S2 Historia Filozofii Henryk Pilu wyk ad 4


Wykład 4

17.04.2011

Falsyfikacja - (łac. falsum - fałsz) - jest to odmiana jednego z rozumowań zwanego sprawdzaniem. Termin ten rozpowszechniony został za sprawą krytycznego racjonalizmu Karla Poppera. Wnioskowanie falsyfikujące przebiega według schematu modus tollendo tollens: Przesłanki: 1) Teoria T implikuje jednostkowe zdarzenie obserwacyjne o. 2) Zdarzenie obserwacyjne o nie zachodzi. Wniosek: Teoria T jest fałszywa (nieadekwatna). Wnioskowaniu temu odpowiada następujący zapis w języku rachunku zdań:

0x01 graphic

Przykład wnioskowania według tego schematu: Teoria geocentryczna mówi, że Słońce krąży wokół Ziemi. Wiemy, że to nieprawda, zatem teorię geocentryczną należy odrzucić. Falsyfikacja jako odmiana sprawdzania. Sprawdzanie - definiując za Ajdukiewiczem pojęcie - jakiegoś zdania, np. zdania „a jest b” polega na rozwiązaniu zadania, które znajduje swe słowne sformułowanie w tzw. pytaniu rozstrzygnięcia „czy a jest b?” . Rozwiązaniem jest udzielenie jednej z dwóch właściwych odpowiedzi: „a jest b” albo „a nie jest b” na podstawie stwierdzenia prawdziwości lub fałszywości pewnych następstw wyprowadzonych ze zdania „a jest b”. W związku z powyższym procedura sprawdzania nie wyznacza jednoznacznie postaci konkluzji, wyinferowanie której zakończy proces sprawdzania. W procesie sprawdzania wyróżnić można następujące fazy: (a) postawienie pytania rozstrzygnięcia: „czy a jest b?”; (b) wyprowadzenie ze zdania „a jest b” jakichś następstw; (c) uznanie lub odrzucenie tych następstw. Wnioskowanie (inferencja), prowadzące do uznania lub odrzucenia tych następstw i w sumie do uznania lub odrzucenia zdania sprawdzanego, przebiega jedną z dwóch dróg: (1) od odrzucenia następstw do odrzucenia racji - droga dedukcyjna; (2) od uznania następstw do uznania racji - droga dedukcyjna albo redukcyjna: (2.1.) dedukcyjna gdy następstwa są równoważne ze zdaniem sprawdzanym; (2.2.) redukcyjna gdy następstwa nie są równoważne ze zdaniem sprawdzanym.Tak rozumiane sprawdzanie występuje w dwóch odmianach:

Falsyfikowalność jako podstawa rozróżnienia: kluczowe znaczenie dla rozróżnienia czy dana teoria jest teorią naukową, czy nie, ma obecnie kryterium falsyfikowalności. Pojęcie to zostało wprowadzone przez Karla Poppera w dziele "Logika odkrycia naukowego". Teoria opisująca pewien aspekt rzeczywistości, zjawisko czy zdarzenie historyczne, aby móc być uznaną za naukową, musi spełniać następujące kryteria:

Nigdzie w opisanych kryteriach naukowości teorii nie ma mowy o zgodności z doświadczeniem. Zgodność z doświadczeniem jest wymogiem, aby uznać daną teorię za prawdziwą (poprawniej: obowiązującą), natomiast nie jest konieczna dla uznania danej formy wypowiedzi za naukową: także teorie niezgodne z doświadczeniem lub niemożliwe obecnie do zweryfikowania doświadczalnego bywają przez niektórych nazywane teoriami naukowymi, badanymi i rozwijanymi jako np. alternatywne modele zjawisk poprawnie opisujące jakiś wąski aspekt rzeczywistości, hipotezy robocze, albo wręcz jako abstrakcyjne twory umożliwiające analizę sposobu rozwiązywania pewnych problemów (np. teoria flogistonu, dynamika Newtonowska, model cieczy idealnej, teoria obliczeń kwantowych itp.). W ramach poglądów związanych z falsyfikowalnością nie ma mowy o ocenie etycznej czy wartościowaniu poglądów sklasyfikowanych jako naukowe lub nie. W myśl tej metodologii twierdzenie jakoby myślenie każdej osoby ludzkiej było dokonywane przez krasnoludka zamieszkującego w naszej głowie, jest traktowane jako hipoteza naukowa: wystarczy otworzyć czaszkę i przekonamy się, że jest ona nieprawdziwa. Natomiast pogląd jakoby każde działanie człowieka było określone przez jego podświadomość nie może być uważane za naukowe, dopóki ktoś nie poda eksperymentu umożliwiającego sfalsyfikowanie takiego przekonania.

Teoria "dobrego paradygmatu": Imre Lakatos (węgierski filozof nauki) zauważył jednak, że gdy w naukach ścisłych (i nie tylko) komuś uda się wykonać eksperyment falsyfikujący, reszta naukowców wcale tak szybko ze starej teorii nie rezygnuje. Zauważył też, że właściwie każdą teorię da się tak zmodyfikować, aby pozornie falsyfikujący ją eksperyment jakoś jednak z nią pogodzić. Lakatos wymyślił więc nowe pojęcie - tak zwanego programu badawczego. Program badawczy tworzy zbiór teorii podstawowych, zwanych paradygmatami. Na ich bazie buduje się teorie szczegółowe. Teorie szczegółowe są testowane i budowane według zasad zauważonych przez Kanta i Poppera, a więc są zwykle albo weryfikowalne, albo falsyfikowalne. Paradygmat jest jednak zwykle "święty" i nienaruszalny; jeśli jakieś fakty wydają się mu chwilowo zaprzeczać, szybko "dorabia" się teorię, która jakoś wyjaśnia nowe fakty w ramach starego paradygmatu. Lakatos zauważył, że z logicznego punktu widzenia zawsze można stworzyć teorię szczegółową, która "uratuje" teorię ogólną. Naukowy paradygmat musi jednak spełniać szereg kryteriów: musi być spójny logicznie, jak najprostszy pojęciowo (nie powinien zawierać pojęć zbędnych - brzytwa Ockhama) i musi być kreatywny - to znaczy na jego podstawie powinno dać się budować falsyfikowalne i weryfikowalne teorie, które dobrze tłumaczyłyby znane fakty empiryczne. Paradygmat naukowy nie jest też do końca "święty" - zawsze można próbować go "podgryzać", jeśli zaś wymyśli się lepszy i bardziej kreatywny niż poprzedni, to stary ulega zmianie. Odróżnia to wyraźnie poprawny paradygmat nauki od np. wierzeń religijnych. W sumie wg modelu Lakatosa - nauka to poprawnie skonstruowany paradygmat oraz potwierdzone eksperymentalnie teorie szczegółowe.

Fanatyzm - (łac. fanaticus - zagorzały, szalony) - postawa oraz zjawisko społeczne polegające na ślepej i bezkrytycznej wierze w słuszność jakichś poglądów politycznych, religijnych lub społecznych. Przejawem fanatyzmu jest skrajna nietolerancja wobec przedstawicieli odmiennych poglądów. W odniesieniu do różnych sytuacji (np. określając kibiców mianem "fanatycznych") określenie "fanatyk" może mieć mniej pejoratywny lub nawet pozytywny wydźwięk. Używa się wtedy skrócenia "fan". Oznacza ono wtedy zagorzałość, oddanie jakiejś idei, gotowość poświęcenia się dla niej. Różnica między fanem a fanatykiem jest taka, iż pomimo ogromnego zainteresowania daną sprawą, zachowanie fanatyka pogwałca normy społeczne, a fana - nie. Po raz pierwszy określenia fanatici użyto wobec kapłanów bogini Bellony w Rzymie.

Fatalizm - radykalna forma determinizmu. Pogląd mówiący, że przyszłość i wydarzenia, które jeszcze się mają wydarzyć, są już z góry ustalone i nie mogą być zmienione przez żadne działania pojedynczego człowieka, lub całej ludzkości. Fatalizm w różnych odmianach stanowi część wielu religii. Można go odnaleźć w doktrynie stoików; teorie chrześcijańskie skłaniające się do predestynacji zostały w filozofii scholastycznej określone jako „argument lenia”. Typowym przejawem fatalizmu jest tzw. „stoicki spokój”.

Faszyzm - (wł. fascismo, od łac. fasces - wiązki, rózgi liktorskie i wł. fascio - wiązka, związek) - doktryna polityczna powstała w okresie międzywojennym we Włoszech, sprzeciwiająca się demokracji parlamentarnej, głosząca kult państwa (statolatrię, totalitarne silne przywództwo, terror państwowy i solidaryzm społeczny). Faszyzm podkreślał wrogość wobec zarówno liberalizmu, jak i komunizmu. Początkowo nazwa odnosiła się tylko do włoskiego pierwowzoru, później była stosowana wobec pokrewnych ruchów w latach 20. i 30. XX wieku, zwłaszcza narodowego socjalizmu w Niemczech, oraz współczesnych ruchów wywodzących się z partii faszystowskich (neofaszyzm). Wielu różnych naukowców różnie definiuje faszyzm, niemniej następujące elementy są najczęściej wymieniane jako integralne części faszyzmu: nacjonalizm, etatyzm, militaryzm, imperializm, totalitaryzm, antykomunizm, korporacjonizm, populizm oraz opozycja do politycznego i ekonomicznego liberalizmu. W niemieckiej wersji faszyzmu czyli narodowym socjalizmie ważnymi elementami był także rasizm, walka z religią lub instrumentalne wykorzystywanie jej, antysemityzm, homofobia i szowinizm które włoski faszyzm z czasem zaczął przejmować po współpracy Adolfa Hitlera z Benito Mussolinim. W Polsce do ideologii faszyzmu odwoływały się w okresie międzywojennym niektóre ruchy narodowe związane z narodowym radykalizmem.

Definicja: Powstało wiele definicji faszyzmu. Jedna z nich mówi, że faszyzm jest formą dyktatury nacjonalistycznej, która opiera się na kilku zasadach. Najważniejszym dobrem w państwie faszystowskim jest wspólnota, to znaczy naród (rozumiany jako ogół obywateli państwa) lub grupa etniczna rozumiana jako tożsama z narodem. Prawa jednostki są podporządkowane prawom narodu, który zyskuje tym samym realną osobowość, nie tylko jako pojęcie abstrakcyjne. Każde działanie dla jej dobra i na jej korzyść jest działaniem moralnie usprawiedliwionym. Jest to przede wszystkim zasada wodzostwa. Charyzmatyczny wódz, który "ma zawsze rację", jak głosiły włoskie plakaty na cześć Benito Mussoliniego, to osoba, która doskonale umie zdobywać sobie posłuch wśród ludzi. W stosunku do państwa faszyści wyznają etatyzm i statolatrię. Historyczne przypadki faszyzmu wiązały wspólnotę z grupą etniczną, i nie miały charakteru "obywatelskiego" a ściśle narodowy. Samo istotowe pojęcie faszyzmu, łączy idee zarówno lewicowe (socjalizm, syndykalizm) jak i prawicowe (konserwatyzm). Poprzez połączenie wyrwanych z całości części różnych doktryn, faszyzm stał się nową ideologią nie dającą pomieścić się w tradycyjnych podziałach na prawicę i lewicę. Faszyzm, jak większość totalitaryzmów, zrodził się z frustracji i niezadowolenia społecznego, np. szeregi SA w Niemczech zasilane były przez rosnące rzesze bezrobotnych. Ideologia częściowo zbieżna z faszyzmem istniała w Hiszpanii po wygranej wojnie domowej przez Generała Franco - frankizm.

Powstanie i rozwój: Doktryna faszystowska została ogłoszona zaraz po I wojnie światowej przez Benito Mussoliniego, który w roku w 1919 założył organizację znaną jako Związki Kombatanckie (Fasci di Combattimento), przekształconą w roku 1921 w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista). Faszyzmem włoskim inspirował się Adolf Hitler, tworząc w Niemczech ustrój narodowosocjalistyczny. Kwestią kontrowersyjną pozostaje klasyfikacja rządów gen. Francisca Franco w Hiszpanii. W 1947 roku proklamował on "monarchię katolicką", w praktyce jednak zachował autokratyczną władzę oraz wprowadził korporacjonistyczną gospodarkę.

Podstawowe cechy i założenia faszyzmu

Odwołania ideowe faszyzmu włoskiego: Ideologia faszystowska celowo i na dużą skalę odwoływała się do historii. Fascynacja Mussoliniego starożytnym Rzymem była widoczna już w pierwszych latach władzy faszystowskiej. Mussolini był początkowo stylizowany na „dziedzica” polityki Oktawiana Augusta, następnie zaś na jego wcielenie. Duce potrafił w doskonały sposób zaadaptować starożytny nośnik propagandy, jakim były monety. W epoce antyku mennice cesarskie, podporządkowane całkowicie woli panującego, dostarczały społeczeństwu krótkie, jednoznaczne komunikaty, zawarte najczęściej na rewersie monet. Dzięki temu władcy docierali ze swą „ideologią władzy”, do wszystkich niemal warstw, sfer i grup społeczeństwa. Nowożytnym odpowiednikiem monet stały się serie filatelistyczne. Zachowywały one przy tym antyczną tematykę i formę. Mussolini bardzo chętnie korzystał z tego nośnika dla przekazywania komunikatów podkreślających podobieństwa między jego rządami, a panowaniem cesarza. Doskonałą ku temu okazję stanowiły dwutysięczne obchody urodzin Augusta i ludzi z jego otoczenia, które przypadały na lata po 1930 roku.

Oskarżenia o faszyzm: Już od początków faszyzmu, termin ten był wykorzystywany w propagandzie oraz polityce. George Orwell następująco skomentował tendencję do szafowania przymiotnikiem "faszystowski" w debacie publicznej: Słowo "faszyzm" - będące w powszechnym użytku - pozbawione jest niemal zupełnie znaczenia. Słyszałem, jak "faszyzmem" nazwano: rolników, sklepikarzy, Kredyt Społeczny, kary cielesne w szkołach, polowanie na lisa, walki byków, Komitet 1922, Komitet 1941, Kiplinga, Gandhiego, Czang-Kai-Szeka, homoseksualizm, audycje radiowe Priestleya, schroniska młodzieżowe, astrologię, kobiety, psy - i nie pamiętam co jeszcze. Przymiotnik faszystowski był używane przez ZSRR w celach propagandowych przeciwko państwom zachodnim na zmianę z imperialistyczny. Termin faszystowski promowano w celu ukrycia podobieństwa ideologii narodowego socjalizmu (nazizmu) z socjalizmem w sferze gospodarczej[potrzebne źródło], zatarcia faktu współpracy ZSRR z nazistowską III Rzeszą w latach 1939-1941 oraz fascynacji Mussoliniego postacią i twórczością Lenina, gdy ten przebywał w Szwajcarii. Zarzut głoszenia faszystowskich poglądów jest od tej pory wykorzystywany powszechnie w debatach jako typowy pozamerytoryczny argument osobisty na określenie dowolnego zachowania lub opinii, które osoba go używająca uznaje za szczególnie odrażające[16][17]. Zjawisko to w sposób anegdotyczny opisuje Prawo Godwina.

Wzór modelu państwowego: Państwo faszystowskie, najwyższa i najpotężniejsza forma osobowości, jest siłą, ale siłą duchową - Benito Mussolini. Państwo faszystowskie charakteryzuje się dyktatorskim sprawowaniem władzy, którego podporą jest monopartyjny system parlamentarny. Funkcje ustawodawcze i wykonawcze przejmował wódz: we Włoszech Duce - Mussolini, który łączył różnorakie stanowiska znane z państw demokratycznych: prezydenta, premiera, zwierzchnika sił zbrojnych oraz głównodowodzącego. Bezpośrednio jemu podlegał szeroki aparat policyjno-kontrolny, który miał cały szereg zadań z dziedziny kontrwywiadowczo-inwigilacyjnych. Dodatkowo eliminował faktycznych opozycyjnych jak i domniemanych przeciwników politycznych. Mussolini dysponował potężnym urzędem OVRA, który łączył zadania policyjne, kontrwywiadowcze i ogólnonarodową walkę propagandową. W państwie wszystkie stanowiska, zarówno te najniższego jak i najwyższego szczebla, obsadzane były członkami zaplecza politycznego wodza, czyli jedynej partii sprawującej władzę - Narodowej Partii Faszystowskiej. Jeszcze przed przejęciem władzy w skład elektoratu tych ugrupowań wchodziły w zasadzie wszystkie warstwy społeczne, choć uogólniając można przyjąć iż wywodziły się one przede wszystkim z tzw. klasy średniej (miejskiej i wiejskiej, po drobnomieszczaństwo i małych oraz średnich przedsiębiorców), ale również z niższych klas społecznych, takich jak np. robotnicy. Zachowywano jednak pewne pozory parlamentaryzmu. Posłów obywatele wybierali z jednej listy wyborczej. Jednakże o wszystkim decydował w praktyce dyktator. Parlament odgrywał rolę propagandowo-edukacyjną dla społeczeństwa. To w nim członkowie partii wyrażali postanowienia wodza, cele polityczne i metody ich uzyskiwania. Sądownictwo stanowiło niezależną władzę, jednakże tworzono specjalne sądy partyjne, obyczajowe oraz dążono do obsadzania stanowisk sędziów oraz prokuratorów przez ludzi związanych ze sprawującą opcją polityczną. Docelowo program państwa faszystowskiego zakładał całkowite przejęcie sądownictwa przez odpowiednie organy partii.

Wzór modelu gospodarczego: Gospodarka państwa faszystowskiego była przykładem silnego modelu etatystycznej gospodarki rynkowej, tzn. że państwo respektowało istnienie własności prywatnej i nie zakazywało funkcjonowania prywatnej przedsiębiorczości, ale prowadziło bardzo silny interwencjonizm gospodarczy, a powiązania z wielkimi koncernami lub zakładami nie odbywały się na zasadzie procentowego udziału państwa w danej spółce lecz zwyczajnych zleceń-kontraktów desygnowanych przez państwo do poszczególnych przedsiębiorstw (nawet prywatnych). Podsumowując w państwie faszystowskim własność była dwojakiego rodzaju; albo całkowicie państwowa albo całkowicie prywatna, wszystko jedno czy na zasadzie konsorcjum czy pojedynczego właściciela. Majątki "wrogów narodu", działaczy opozycyjnych, były jednak przejmowane przez państwo. Zarazem polityka ekonomiczna ukierunkowana głównie na duże zakłady produkcyjne skutkowała zupełnym upadkiem małej i średniej przedsiębiorczości - głównej siły napędowej gospodarki rynkowej. W czasie rządów faszystów we Włoszech mamy do czynienia z upadkiem średnich prywatnych zakładów o charakterze wytwórczym (zwykle rodzinne przedsiębiorstwa). Ogólnie cały sektor średniej gospodarki przeżywał trudności związane z brakiem środków kredytowych. Wspieranie przez państwo przemysłu ciężkiego i militaryzacja gospodarki pochłaniała większą część finansów do sektorów: a) budżetowego (wysokie podatki, pozwalające sfinansować szereg państwowych inwestycji, b) przemysłu ciężkiego powiązanego z państwem. Model gospodarki państwa faszystowskiego zakładał przede wszystkim gospodarowanie na rynku wewnętrznym. Totalitaryzm odrzuca gospodarcze współdziałanie z innymi, a więc wspomożenie własnego przemysłu poprzez nałożenie wysokich ceł na artykuły importowane wiązało się z identyczną polityką innych państw, które uczestniczyły w wymianie handlowej z państwem faszystowskim a w konsekwencji oznaczało to swoistą alienację gospodarczą państwa totalitarnego. W kwestii walki z bezrobociem faszyści wybierali wybitnie etatystyczną metodę walki z nim - szeroko zakrojone działania państwa finansowane z budżetu. Organizowano roboty publiczne (budowa autostrad, portów, lotnisk, ogólnie rzecz biorąc konstrukcja i modernizacja infrastruktury), ponadto stosowano masowe zatrudnianie w przemyśle ciężkim, tym zarówno państwowym jak i prywatnym. Zwiększano liczebność armii oraz powoływano masę organizacji paramilitarnych, skupiających młodzież szkolną jak i tą tuż po ukończeniu nauki. Należy przy tym pamiętać, iż walka z bezrobociem poprzez model interwencyjny wiązała się z bardzo niskimi wynagrodzeniami dla pracowników (niejednokrotnie otrzymywali oni wypłatę w postaci dóbr, jak np. żywność), z drugiej jednak strony bezrobocie przestało być problemem palącym, a ludzie nie przymierali głodem. W połączeniu z państwową, darmową służbą zdrowia, oświatą i sprawnym aparatem policyjno-sądowym (nadzwyczaj sprawnym) dawało to poczucie względnej stabilizacji szerokim masom obywateli. Od obywateli wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa w dążeniu do wytyczonych przez państwo celów. Całe życie staje się podporządkowane idei totalitarnej. W mniemaniu faszystów koniec ich epoki powinien równać się końcowi całego narodu.

Faszyzm a (neo)liberalizm: Według niektórych naukowców lewicowej proweniencji, m.in. włoskiego ekonomisty i socjologa G. Arrighiego lub urugwajskiego prawnika F. F. Mertensa, faszyzm nie jest niczym innym jak "kumulacją kapitału w toku ekspansji". Ekspansji tej towarzyszą często m.in. rasizm i szowinizm, które ułatwiają zagarnięcie (lub niedopuszczenie do) kapitału warstw społecznych, będących poza "nurtem" ekspansji i stanowiących jej ewentualnych przeciwników. Mertens stwierdza, że model neoliberalny jest swego rodzaju kontynuacją modelu faszystowskiego. Jako dowody przedstawia powiązania niektórych firm zachodnioeuropejskich i amerykańskich bogacących się w czasach istnienia III Rzeszy na "zdobyczach" faszyzmu. Według powyższej definicji faszyzmu można mianem "faszystowskiego" nazwać rząd przedwojennej Polski, jak również rząd USA. Mertens twierdzi, że kapitał amerykański cały czas jest w toku ekspansji, co jest szczególnie widoczne podczas prezydentury G. Busha. Ofiarą w tym wypadku są narody państw (określanych jako "terrorystyczne" lub "zbójeckie") posiadających złoża surowców energetycznych lub mające istotne położenie dla handlowania nimi (Irak i Afganistan). Z drugiej strony, libertarianie uważają faszyzm za formę socjalizmu i antytezę systemu liberalnego tak w znaczeniu światopoglądowym jak i gospodarczym.

Porównanie faszyzmu z nazizmem: W faszyzmie włoskim kwestie dotyczące rasy są pomijane, natomiast w nazizmie stanowią ważną składową ideologii, zwłaszcza w postaci obsesyjnego antysemityzmu. Nazizm także próbował się osadzić w tradycji ludowej, co się nie udawało faszyzmowi. Różne także było podejście do przemocy i terroru - we Włoszech nie wprowadzono obozów zagłady, a sama liczba aresztowań na tle politycznym była o wiele mniejsza. Nazizm był antyreligijny, natomiast faszyzm szukał oparcia w Kościele. Faszyści podbijali kraje w imieniu agresywnego imperializmu, natomiast naziści pod hasłami obsesyjnego rasizmu.

Fatum - zły los. W mitologii greckiej to personifikacja nieuchronnego, nieodwracalnego losu; nieodwołalna wola bogów, na którą nikt nie ma wpływu. Fatum ciążące nad bohaterem ograniczało ramy jego wolnej woli, kierując skutki działań w jednym tylko, zgubnym kierunku. Było bezpośrednią przyczyną jego końcowej klęski i tragedii. Potocznie oznacza przeznaczenie, z tą różnicą, że przeznaczenie może mieć również wydźwięk pozytywny, a personifikacją jest wtedy Tyche (lub bardziej znana z mitologii rzymskiej Fortuna).

Fenomen - w antycznym greckim sensie (do czego nawiązuje M. Heidegger) „to, co samo na siebie wskazuje”; później jako „zjawisko” odróżniane pojęciowo od tego, o czym zjawisko informuje także zwykły pozór; treść przedmiotowa poznania; podstawowe pojęcie fenomenologii.

Fetyszyzm

Finalizm - pogląd głoszący, że wszystko, co się dzieje w przyrodzie, ma swój cel i przeznaczenie (teleologia).

Formalizm - (łac.), stanowisko w filozofii, nauce, sztuce, uznające, że o wartości wytworów poznania lub działania decyduje forma, a nie treść. Formalizm był istotnym kierunkiem w estetyce XX wieku, głosząc: w postaci radykalnej, że jedynie forma stanowi o wartości dzieł artystycznych (H. Wölfflin, A. C. H. Bell); a w umiarkowanej, że aspekty formalne są główną wartością, zaś inne aspekty dzieł artystycznych winne być jej podporządkowane (F. H. Bradley, R. Fry, rosyjska szkoła formalna: B. M. Eichenbaum, R. Jacobson, W. B. Szołowski).

Feminizm - (łac. femina `kobieta') - ideologia i ruch społeczny związany z ruchem równouprawnienia kobiet. Istnieje wiele odmian feminizmu, ze względu na różnice (głównie etniczne i polityczne) między jego zwolennikami oraz z powodu zmian światopoglądowych, jakie zachodzą w samym ruchu feministycznym. Dzisiaj pod pojęciem feminizmu rozumie się przede wszystkim nowy ruch feministyczny, za którego początek uważa się wydanie przez Betty Friedan książki pt. Mistyka kobiecości w roku 1963. Jednakże wszystkie nurty feminizmu oparte są na przekonaniu o dyskryminacji kobiet ze względu na ich płeć, prawie kobiet do emancypacji, sprzeciwie wobec seksizmu i patriarchatu[potrzebne źródło]. Feminizm opiera się na założeniu o dualizmie płci i chęci zwyciężenia dotychczas występującej w historii dominacji mężczyzn[potrzebne źródło]. Feministki i feminiści dążą do przekształcenia tradycyjnych relacji między płciami, uważanych za zniewalające jednostkę[potrzebne źródło]. Stąd pochodzi też myśl, że wyzwolenie kobiet jest i wyzwoleniem mężczyzn. Feministki nie chcą zamiany miejsc między kobietami i mężczyznami, nie chodzi też o naśladowanie mężczyzn, których rola społeczna także wzbudza głosy krytyki[potrzebne źródło]. W feminizmie podkreśla się szczególną naturę kobiet, która jest równowarta z naturą mężczyzn. Zakłada się, że uznanie kobiecych wartości i sposobu życia jest cenne zarówno dla mężczyzn jak i dla kobiet. Radykalne feministki mówią o oddzieleniu się od mężczyzn poprzez doprowadzenie do panowania kobiet - matriarchatu, umiarkowane mówią o wzajemnym uzupełnianiu się płci. Ich szczególna uwaga poświęcona jest przeciwdziałaniu dyskryminacji i gorszemu traktowaniu kobiet ze względu na ich cechy, sposób myślenia i osiągnięcia w różnych dziedzinach życia. W latach 60. XX wieku wysunięto również postulaty dotyczące uwzględnienia roli kobiet w historii, w której pomijano ich dorobek i osiągnięcia. Myśl feministyczna kiełkuje od XVII-XVIII wieku, choć jej ślady można znaleźć właściwie we wszystkich epokach. Za pierwszą feministkę w historii uznaje się Christine de Pisan, francuską pisarkę z XIV wieku.

Generalizacja - (łac. generalis - powszechny, ogólny) - zjawisko polegające na tym, że reakcja uwarunkowana na bodziec eksperymentalny przejawia się również w stosunku do wielu innych bodźców obecnych w otoczeniu eksperymentalnym (z których eksperymentator może sobie nawet nie zdawać sprawy, natomiast zwierzę je zauważa). Przeciwdziałając temu zjawisku, o ile zachodzi taka potrzeba, eksperymentator przeprowadza warunkowanie różnicujące do chwili gdy ma pewność, ze oczekiwana reakcja zachodzi tylko i wyłącznie na bodziec właściwy. Brak warunkowania różnicującego prowadzi do paradoksalnych zachowań opisanych jako zależność magiczna.

Gnoza - (gr. γνῶσις gnosis "poznanie, wiedza") - forma świadomości religijnej, system sprzeciwu, wyjście poza granice uznawanego porządku. Gnoza to wiedza przynosząca zbawienie. Gnostycy głoszą istnienie prawdy hermetycznej, ukrytej. Człowieka przedstawiają jako istotę uśpioną pogrążoną w odrętwieniu. Wiedza oznacza przebudzenie. Gnoza odwołuje się do obrazu. Jej żywiołem są symbole. Terminem tym najczęściej określa się ruchy religijne późnego antyku (doba hellenizmu) i wczesnego średniowiecza. Wśród nich wyróżnić można dwa główne nurty: gnozę monistyczną (syryjsko-egipską), której szczytowe osiągnięcie stanowi chrześcijański walentynianizm oraz dualistyczną gnozę typu irańskiego - manicheizm. Zasadniczą cechą światopoglądu gnostycznego (różnych proweniencji) jest przekonanie o upadku Ducha i uwięzieniu w świecie. W gnozie monistycznej świat - rozumiany jako byt materialny, ów padół zła i cierpienia, w którym przyszło nam żyć - jest ostatnią, najniższą emanacją Boga (bytu doskonałego). Zło, rozpad i śmierć zaistniały w wyniku pierwotnego boskiego upadku. Człowiek, istota obdarzona iskrą ducha, obarczony jest odpowiedzialnością naprawy tego błędu. Zadaniem oświeconego na ścieżce gnozy jest uwalnianie iskier Ducha i oddawanie ich Bogu. W przeciwieństwie do gnozy monistycznej, gdzie za zło i niedoskonały świat odpowiedzialny jest Jedyny Bóg, w dualistycznej gnozie Maniego świat jest polem walki dwóch niestworzonych antagonistycznych wobec siebie sił światła i ciemności (irański Ahura Mazda i Aryman). W światopoglądzie gnostycznym istotną rolę pełniła kosmologia i astronomia. Do gnozy odwoływali się m.in.: bogomili i katarzy. Gnostykami byli: Szymon Mag, Marcjon, Walentyn Egipcjanin, Bazylides, Herakleon, Ptolemeusz, Markos i Teodor. Najbardziej znanym współczesnym polskim gnostykiem jest Jerzy Prokopiuk. Gnostycyzm manifestował się w różnorodnych wspólnotach wyznawców rozproszonych w Palestynie, Syrii, Azji Mniejszej, Egipcie, Italii (Rzymie) i na innych obszarach nad Morzem Śródziemnym. W II wieku istniała również gnoza pogańska, o czym świadczy traktat Poimandres ze zbioru Corpus Hermeticum. Swoistą współczesną formą gnozy jest antropozofia Rudolfa Steinera. Jako szkoła gnostyczna definiuje się także Lectorium Rosicrucianum - Międzynarodowa Szkoła Złotego Różokrzyża. O gnozie i rewolucji gnostyckiej pisze autor książki "Nowa nauka polityki" - Eric Voegelin.

Gnoseologia / Gnozeologia - teoria poznania. Noetyka, logika materialna, naukowo - filozoficzne badanie istoty, uwarunkowań, zakresu i granic prawdziwego poznania ludzkiego. Początkowo w filozofii zakładano, że związek rozumu z prawdą był dany od zawsze (realizm teoriopoznawczy). Aż do końca średniowiecza istniały wprawdzie kierunki, które przeczyły, że możliwe jest poznanie prawdy niezależnej od poznającego podmiotu (np. sofistyka, sceptycyzm, nominalizm), ale nie udało się im podważyć na stałe zaufania do rozumu. Z jednej strony lekceważono złudzenia zmysłowe, ponieważ pomniejszano znaczenie doświadczenia zmysłowego w przeciwieństwie do rozumu (dla Platona rzeczywiste poznanie było ponownym rozpoznawaniem idei przez duszę, do czego przedmioty zmysłowe dawały tylko impuls), a z drugiej strony uważano, że złudzeń zmysłowych można uniknąć pod pewnymi warunkami. Ta postawa jest charakterystyczna jeszcze dla racjonalizmu Kartezjusza i G. W. Leibniza. Po badaniach J. Locke'a i D. Hume'a, którzy przede wszystkim podkreślali znaczenie doświadczenia jako źródła poznania w porównaniu z rozumem (empiryzm), I. Kant poddał możliwość poznania jako taką zasadniczej krytyce. Dla niego poznanie jest możliwe jedynie przez współdziałania zmysłowości i intelektu; wszelkie poznanie uwarunkowane jest skończonym rozumem człowieka („idealizm transcendentalny”). Od I. Kanta nigdy już nie ustało powątpiewanie w prawdę „obiektywną”, tj. niezależną od człowieka i jego organu poznania, co w naiwnym realizmie było sprawą niekwestionowaną. W pewnym stopniu zepchnął on na plan dalszy wszelką problematykę ontologiczną w filozofii do czasu, gdy w krytycznym realizmie, w fenomenologii, a zwłaszcza w filozofii egzystencji (pokonanie sprzeczności podmiot - przedmiot) opracowane nowe założenia teoriopoznawcze. Dla uzasadniania współczesnej nauki z jej pragmatycznym pojęciem prawdy teoria poznania ma jedynie ograniczone znaczenie.

Gnostycyzm - (gr. gnosticos, od gr. gnosis, wiedza tajemna), dualistyczny ruch religijno - filozoficzny, łączący filozoficzną spekulację, pozostającą pod wpływem platonizmu, z hermetyzmem, elementami religii irańskiej oraz żydowską i judeochrześcijańską apokaliptyką. Organizacja ruchu gnostycznego opierała się prawdopodobnie na tym samym wzorze co Kościoła chrześcijańskiego. Posiadała hierarchiczne instytucje, kanon pism świętych, credo itd. uznaje się, że najstarsze formy gnostycyzmu sięgają okresu po zburzeniu świątyni jerozolimskiej, po 70, postawy buntu przeciw Prawu Bożemu i zawiedzionych nadziei eschatologicznych. Pisma gnostycyzmu, w formie apokryfów biblijnych, dydaktycznych listów i homilii, systematycznych rozpraw teozoficznych i tekstów ezoterycznych przeznaczonych na użytek poszczególnych sekt, cieszyły się wielką popularnością zwłaszcza w II - III wieku na terenach cesarstwa rzymskiego. Osnowę doktryn gnostycyzmu stanowił radykalny dualizm, rozdzielający Boga i świat, dobro i zło, lub gradualistyczny system, od transcendentalnego Boga po zmysłowy kosmos. Mimo różnorodności teologicznych wizji łączyło je wspólne przekonanie o zbawczej sile wiedzy, osiąganej na mocy objawienia wyrażanego przez negację terminów racjonalnych, oraz radykalne przewartościowanie postawy tak helleńskiej jak judeochrześcijańskiej wobec zła wszechogarniającego świat. Niemożliwy do uchylenia wpływ kosmicznego losu (heimarmene), kierowany przez obce moce, znosił według gnostycyzmu sens działań zmierzających do jego naprawy. Ten antykosmizm sformułowany został w doktrynie o rozpadzie transcendentnego Boga w czasach przedkosmicznych na cząstki, duchy uwięzione w kosmosie. Ich powrót do boskiej pełni (pleroma) możliwy jest dzięki zabiegom samego Boga i jego cząstek, iskier bożych zamkniętych w ciele gnostyka. Wiedza o Bogu i boskiej części siebie samego zdolna jest wyzwolić człowieka od rzeczywistości tego świata. Do najsłynniejszych gnostyków zalicza się Szymona Maga, Karpokratesa, Walentyna, Bardesanesa i Maniego. Gnostycyzm wywarł głęboki wpływ na rozwój doktryn teologicznych i uściślenie terminologii filozoficznej rywalizującego z nim Kościoła chrześcijańskiego, umocnił jego instytucję ortodoksji, stojącej przed wyzwaniami herezji inspirowanych gnostycyzm jako religijny ruch przetrwał do końca starożytności.

Hedonizm - sformułowany przez Arystypa etyczny pogląd, że celem i miarą ludzkiego działania jest przyjemność (zdolność do odczuwania zmysłowych lub duchowych przyjemności jest cnotą); również u niektórych francuskich materialistów XVIII wieku (Helwecjusz, P. H. Holbach).

Heglizm - różne próby kontynuowania filozofii G. W. F. Hegla. Tuż po śmierci Hegla jego uczniowie podzielili się przede wszystkim w kwestiach teologicznych i społeczno-filozoficznych na tzw. „prawicę” (konserwatywną, teistyczną) oraz „lewicę” (młodohegliści, zwłaszcza Bauer, D. F. Strauss, A. Ruge, L. Feuerbach), z której wyrósł materializm dialektyczny K. Marksa i F. Engelsa. Pośrednie stanowisko zajmowali J. E. Erdmann, K. Rosenkranz i inni. W II połowie XIX wieku wpływy Hegla w Niemczech (prócz historii filozofii i estetyki) zmniejszyły się, natomiast poza Niemcami coraz bardziej go szanowano (np. w Wielkiej Brytanii F. Bradley, w USA J. Royce). W XX wieku znów znalazł zwolenników i krytycznych kontynuatorów (G. Bolland, B. Croce i G. Gentile), w najnowszych czasach znów rośnie zainteresowanie polityczną teorią, filozofią religii i filozofią przyrody Hegla oraz jego estetyką (np. A. Kojève); poszukiwanie ukrytych tam jeszcze możliwości rozstrzygania problemów i innowacji wpływa obecnie na krytyczną kontynuację jego filozofii.

Herezja - pojęcie zaczerpnięte z religii chrześcijańskiej[1] i sensu stricto, odnosi się tylko do wydarzeń w obrębie chrześcijaństwa. Podobne do chrześcijańskiej herezji zjawiska zdarzały się w obrębie innych wielkich religii, mając w nich jednak inne znaczenie, inny wymiar i inne skutki. Dlatego można je określać jako herezję tylko umownie, przez analogię. W tym sensie przez herezję rozumie się poglądy jednostek bądź grupy wyznawców danej religii sprzeczne z dogmatami, podstawowymi zasadami, naukami lub ustaleniami autorytetów konstytuującymi tę religię. Samo pojęcie herezji (łac. haeresis < gr. αἵρεσις hairesis - "wybór") było znane już przed pojawieniem się chrześcijaństwa - rozumiano przez nie odrębną sektę religijną albo szkołę filozoficzną. W chrześcijaństwie od pierwszych wieków herezją określano wybiórczą interpretację prawd wiary, Pisma Świętego, symboli - eksponowanie jednych prawd i pomijanie innych. Wobec osób, które trwały przy swoim zdaniu wbrew opinii synodów i papieży, ogłaszano anatemę. Według definicji podanej przez Tomasza z Akwinu (1225-1274), herezja polega na odrzuceniu w mniejszej lub większej części depozytu wiary[potrzebne źródło] - nauki Kościoła na temat wiary i moralności, nie zaś kwestii liturgicznych, organizacyjnych itp. Definicję tę Tomasz sformułował w odniesieniu do Kościoła katolickiego, jednak pozostałe wyznania chrześcijańskie ujmują istotę herezji w sposób bardzo podobny. Herezję należy odróżnić od apostazji (całkowitego porzucenia wiary) i od schizmy (wypowiedzenia posłuszeństwa najwyższej władzy duchownej - w Kościele rzymskim papieżowi, w Kościołach partykularnych - patriarsze bądź katolikosowi).

Hermeneutyka - (gr. hermeneutikos, przydatny do objaśniania), sztuka rozumienia i interpretowania tekstów, czy też ogólniej, tworów sensownych. Rozumiemy to, co mówią do nas inni ludzie, usiłujemy uchwycić sens ich słów i wypowiedzi. Sens wypowiedzi nie oznacza przy tym nic innego jak reguły użycia jakiegoś wyrażenia. To, czy ktoś uchwycił sens jakiegoś słowa czy też nie widać po tym czy potrafi go poprawnie użyć. Rozumienie i interpretacja tekstów są pojmowane jako tworzenie hipotez dotyczących tego, co zawarte jest w danym tekście, podobnie jak rozumienie i interpretowanie działań ujęte zostaje jako dochodzenie do interpretacji adekwatnej, tzn. do ujawnienia motywów wyznaczających dane działanie. Zdaniem niektórych tekst nigdy nie będzie zinterpretowany - dookreślony, lecz nie ze względu na niewyczerpywalność sensu, ale dlatego, że jako taki - interpretacji nie podlega. Rozumieć i interpretować można tylko język. Tekst, jak szkatułka przechowuje skarby przeszłości, zawiera w sobie przekaz tradycji, treść, którą zawsze można wydobyć z niepamięci, odpowiednio - adekwatnie - odtworzyć, czyli dezaktualizująco powtórzyć bez względu na to kto, kiedy i w jaki sposób będzie o nią pytał. W ten sposób usiłuje się zakreślić granice roszczeń hermeneutycznych. Rozsunięcie między tekstem pierwotnym (interpretowanym) a tekstem wtórnym (interpretującym) z jednej strony niewątpliwie pozwala na produkcję nowych wypowiedzi; fakt, iż tekst pierwotny nie jest domknięty, że zawsze podlega aktualizacji, nowemu odczytaniu, próbie osadzenia go w nowym kontekście kulturowym, podlega pragnieniu posiadania go ciągle przez nowych czytelników, wszystko to tworzy otwartą możliwość nieustannej reinterpretacji. Z tej perspektywy poszukiwanie ostatecznej lektury, granicznego domknięcia tekstu wydaje się raczej naiwne. Z drugiej jednak strony mogłoby się zdawać, że zadaniem interpretacji (komentarza), niezależnie od użytych w nim technik, jest wypowiedzenie tego, co zostało już milcząco sformułowane w tekście. W tym kontekście interpretator niczym położnik pozwala jedynie ujawnić się literom sensu uśpionym w tekście. Łącząc te dwie perspektywy, uzyskujemy istotę sporu hermeneutycznego: komentarz powinien wypowiedzieć to, co w tekście już zostało powiedziane i zarazem powinien wypowiedzieć po raz pierwszy to, co w tekst nigdy nie zostało wmontowane (wszyte). Stąd komentarz błąka się pomiędzy koniecznością powtarzania tekstu komentowanego a potrzebą mówienia poza tekstem interpretowanym, co skazuje go albo na tautologiczność, albo na konieczność dezinterpretacji, a zatem dopisywania tego, czego w tekście nie sposób znaleźć.

  1. W znaczeniu tradycyjnym hermeneutyka to dyscyplina naukowa o charakterze filologicznym zajmująca się badaniem, objaśnieniem i interpretacją źródeł pisanych, po to, by ustalić ich poprawny tekst i właściwy sens. Pełni rolę pomocniczą w stosunku do nauk historycznych posługujących się różnego rodzaju dokumentami (np. historii literatury i filozofii, religioznawstwa, historii jako takiej). Początki tak pojętej hermeneutyki można znaleźć już w starożytności (np. prace prowadzone w bibliotece Aleksandryjskiej), choć w swym obecnym kształcie rozwijała się od czasów renesansu (badania nad spuścizną literacką antyku). Jej pierwowzór stanowi hermeneutyka biblijna, dziedzina nauk teologicznych, których celem jest stworzenie filologiczno - historycznych podstaw egzegezy biblijnej i refleksji teologicznej, tj. ustalenie sensu tekstu, najbardziej zgodnego z jego brzmieniem i prawdopodobnym zamierzeniem autora. Jej pierwsze zasady wypracowali starożytni uczeni chrześcijańscy, m.in.: Orygenes, św. Hieronim, św. Augustyn, Kasjodor. Rozwinęła się szczególnie w XVI wieku, w związku z głoszoną przez reformację koniecznością powrotu do biblijnych źródeł wiary. Na hermeneutykę biblijną składały się tradycyjnie trzy grupy zagadnień, tworząc trzy jej poddyscypliny:

Współcześnie hermeneutyka biblijna korzysta obficie z osiągnięć nauk humanistycznych, zwłaszcza językoznawstwa, literaturoznawstwa, filozofii, historii, archeologii, teorii kultury.

  1. W znaczeniu ściślejszym (obecnie najpowszechniejszym) hermeneutyka to sztuka rozumiejącej interpretacji (rozumienie jest centralna kategorią tak pojętej hermeneutyki) różnych przejawów aktywności ludzkiej, zwłaszcza o charakterze kulturowym, zmierzająca do odkrycia ich głębokiego sensu i umieszczenia ich w szerszym kontekście historycznym, społecznym, światopoglądowym itp. Jej początki łączy się z osobami F. E. Schleiermachera, W. Diltheya. Hermeneutyka, wg Schleiermachera, miała się przeistoczyć w rzemiosło oparte o jasne reguły „wywiedzione z natury i mowy”. Natomiast życie i poznanie, życie i dzieje - a w nich człowiek - ujmowany w całości jego sił, jako istota rozumiejąca świat i tworząca kulturę - wyznaczają najogólniej obszar zainteresowań Diltheya, twórcy filozofii hermeneutycznej, która stanowi swoistą drogę do rozumienia i interpretowania rzeczywistości. Myśl Diltheya kontynuowana była przez jego uczniów: G. Mischa, H. Plessnera, i O. F. Bollnowa. Logos życia jest w tej filozofii dziejowym procesem, w którego trakcie dochodzi do głosu znaczenie życia i jego struktury; dopiero jako dziejowe, czyli podlegające dynamice ekspresji, życie jest poznawalne. Proces ten nie czyni go jednak całkowicie przejrzystym i nie jest w stanie usunąć irracjonalnej reszty; jako niosące nowość, otwarte ku przyszłości - życie pozostaje niezgłębialne.

Hermeneutyka rozwinęła się w trzech zasadniczych kierunkach:

Współcześnie odgrywa znaczącą rolę w literaturoznawstwie, religioznawstwie, antropologii kulturowej itp. (m. in. P. Ricoeur). Zdaniem Gadamera, każda próba analitycznego wyjaśnienia obiektywności zakłada jej wstępne intuicyjne rozumienie. Podstawą swojej filozofii Gadamer czyni szeroko pojetą filologię - poprzez penetrację poznawczą rzeczywistości mowy stara się odsłonić racjonalne struktury rządzące światem ludzkim we wszelkich jego przejawach. Hermeneutyka uważa za dialog między tekstem a człowiekiem, twierdząc, że tekst odczytuje się zawsze przez pryzmat pewnych założeń i uprzedzeń, które interpretacja ma odsłaniać (zasada koła hermeneutycznego). Dociekania Gadamera inspirowały wiele nurtów humanistyki współczesnej (estetykę, historiozofię, socjologię, teorię kultury, literaturoznawstwo). Zdaniem Gadamera nie istnieje żadna powszechnie przyjmowana definicja obiektywności ani „obiektywnie” rozumiana obiektywność, która mogłaby służyć neutralnie jako podstawa dalszych badań. Gadamer nie tyle przeciwstawia sobie obiektywność i subiektywność, ile odrzuca prawomocność samej dystynkcji (alternatywy) między wiedzą obiektywną i subiektywną. Według Gadamera, również fenomenologia Husserla przyjmuje, że nie wolno przeciwstawiać subiektywności obiektywności, gdyż wówczas subiektywność sama jest rozumiana obiektywistycznie. Problem obiektywizmu i relatywizmu związany jest z rozdzielaniem pierwotnej jedności osi podmiot - przedmiot, którego hermeneutyk nie akceptuje. Według Gadamera, poznający podmiot, który jest zarazem rezultatem poznania, dokonuje syntezy, której elementem są treści dostarczane przez tradycję i język, a poznanie nie polega na pasywnym i wiernym odzwierciedlaniu i prezentowaniu przedmiotowo danego świata, lecz na jego konstrukcji i rekonstrukcji. Uchylenie przez filozoficzną hermeneutykę dychotomii podmiot - przedmiot sprawia, że trudno w niej postawić tradycyjny problem obiektywności poznania, podobnie jak nie można zapytać, czy dokonuje ona obiektywizacji lub subiektywizacji poznania. W myśl tzw. hermeneutyki radykalnej Johna D. Caputo, działalność interpretacyjna powinna wzbudzać w nas zdolność do odnajdywania siebie. Caputo twierdził, że głównym zadaniem hermeneutyki jest „przywołanie naszego życia na powrót do ludzkiego charakteru”, do poczucia skończoności i śmiertelności, do radości i tragedii ludzkiej kondycji, do takiego rozumienia siebie, w którym możemy siebie rozpoznać. Hermeneutyka radykalna dotyczy już nie tyle samej egzystencji ani nawet nie staje się interpretacją tekstu w terminach jego struktur znaczeniowych, które odnoszą się pierwotnie do pewnych elementów rzeczywistości, ale swoją funkcję spełniają dopiero w odniesieniu do samej aktywności interpretacyjnej. W ogólnym ujęciu hermeneutyka radykalna pojawia się jako możliwość przekroczenia opozycji podstawowych strategii interpretacyjnych, czyli interpretacji adekwatnościowej i konstruktywistycznej.

W interpretacji adekwatnościowej przedmiot interpretowany charakteryzuje m. in.:

Interpretacja adekwatnościowa musi spełniać następujące wymogi:

Interpretacja konstruktywistyczna dotyczy przedmiotu odznaczającego się:

Interpretacja taka byłaby zatem konfrontowaniem jednego słownika z innym w dążeniu do wyzwolenia energii; wyzwolona energia będzie najbardziej obfita wówczas, gdy konfrontowane słowniki pozostają względem siebie w skrajnej opozycji, przepastnej obcości, gdy sytuują się na kartografii literackiego nieba w krańcowo, „prima facie” przynajmniej, oddaleniu, tak jak to się dzieje w bluźnierczej twórczości Michela Sevres, konfrontującego wypowiedzi o termodynamice z rozdziałami powieści Zoli.

Taka interpretacja jest więc:

Heteronomia - (gr. heteros - inny + nomos - prawo) - zachowanie polegające na poddawaniu się, przyjęciu norm ustalonych przez innych ludzi (głównym powodem ich przestrzegania są sankcje zewnętrzne). Wg Sergiusza Hessena jest to stan pośredni między anomią a autonomią. Jest to drugi etap rozwoju moralnego człowieka wg Jean'a Piaget'a który następuje między 2 a 9 rokiem życia.

Heurystyka - sztuka znajdowania, procedura zdobywania nowego poznania; zasady heurystyczne to założenia, które są próbnie stosowane w badaniach naukowych jako hipotezy robocze.

Hipoteza - ściśle zdefiniowane i niesprzeczne założenie naukowe dotyczące związków między obserwowanymi wielkościami (zmiennymi), które ma wprawdzie pewien stopień prawdopodobieństwa, ale wymaga sprawdzenia i potwierdzenia, często za pomocą empirycznej falsyfikacji. Każde systematyczne badania naukowe poprzedza co najmniej jedna hipoteza, określająca również metodologię przeprowadzenia doświadczenia sprawdzającego. Jeśli założenie jest dopiero wstępne i wyznacza kierunki metodologiczne, mówi się o „hipotezie roboczej”. Hipoteza jasno i jednoznacznie potwierdzona przez fakty uważana jest za prawo.

Historiozofia - Filozofia historii (historiozofia, filozofia dziejów, filozofia historii) - nauka filozoficzna zajmująca się refleksję nad sensem i istotą dziejów rozumianych jako całość uporządkowanych lub nieuporządkowanych zmian zachodzących w czasie.

Podstawowe problemy historiozofii to:

Filozofię historii należy odróżnić od metodologii historii, która (przy wzajemnym przenikaniu się obu dziedzin wiedzy) zajmuje się nie ogólną refleksją nad historią jako dziejami, ale nad historią jako historiografią, nauką humanistyczną której przedmiotem są dzieje.

Nazwa i kontekst: Użycie poszczególnych nazw tej dyscypliny filozoficznej ("historiozofia", "filozofia dziejów", "filozofia historii", "filozofia dziejowości") sugeruje odmienne podejście do jej przedmiotu i metody. Termin filozofia dziejów budzi skojarzenia z heglizmem - osoba uprawiająca "filozofię dziejów" najprawdopodobniej rozumie ją tak jak Hegel, redukując wiele zjawisk kultury i nauki do zjawisk historycznych (podejście takie nosi nazwę historyzmu lub - pejoratywną - historycyzmu) i głosząc rozumny, uporządkowany charakter procesu historycznego. Termin filozofia historii jest bardziej neutralny i nie pociąga za sobą próby redukcji wszystkich zagadnień filozoficznych do zagadnień historiozoficznych. Termin historiozofia odnosi się do każdej, niekoniecznie czysto filozoficznej refleksji nad historią, np. literackiej, socjologicznej, politologicznej czy zawartej w samej historiografii (mówimy np. o historiozofii Romantyzmu, historiozofii Mickiewicza zawartej w Dziadach, historiozofii pruskiej szkoły historycznej itp.). Filozofia historii rozwija się przede wszystkim w niemieckiej i włoskiej tradycji filozoficznej i koncentruje się najczęściej wokół poglądów zbliżonych do filozofii Hegla i Marksa. Popularna w tradycji anglosaskiej niechęć do heglizmu często oznacza także niechęć do całości problematyki historiozoficznej - pomimo istnienia historiozofii anglosaskich zawartych w neokonserwatyzmie.

Źródła myślenia historycznego: Starożytna koncepcja czasu (nazywana cykliczną, w odróżnieniu od dominującej współcześnie koncepcji linearnej) wywodząca się z myślenia mitycznego implikowała przekonanie, że w historii nie dokonują się żadne rzeczywiste zmiany, a zmiany które obserwujemy mają charakter pozorny, stanowiąc w istocie elementy przemian cyklicznych. Klasycznymi przykładami tego sposobu myślenia są stoicki mit wiecznego powrotu i koncepcja czterech wieków ludzkości Owidiusza. Chrześcijaństwo w swojej teologicznej koncepcji historii świętej przyniosło nową, linearną koncepcję czasu - od stworzenia świata i upadku do zbawienia i paruzji. Problematykę chrześcijańskiego podejścia do historii zapoczątkował św. Augustyn w Państwie Bożym. Koncepcja ta uznaje istnienie sensu dziejów, którym jest zbawienie (cel ten jest z góry ustalony przez Boga). W pierwszym tysiącleciu chrześcijaństwa i w średniowieczu pojawiały się też tendencje millenarystyczne. Średniowiecze w swoim dążeniu do ładu, niezmienności i systematyzacji rzeczywistości zahamowało rozwój myślenia historycznego, kładąc nacisk na to, co wieczne. Renesans sam w sobie nie rozwinął myślenia historycznego, ale w swoim krytycyzmie wobec tego, co zastane, umożliwił udoskonalenie i rozwój badań historycznych, a w swojej tendencji do nawrócenia do tego, co dawne dał podstawy fundamentalnej w historiozofii koncepcji trójpodziału historii.

Humanizm - ruch intelektualny w okresie XIV - WVI wieku ściśle związany z ideą renesansu (renovatio antiquorum), stymulujący poznanie i przyswajanie kultury antycznej i na jej podstawie współtworzący kulturę literacką i filozoficzną epoki Odrodzenia. Termin humanizm powstał w XIX wieku i jest używany również w znaczeniach szerszych: z jednej strony jako określenie postawy wyrażającej pojmowanie człowieka w duchu hasła humanista, określającego wzorem antycznym mistrzów (głównie Cycerona) ideał człowieka wykształconego, podkreślającego jego twórczą indywidualność i wszechstronność, z drugiej jako określenie pewnego typu kultury, wykształcenia i światopoglądu ujawniających się we wszystkich epokach. Humanizm renesansowy narodził się we Włoszech w XIV wieku (czasy działalności F. Petrarki i G. Boccaccia), tam też przeżywał swoje apogeum w drugiej połowie XV wieku (czasy L. Valli, L. B. Albertiego, M. Wicina, P. della Mirandoli).u jego powstania legło przekonanie o konieczności powrotu do starożytności uznawanej za szczyt rozwoju kultury i literatury. Stąd hasło powrotu do źródeł (ad fontes) i postulaty systematycznych badań źródłowych, studiowania rękopiśmiennych przekazów, ustalania i komentowania tekstów oraz ich naśladowania. Wynikiem filologicznej działalności humanistów, wspartej wynalazkiem druku, było m. in. odtworzenie łaciny złotego okresu kultury rzymskiej i uznanie jej za jedyny wzorzec tego języka, opracowania krytyczne autorów antycznych, a przede wszystkim studia nad językiem i nieznaną średniowieczu literaturą grecką. Filologiczny aspekt humanizmu wyraził się w ideale badacza humanisty władającego trzema językami starożytności: łaciną, greką i hebrajskim (homo trinlinguis), co umożliwiało mu bezpośrednie obcowanie z literaturą (bonae Littre). Głównymi ośrodkami humanizmu włoskiego były: Florencja Medyceuszy, Rzym papieży - humanistów (m. in. Pius II, Aleksander VI, Juliusz II, Leon X), Wenecja, dwory książęce Werony, Ferrary, Turbino, Mantui oraz uniwersytety, na których uprawiano w nowym duchu studia humanitatis (gramatyka, retoryka, poetyka i poezja, historia, filozofia moralna). Na gruncie filozofii zasługą humanistów były edycje krytyczne dzieł m. in. Platona i Arystotelesa. Programowa niechęć do ograniczeń stawianych przez wielkie systemy filozoficzne, zwłaszcza przez scholastykę, sprzyjała twórczemu eklektyzmowi, czerpiącemu z tradycji arystotelizmu, platonizmu, epikureizmu i stoicyzmu, podejmowaniu problemów szczegółowych w obrębie filozofii moralnej, antropologii, zagadnień polityczno - społecznych. Szczególna rola przypada estetyce, której owocem był nawiązujący do antyku renesansowy klasycyzm. Na przełomie XV i XVI wieku ruch humanistyczny objął swym zasięgiem również kraje na Północ i na Wschód ad Alp, czego skutkiem było powstanie ponadnarodowego środowiska humanistów, wspieranego przez uniwersytety przyciągające wędrownych intelektualistów, przemierzających Europę w roli studentów lub wykładowców. Humanizm północnoeuropejski, rozwijający się w innych warunkach niż w Italii, wytworzył swoistą odmianę humanizmu chrześcijańskiego, której najwybitniejszym przedstawicielem był Erazm z Rotterdamu. Rozwój humanizmu w europie Północnej w XVI wieku, zwłaszcza filologii biblijnej, był jedną z przyczyn powstania reformacji (M. Luter, F. Melanchton). W Polsce humanizm rozwijał się w ścisłym związku z kształceniem się elity intelektualnej na uniwersytetach włoskich (Padwa) i północnoeuropejskich. Początkowo tworzą go przybysze z Włoch (Kallimach) i Niemiec (Celtis), z czasem wytwarza się własne środowisko humanistyczne, którego ośrodkami stają się Akademia Krakowska, dwory możnowładcze i biskupie (m. in. mecenat Grzegorza z Sanoka, P. Tomickiego) oraz dwór królewski. Szczególnie bujny rozkwit humanizmu przypada na pierwszą połowę XVI wieku (czasy Zygmunta I). poezję humanistyczną tworzą m. in. A. Krzycki, K. Janicjusz, J. Dantyszek, rozwijają się w nowym duchu uprawiane nauki ścisłe i astronomia (M. Kopernik) oraz myśl polityczno - prawna (A. Frycz Modrzewski). Humaniści uczestniczą w ruchu reformacyjnym (J. Łaski, A. Trzecieski młodszy). Osiągnięcia czasów Zygmuntowskich owocują w drugiej połowie XVI wieku wybitnymi postaciami humanistycznej filologii (A. P. Nidecki) i literatury; w języku polskim tworzyli Ł. Górnicki i J. Kochanowski, dzięki któremu poezja polska osiąga artystyczny poziom najwybitniejszych dokonań literatury epoki Renesansu.

Idea (gr. idea, od idein, widzieć, dostrzec, spojrzeć), w znaczeniu pozafilozoficznym widzialna, zewnętrzna postać rzeczy lub osoby, właściwość; również, już u Tukidydesa, rodzaj jakiejś rzeczy (np. „każdy rodzaj śmierci”). Centralne miejsce idea zajmuje w filozofii Platona. We wczesnych dialogach, tzw. sokratycznych, idea ma znaczenie logiczne, jej odkrycie jest celem myślenia, które w mnogości zjawisk dostrzega „okiem duszy” ich wspólną, jedną, niezmienną postać, będącą warunkiem definicji jednostkowej rzeczy. W średnich i późnych dialogach idea jest samodzielną istotnością, w której rzeczy biorą udział (metheksis) i w których idea jest obecna (papusia). Dzięki uczestnictwu rzeczy stają się takie, w jakiej idei uczestniczą. Idee nie są poznawalne zmysłowo, są wieczne, nieprzestrzenne i nieczasowe, niezmienne i oddzielone (choris) od zmiennych i mnogich rzeczy, dla których są wzorami (paradeigma). Rzeczy są jedynie obrazami (eidola) idei. Ideą najwyższą, w której uczestniczy każda rzecz, jest idea dobra. W „Państwie” jest ona porównywana do słońca, które warunkuje życie i rośnięcie i swoim światłem powoduje, że rzeczy są dla nas poznawalne. Podobnie idea Dobra udziela rzeczom istnienia i istoty oraz warunkuje porządek ich stawania się, zaś poznającą duszę czyni zdolną do prawdziwego poznania. I tak jak słońce jest poza i ponad tym, co oświeca, tak i idea Dobra jest poza tym, czego istnienie warunkuje; jest od tego doskonalsza i potężniejsza, jest „po drugiej stronie bytu”. Droga do poznania idei jest drogą w górę, ze świata stawania się, do świata istnienia. Wymaga ona długiego trudu, „wspólnego siedzenia mistrza i ucznia nad sprawą”, przygotowania duszy, aby bowiem poznać to, co jest dobre, sama dusza musi być dobra. Do tego przygotowuje Platońska dialektyka. Problem sposobu uczestniczenia rzeczy w oddzielonych od nich ideach jest istotny dla późnych dialogów Platona („Parmenides”, „Sofista”). Rozważa on w nich trudności (aporie) wynikające z przyjęcia idei istniejących samych dla siebie. W „filecie” zaś idee są utożsamiane, na sposób pitagorejski, z liczbą. Owe aporie „nauki o ideach” podjął Arystoteles w „Metafizyce”, krytykując platońską „teorię idei”, i uznał je za zbędne podwojenie rzeczy. Sam utożsamił je z wiecznymi formami, które nie są oddzielone od rzeczy, lecz są ich immanentną ogólnością. Według nauki stoików, idee są czysto subiektywnymi pojęciami. U Filona z Aleksandrii idee nie istnieją samodzielnie, są myślami Bożymi, duchowymi siłami, dzięki którym Bóg kształtuje materię. W nauce Platona są częściami, treścią ducha, umysłu (nous), będącego hipostazą absolutu, boskiego Jedna. Jako myśli umysłu są przyczyną i wzorem wszystkiego, co istnieje w świecie zmysłowym. Będąc odrębne i różne od siebie, są w umyśle zespolone przyjaźnią (philia), stanowiąc niepodzielną całość.

Idealizm - wszelki pogląd, który uznaje rzeczywistość za ideę (Platon), rozum albo ducha (G. W. F. Hegel), a materię i świadomość jako różne, ale w istocie współzależne sposoby przejawiania się ducha. Tam, gdzie duchowość uznawana jest za wewnętrzną strukturę rzeczywistości, która jest substancjalna i odnosi się do samej siebie (F. W. J. Schelling, Hegel), czasami się mówi o idealizmie obiektywnym, który nie jest pod żadnym względem przeciwstawiany realizmowi, natomiast przeciwstawia się go subiektywnemu idealizmowi, w którym rzeczywistość jest jedynie kompleksem wyobrażeń świadomości (G. Fichte) albo wręcz indywidualnych świadomości (G. W. Leibniz, G. Berkeley, A. Schopenhauer). Transcendentalny idealizm Kanta, do którego nawiązuje Husserl, opiera się na założeniu, że przedmioty świata zewnętrznego dają się poznać jedynie w formułach i regułach charakterystycznych dla świadomości, przy czym nie wiadomo, jakie rzeczy są same w sobie. Rozwijane przez opozycję między realizmem a idealizmem problemy są dzisiaj przede wszystkim rozważane w filozofii języka. W codziennym języku przez idealizm zazwyczaj rozumie się praktyczny idealizm, tj. działanie oparte na wierze w wartości ponadmaterialne; w szerszym znaczeniu idealizm jest bezinteresownością, w negatywnym sensie: oderwaniem od życia.

Ideologia - pierwotnie kierunek w filozofii XVIII i początku XIX wieku, w którym na podstawie analizy wyobrażeń (idei) starano się pozyskać wgląd w zjawiska społeczne i przez wyjaśnienie stosunków społecznych doprowadzić do ich harmonii. K. Marks określał duchowe i kulturowe życie społeczne jako „nadbudowę ideologiczną” procesów ekonomicznych. W tym sensie również współczesna socjologia traktuje ideologię z jednej strony w sensie społecznie uwarunkowanej fałszywej świadomości, z drugiej strony także w sensie nie podlegającej wartościowaniu zależności od warunków społecznych. Pod wpływem Marksa pozostaje również powszechnie dziś używane ogólne znaczenie tego pojęcia jako pogardliwego określenia na takie interpretowanie rzeczywistości społecznej, za którym kryją się konkretne interesy.

Iluminacja - w teologii i filozofii specyficzna forma poznania umysłowego, która nie posługuje się rozumowaniem, ale jest bezpośrednim darem Boga. Iluminacja jest darem powszechnym dostępnym w różnym nasileniu wszystkim ludziom, tak że nie należy jej utożsamiać z łaską. Możliwość iluminacji głosili m. in. Augustyn, Henryk z Gandawy.

Immanentny - tkwiący w czymś, nierozłącznie z tym czymś związany pojęciowo lub ontycznie (przeciwieństwo immanentnego to transcendentny).

Implikacja - logiczna (wynikanie) - relacja (lub w innym ujęciu symbol relacyjny) pomiędzy teoriami (zbiorami zdań logicznych) T i B jest spełniona, gdy każdy model teorii T jest także modelem teorii B. Często mylona z implikacją materialną, będącą szczególnym przypadkiem zdania. Bez odwoływania się do teorii modeli można stwierdzić, że implikacja logiczna jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy nie jest możliwe, że zdanie B jest fałszywe i jednocześnie wszystkie zdania T są prawdziwe.

Implikacja logiczna jest oznaczana:

0x01 graphic

Zawsze prawdziwe prawa logiczne (wynikające z pustego zbioru twierdzeń) oznaczane są:

0x01 graphic
.

Jeśli chcemy jakieś prawo logiczne uznać za regułę wnioskowania, to znaczy dołączać nowe zdania w oparciu o już istniejące, możemy zastosować zapis:

0x01 graphic

oznaczający, że w przypadku, gdy do danej niesprzecznej teorii należą zdania 0x01 graphic
, można do niej dołączyć także zdanie B, bez spowodowania sprzeczności.

Indeterminizm - doktryna zaprzeczająca istnieniu przyczynowej więzi miedzy zjawiskami; w etyce pogląd, że związki między przyczynowością w przyrodzie a motywacjami psychologicznymi dopuszczają ingerencję wolnej woli (przeciwieństwo: determinizm).

Indukcja (łac. doprowadzenie) - metoda naukowa i filozoficzna, w której na podstawie odrębnie obserwowanych wypadków dochodzi się do ogólnej prawidłowości. Istnieją różne odmiany indukcji. Prawa indukcyjne obowiązują absolutnie jedynie wtedy, gdy uwzględnione zostają wszystkie pojedyncze fakty; przeciwieństwem indukcji jest dedukcja.

Indyferentyzm - to postawa zobojętnienia i braku zainteresowania wobec istotnych spraw społecznych (indyferentyzm społeczny), politycznych (indyferentyzm polityczny), moralnych (indyferentyzm moralny), religijnych (indyferentyzm religijny czyli apateizm), językowych (indyferentyzm językowy) oraz identyfikacji (tożsamości) z danym terytorium (indyferentyzm terytorialny).

Indywidualizm - polityczno - etyczne założenie, że jednostka jest celem samym dla siebie i jej interesy nie mogą być podporządkowane interesom społecznej całości; przeciwieństwo: kolektywizm.

Intelektualizm - stanowisko podkreślające rolę intelektu jako głównego źródła poznania (przeciwieństwo: sensualizm) lub jako czynnika rozstrzygającego o decyzjach woli (przeciwieństwo: woluntaryzm); w szerszym sensie również jednostronne przedkładanie kształcenia intelektu nad kształceniem uczuć.

Intuicjonizm - koncepcje, które wiedzy o rzeczywistości albo (w etyce) wiedzy o dobru i złu nie opierają na refleksji, ale na intuicji lub jej przypisują decydujące, pierwotne znaczenie.

Intencja - sposób myślenia, nastawienie moralne. Ważnym zagadnieniem etyki jest problem, czy o wartości moralnej działania stanowi intencja, jaką kieruje się człowiek, czy też sam czyn i jego skutki.

Irracjonalizm - (łac. irrationalis - nierozumowy) - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny sposób, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym. Irracjonalizm był postawą typową dla romantyzmu i modernizmu. Henri Bergson uważał, że człowiek ma do dyspozycji dwie władze poznawcze: intelekt i intuicję, stawiając wyżej intuicję

Istota - (łac. essentia):

Jednostka - Osoba (πρόσωπον, prosopon - pierwotnie "twarz, maska", łac. persona - pierwotnie "maska") - rzecz o rozumnej naturze, cechująca się odrębnością od innych bytów, posiadająca świadomość własnego istnienia, wolę, własny charakter i system wartości. Obok ludzi (i hipotetycznych innych fizycznych istot rozumnych) wiele kierunków filozoficznych uznaje także osoby duchowe (zob. Bóg, anioł). We współczesnej filozofii pojęcie kluczowe dla chrześcijańskiego i niechrześcijańskiego personalizmu, mającego źródła w chrześcijańskim (zwłaszcza tomistycznym) rozumieniu osoby i nie uważającym osób za rodzaj rzeczy. W długiej tradycji sporów o znaczenie terminu "osoba" często przyjmowano, zwłaszcza w filozofii chrześcijańskiej, że osoba to byt indywidualny, samoistny, rozumny i substancjalny. Według Boecjusza osoba to jednostkowa substancja natury rozumnej. Personaliści rozumieją osobę jako podmiot zdolny do życia społecznego i łączenia się ze wspólnotą bez rozbicia swej podmiotowości i indywidualności. Osoba jest więc nazywana "więzią bytu". W pojęciu osoby występuje według personalistów antynomia fundamentalna - osobą jest się przez inną osobę lub osoby, czyli osobą jest się dzięki swej całkowitej relacyjności względem innych osób i całej rzeczywistości i Boga. Dopiero wtedy uzyskuje własną tożsamość.

Temat: Epikureizm, stoicyzm

List do Menoikeusa (zawiera tylko część etyczną)

Epikur głosił atomizm (podobnie jak Demokryt); zwolennik teorii atomistycznej.

Epikur

Demokryt

↓

↓

świat skłąda się z atomów (człowiek, dusza i wszechświat); atomu pod wpływem swojego ciężaru spadają i się odchylają. To odchylanie znaczy, że nie podlegają prawom przyrody; obdarzany jest wolnością, ma wolną wolę

determinizm - atomy podlegają prawom natury

↓

materialistyczne poglądy

Charakter teoriopoznawczy. Epikur:

- czy poznanie jest pewne?

- jak możemy je poznać?

- co jest kryterium poznania? - doznania przeżycia.

Poglądy Epikura oparte są na doświadczeniu.

Poglądy ontologiczne:

Człowiek składa się z ciała (atomy, materia) i duszy (subtelne atomy). Dusza jest śmiertelna. Jak człowiek umiera, to atomy się rozpraszają i wracają do wszechświata.

Epikur pochodził z Samos, bardzo długo żył, założył szkołę „Ogród Epikura” - „gościu, tutaj będzie Ci dobrze, tutaj dobrem najlepszym jest rozkosz”. Epikur był hedonistą.

Poglądy etyczne Epikura:

Na podstawie tekstu: nie tylko przyjemność zmysłowa ale i duchowa. Przyjemność jest cnotą, szczęściem. Na początku listu: „uczcie się filozofii młodzi i starzy, bo zadaniem filozofii ma być uszczęśliwienie człowieka”. Człowiek dąży do szczęścia, ale w jego osiągnięciu przeszkadzają mu pewne poglądy, które powodują niepokój umysłu. Niepokój ten można usunąć przez nową wiedzę, przez opanowanie sztuki życia. Człowiek ma też unikać cierpienia. Bogowie istnieją na podobieństwo tłumu; nie wtrącają się do naszego życia.

Czwórmian:

  1. Śmierć jest dla nas niczym, pozbawieniem czucia, śmierć nie jest straszna, jeśli my jesteśmy, to śmierci nie ma, a jak jest śmierć, to nas nie ma. Ten lęk przed śmiercią nie może zakłócać naszego dążenia do przyjemności, naszego życia. Całe działanie jest skierowane na szczęśliwe życie.

  2. cnota dzielności uwalnia nas od cierpienia i niepokoju. Dobro jest łatwe do zdobycia, a zło jest łatwe do uniknięcia. Lepiej być nieszczęśliwym z rozumem, niż szczęśliwym bez rozumu.

Przyjemnością jest również nieobecność cierpień fizycznych i brak niepokoju.

Materializm i Hedonizm

Nie można żyć szczęśliwie, jeśli się żyje mądrze i pięknie. W owym czasie Grecja przeżywała kryzys i trzeba im było filozofii, dzięki której nabraliby chęci do życia. Epikureizm taki właśnie był. Ale nie wolno go jednostronnie traktować (jako przyjemność fizyczną). Nie można mnożyć potrzeb (rzeczy materialne) ponad swoje siły, np. kupowanie czegoś na co nas nie stać. Ale musimy doświadczyć bólu, aby lepiej docenić przyjemność. Szczęściem jest to, że istniejemy, że żyjemy (np. w socjalizmie pomnożono potrzeby, których jednak nie można było zaspokoić).

Stoicyzm

Równoległa teoria, trzeba dążyć do spokoju. Też mieli swoją szkołę. Twórcą był Zenon z Kation (Cypr dzisiejszy), zył: 336 - 293 p. n. e. Żyć zgodnie z prawami natury to żyć zgodnie z rozumem,

Ontologia: głosili, że wszechświat składa się z ciał; każda cząstka składa się z materii biernej i formy (neuma); ta forma jest tchnieniem. Przenika cały wszechświat ale i człowieka (duszę); mieści się w sercu człowieka i przez krew przemieszcza się po całym ciele. Stoicy są materialistami. Neuma jest utożsamiana z logosem (nousem). Ten logos to Bóg, ale on nie jest transcendentny - należy do świata. Światem rządzi opatrzność. Pogląd utożsamiający Boga ze światem to panteizm (później wyznawał go Spinoza). Człowiek jest częścią natury, więc powinien postępować zgodnie z tą naturą. A natura to rozum! Rozum powinien dominować, aby ujarzmić pożądania, chucie. Człowiek powinien się uwalniać od zewnętrznych dóbr materialnych, a kierować się rozumem. Stoicy głoszą etykę obowiązku (rygorystyczny styl życia). Zobojętnienie na dobro materialne. Dzielą ludzi na mądrych, albo głupich (nie ma nic pośredniego). Głoszą cnotę do ślubu. Stoicki spokój - nie dać się wciągnąć w pogoń za dobrami materialnymi. Cnota jest szczęściem.

Z tekstu: