że jedyną metodą uzyskiwania pełnowartościowego poznania jest doświadczenie; w swej wersji radykalnej domaga się, by całą naukę oprzeć na doświadczeniu. W filozofii nowożytnej inicjatorem empiryzmu metodologicznego był F. Bacon. Jego przeciwieństwem jest racjonalizm metodologiczny.

Encyklika - (gr. ἐγκύκλιος okólnik, pismo wędrujące) - orędzie, pismo napisane przez papieża,skierowane do biskupów i do wiernych. Tematy poruszane w encyklikach odnoszą się do spraw doktrynalnych i organizacyjnych o charakterze ogólnokościelnym. Za pierwszą encyklikę, w nowożytnym rozumieniu, należy uznać Ubi primum Benedykta XIV z 3 grudnia 1740 roku.

Entelechia - [gr. to co ma w sobie własny cel], u Arystotelesa kształtująca a zarazem aktualizująca zasada wszelkiej rzeczy (forma), zwłaszcza zasada życia (dusza). Pojęcie entelechii odgrywa pewną rolę w średniowieczu, u G. W. Leibniza, a szczególnie u J. W. Goethego. W XX wieku entelechia stała się centralnym pojęciem neowitalizmu H. Driescha.

Epigon - w mitologii greckiej synowie wodzów poległych w wyprawie siedmiu przeciw Tebom. W 10 lat później, w odwet za śmierć poległych ojców, zdobyli i złupili Teby:

Alkmeon i Amfilochos, synowie Amfiaraosa; Nietwórczy naśladowca poprzedników, kontynuator przemijających kierunków sztuki lub nauki

Epikureizm - model życia wyznaczony przez tradycję Ogrodu i reguły ustalone przez Epikura. Epikureizm cieszył się sławą również poza Atenami w okresie hellenistycznym i później w czasach Cesarstwa Rzymskiego. Do najbardziej znanych wyznawców Epikureizmu zalicza się Metrodorosa, Apollodorosa, Filodemosa, Lukrecjusza.

Epistemologia - teoria poznania, noetyka, logika materialna, gnozeologia, naukowo-filozoficzne badanie istoty, uwarunkowań, zakresu i granic prawdziwego poznania ludzkiego. Początkowo w filozofii zakładano, że związek rozumu z prawdą był dany od zawsze (realizm teoriopoznawczy). Aż do końca średniowiecza istniały wprawdzie kierunki, które przeczyły, że możliwe jest poznanie prawdy niezależnej od poznającego podmiotu (np. sofistyka, sceptycyzm, nominalizm), ale nie udało się im podważyć na stałe zaufania do rozumu. Z jednej strony lekceważono złudzenia zmysłowe, ponieważ pomniejszano znaczenie doświadczenia zmysłowego w przeciwieństwie do rozumu (dla Platona rzeczywiście poznanie było ponownym rozpoznawaniem idei przez duszę, do czego przedmioty zmysłowe dawały tylko impuls), a z drugiej strony uważano, że złudzeń zmysłowych można uniknąć pod pewnymi warunkami. Ta postawa jest charakterystyczna jeszcze dla racjonalizmu Kartezjusza i G. W. Leibniza. Po badaniach J. Locke'a i D. Hume'a, którzy przede wszystkim podkreślali znaczenie doświadczenia jako źródła poznania w porównaniu z rozumem (empiryzm), Immanuel Kant poddał możliwość poznania jako taką zasadniczej krytyce. Dla niego poznanie jest możliwe jedynie przez współdziałania zmysłowości i intelektu; wszelkie poznanie uwarunkowane jest skończonym rozumem człowieka („idealizm transcendentalny”). Od Immanuela Kanta nigdy już nie ustało powątpiewanie w prawdę „obiektywną”, tj. niezależną od człowieka i jego organu poznania, co w naiwnym realizmie było sprawą niekwestionowaną. W pewnym stopniu zepchnął on na plan dalszy wszelką problematykę ontologiczną w filozofii do czasu, gdy w krytycznym realizmie, w fenomenologii, a zwłaszcza w filozofii egzystencji (pokonanie sprzeczności podmiot-przedmiot) opracowano nowe założenia teoriopoznawcze. Dla uzasadniania współczesnej nauki z jej pragmatycznym pojęciem prawdy t.p. ma jedynie ograniczone znaczenie.

Eros - (gr. Ἔρως) to w mitologii greckiej bóg miłości i namiętności seksualnej. Grał na lutni podobnie jak Apollo. Istnieją różne wersje co do jego pochodzenia: miał być on pierwszym z bogów, rówieśnikiem Gai, którego obecność musiała być konieczna do zrodzenia się pozostałych bogów, lub synem Afrodyty i Aresa oraz Hermesa. (Homoseksualizm obu bogów nie przeszkadzał w stworzeniu nowego boga). Przedstawiany był jako uskrzydlony piękny młodzieniec z łukiem i strzałą, którą godzi w zakochanych, by ich ze sobą złączyć. W czasach późniejszych przedstawiany jako pulchne niemowlę z łukiem i strzałami. Jego odpowiednikiem w mitologii rzymskiej jest Amor lub Kupidyn. Od imienia Erosa pochodzi słowo erotyka.

Erystyka - [gr.] sztuka dyskutowania, prowadzenia z powodzeniem dysput. U Greków za erystów uchodzili przede wszystkim zwolennicy Euklidesa z Megary. W nowożytności do tego dorobku nawiązał A. Schopenhauer.

Eschatologia - (z greckiego έσχατος /eschatos/ - ostatni + λόγος /logos/ - słowo, nauka) - w religiach i niektórych systemach filozoficznych, dział traktujący o tzw. rzeczach ostatecznych człowieka, jak i świata (śmierci, końca świata). Eschatologia zajmuje się również życiem pośmiertnym człowieka, w którym to dusza zostanie osądzona i otrzyma karę lub nagrodę.

W literaturze z kręgu europejskiego (szczególnie średniowiecza) rozwinęły się kazania, pieśni i dialogi eschatologiczne. Kaznodzieje, myśliciele, artyści znajdowali w wyobrażeniach nieba i piekła jeden z istotniejszych sposobów wpływania na powszechne wzmacnianie wiary i poprawę moralności. Samego słowa eschatologia jako pierwszy użył w XVII wieku luterański teolog, Abraham Calov (1612-1686), który napisał dzieło Eschatologia sacra. Były to rozważania o śmierci, zmartwychwstaniu, sądzie ostatecznym i końcu świata. Większego znaczenia termin eschatologia nabrał w XIX stuleciu i dopiero od tego okresu zaczęto go powszechnie używać w teologii chrześcijańskiej

Esencja - istota; [łac. essentia] w metafizyce Arystotelesa i systemach od niej zależnych określenie, czym dana rzecz jest; istota wyznacza zespół własności koniecznych do tego, by dana rzecz należała do określonego gatunku.

1. Przeciwstawia się przypadłościom jako własnościom niekoniecznym i nie wchodzącym w definicję gatunkową oraz u Tomasza z Akwinu istnieniu jako aktowi odrębnemu od określenia, czym dana rzecz jest.

2. w filozofii współczesnej to, co przesądza o tym, czym dana rzecz jest, przeciwstawiona byciu (Dasein) i egzystencji (Existenz)

Etymologia - (gr. ἐτυμολογία) - dział językoznawstwa badający pochodzenie wyrazów, zmiany ich znaczenia i formy w miarę upływu czasu. Jednocześnie wyraz ten oznacza objaśnienie pochodzenia konkretnego wyrazu i jego znaczenia. Określenie "etymologia" od ἔτυμος etymos - w znaczeniu "rdzeń każdego słowa, pierwotne, początkowe znaczenie" i λόγος logos - w znaczeniu "przyczyna", "powód"[1][2]. Oba te słowa mają wiele znaczeń, toteż wybór podano za najbardziej pełnym ze słowników, używanych w Grecji, potwierdzając w innych, greckich, podobnych. Zadaniem badań etymologicznych jest odtworzenie wyrazu, wykrycie przypuszczalnego pierwotnego znaczenia, wyjaśnienie jego dalszego rozwoju semantycznego i objaśnienie struktury morfologicznej. Badania etymologiczne opiera się często na analizie porównawczej. Etymologię o podstawach naukowych (językoznawstwa historycznego i porównawczego) należy odróżniać od etymologii ludowej, potocznej, próbującej określać pochodzenie (etiologię) wyrazów na podstawie podobieństwa ich formy dźwiękowej (wymowy, brzmienia) do innych wyrazów.

Etos - [gr.], moralna postawa i moralne poglądy człowieka; także pozytywne nastawienie do określonych wartości („etos obowiązku”, „etos prawdy”) czy do warunków życia („etos zawodu”).

Eudajmonizm - [gr.] pogląd etyczny, według którego celem wszelkiego działania ludzi jest osiągnięcie szczęścia. Niemal wszystkie nauki moralne są eudajmonistyczne (przeciwieństwem jest etyka obowiązku u Immanuela Kanta). Różnice dotyczą tego, co należy uznawać za szczęście. Hedonizm widzi je w zmysłowej namiętności, Arystoteles w kontemplacji, chrześcijaństwo w oglądaniu Boga w zaświatach po śmierci. Eudajmonizm społeczny (utylitaryzm) J. Benthama zmierza do powszechnego szczęścia możliwie jak największej liczby ludzi.

Europocentryzm - praktyka i postawa, świadome lub nie, stawianie europejskich (i generalnie zachodnich) rozwiązań, problemów, kultury czy wartości wyżej niż te z innych kręgów kulturowych. Europocentryzm jest wariacją na temat etnocentryzmu, wyjątkowo wpływową z powodu jej forsowania na podstawie bieżącej i minionej siły politycznej. Europocentryzm łączy się również z rasizmem, który podważa istnienie wartościowej kultury wśród niebiałych^. Przejawy europocentryzmu można zaobserwować na uniwersytetach, gdy widzi się, że wszyscy omawiani myśliciele to, jak mówi określenie z lat sześćdziesiątych, "martwi biali europejscy mężczyźni" (ang. Dead White European Males).

Ewolucja - (łac. evolutio - rozwinięcie, rozwój) - ciągły proces, polegający na stopniowych zmianach cech gatunkowych kolejnych pokoleń wskutek eliminacji przez dobór naturalny lub sztuczny części osobników (genotypów) z bieżącej populacji. Wraz z nowymi mutacjami wpływa to w sposób ciągły na bieżącą pulę genową populacji, a przez to w każdym momencie kształtuje jej przeciętny fenotyp. Zależnie od siły doboru oraz szybkości wymiany pokoleń, po krótszym lub dłuższym czasie, w stosunku do stanu populacji wyjściowej powstają tak duże różnice, że można mówić o odrębnych gatunkach. Przebieg i mechanizm procesu ewolucji opisywany jest przez teorię ewolucji, udokumentowaną obserwacjami wywodzącymi się z paleontologii, biochemii, biologii molekularnej, genetyki, anatomii porównawczej, embriologii i biogeografii. Teoria ta wyjaśnia mechanizmy powstawania nowych gatunków i przyczyny różnorodności form biologicznych, a zarazem ich jedność, objawiającą się chociażby w powszechności występowania kwasów nukleinowych.

Dialog Platona: Goldiasz (sofista)

„Protagoras i Goldiasz negują istnienie prawdy cząstkowej.”

„Człowiek jest wiarą wszystkich rzeczy istniejących, że istnieją, nie istniejących, że nie istnieją”

Sokrates (sofista).

Nie brał pieniędzy za swoje nauczanie. Trzeba się zwrócić do człowieka, przyroda nie jest żadną nauką. Sprowadził filozofię z nieba na ziemię. „Poznaj samego siebie”. Zapoczątkował skierowanie się na człowieka w filozofii. Stosował metodę indukcyjną:

• metoda maieuntyczna (wydobywanie wiadomości za pomocą pytań) na zasadzie anamnezy (dusza już to widziała)

• metoda eleuktyczna - utożsamiał wiedzę z cnotą (wystarczy wiedzieć, co jest sprawiedliwe, żeby być sprawiedliwym); ale człowiek to nie tylko rozum, ale też namiętności, dlatego mimo, iż wiemy, co jest dobre, robimy źle.

Platon.

Transseksualista; stworzył akademię; jego uczniem był Arystoteles. „kto nie zna geometrii, niech nie wchodzi” - tak było napisane na wejściu do akademii. Napisał dialogi, w których opisywał różnych filozofów (Goldiasza, Protagorasa).

Wincenty Polak uporządkował te pisma:

• w pierwszym okresie twórczości Platon pisał o poglądach Sokratesa

• drugi okres to okres idei

Platon był idealistą obiektywnym, ale też dualistą antropologicznym i ontologicznym. Istnieje świat idealny (idei) i świat materialny (zjawisk, rzeczy). Świat idealny jest prawdziwy, bo jest modelem, wzorem dla świata materialnego. Mit jaskini jest odbiciem tej teorii. Świat idealny jest doskonały dlatego, że jest niezmienny, stały, niematerialny. Gdzie ten świat bytuje? Gdzieś w przestrzeni. A świat rzeczywisty jest nieogólny, jednostkowy, jest tylko odbiciem tego idealnego, dlatego jest niedoskonały.

Demiurg

Nie stworzył tego świata z niczego.

Jaskinia

Wg Platona człowiek składa się z ciała i duszy (dualizm antropologiczny). Mamy różne rodzaje duszy: pożądliwą, impulsywną (zwierzęta), popędliwą, rozumną, wegetatywną (rośliny). Wyróżnia nas dusza rozumna. Dusza jest zasadą życia - ożywia ciało. To nie ciało poznaje, lecz dusza. Dusza pełni też funkcję religijną; jest wieczna i nieśmiertelna (ciało jest niedoskonałe - śmiertelne). Jaka relacja zachodzi między duszą a ciałem? W celu odpokutowania dusza została zesłana do ciała. Człowiek to dusza władająca ciałem; ciało jest więzieniem duszy. Metodą na wyzwolenie duszy jest studiowanie filozofii. Platon był zwolennikiem teorii człowieka religijnego. Część tych poglądów przejęli również jego uczniowie. Uważał, że najważniejsze jest państwo, a obywatele rodzą się, żeby służyć państwu. W pierwszym okresie był zwolennikiem, żeby dzieci były zabierane od matek i nie znały ojców (kobiety powinny być zapładniane bez małżeństwa); dzieci powinny zostać odizolowane od rodziców. Zmienił pogląd w momencie, kiedy miał być sprzedany na targu jako niewolnik (został uratowany przez przyjaciela). Opowiadał się natomiast za tym, żeby od razu eliminować dzieci chore / ułomne (zrzucano je w Sparcie z wysokiej skały). Dlatego mówimy o ustroju komunistycznym (podporządkowanie jednostki państwu).

Arystoteles

Był synem lekarza; był nauczycielem Aleksandra Macedońskiego. Liceum Likejon. Opracował 180 konstytucji. Pisma logiczne: „Organo” (narzędzie), „kategorie”. Materiałów dostarczał mu Aleksander Macedoński.

Historia Filozofii: wykłady

Prof. nadzw. dr hab. Henryk Piluś

Semestr 2

- 11 -

---