++

Earl Babbie

Istota socjologii

Krytyczne eseje

o krytycznej nauce

Przekład

Mirosław Aleksander Miernik

WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN

WARSZAWA 2007

Dane oryginału

Earl Babbie, The Sociological Spirit, Critical Essays in a Critical Science, 2nd edition

Copyright © 1994 by Wadsworth Inc.

Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced. stored in a retrieval system,

or transcribed, in any from or by any means, without the prior written permission of the publisher.

Wadsworth Publishing Company, Belmont. California 94002.

Projekt okładki i stron tytułowych Anna Gogolewska

Fotografia na okładce Piotr Wągrodzki

Redaktor inicjujący Sylwia Breczko

382980

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Copyright ©for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2007

ISBN 978·83-01-15244-4

Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel. [phone];faks 022 69 54 031

e-mail: [e-mail] www.pwn.pl

Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Wydanie pierwsze Arkuszy wydawniczych 15.0 Arkuszy drukarskich 12,5 Nakład 2000 egzemplarzy

Druk ukończono w sierpniu 2007r, Skład i łamanie: Robert Szymanek, Warszawa Druk i oprawa: Trend

Długa Szlachecka, ul. Leśna 23

Spis treści

Przedmowa

Rozdział .1. Idea, której czas nadszedł

Domena socjologii . Nauka o społeczeństwie

W poszukiwaniu faktów: badania

Rola rozumowania: teoria

Socjologiczne pytania i odpowiedzi

Rozdział 2. Tożsamość

Kim jesteś?

Kim naprawdę jesteś?

Jak definiują nas inni?

Rozdział 3. Grupy

Czym jest grupa?

Grupy i ich trwałość

Grupy pierwotne i wtórne

Grupy odniesienia i tożsamość

Grupy wewnętrzne i zewnętrzne

Grupy i definiowanie rzeczywistości

Rozdział 4,Orgauizacje

Czym jest organizacja?

Biurokracja

Organizacje i jednostki.

Rozdział 5, Instytucje.

Instytucjonalne wymagania

Elementy instytucji.

Konserwatyzm instytucji

Utrwalanie instytucji jaku kwestia osobista

Instytucjonalne powiązania

Zmiany instytucjonalne

Rozdział 6. Kultura i społeczeństwo.

Kultura

Społeczeństwo.

Rozdział 7. Nierówności

Nierówność zinstytucjonalizowana

Perspektywa socjologiczna

Funkcje ubóstwa.

Rozdział 8. Wolność a porządek

Dewiacje

Kontrola społeczna.

Dewiacja, wolność i odpowiedzialność

Rozdział 9. Zmiana społeczna

Rodzaje zmian społecznych

Konflikty i zmiany

Rozdział 10. Perspektywa globalna .

Globalne produkty

Globalne systemy

Globalne gwiazdy

Globalne problemy

Socjologiczny paradoks

Aneks: Niektóre spojrzenia na socjologię

Podstawowa wiedza socjologiczna

Komentarz do artykułu Podstawowa wiedza socjologiczna

Przedkładając socjologiczną perspektywę nad pojęcia

W odpowiedzi Babbiemu

Pokazując społeczeństwo (i w coraz większym stopniu świat)

Odpowiedz na komentarze

Bibliografia

Literatura zalecana

Indeks nazwisk

Przedmowa

Albert Einstein skomentował swego czasu nastanie epoki broni nuklearnej, mówiąc, że zmieniło się wszystko poza naszym sposobem myślenia. Obawiał się, że obstając przy dotychczasowych metodach rozumowania, ludzkość napotka wiele poważnych problemów.

Ta krótka książka wyrosła z przekonania, że potrzeba nowych metod myślenia wykracza poza ową arenę nuklearną. Są one nam niezbędne, jeżeli mamy radzić sobie z problemami dręczącymi współczesny świat, takimi jak głód, ubóstvw, przestępczość, uprzedzenia czy zanieczyszczenie środowiska. Według starożytnego chińskiego przysłowia-przestrogi, jeżeli będziemy podążali w tym samym kierunku, to skończymy tam, dokąd zmierzaliśmy. Stąd uważam, że jeśli będziemy myśleć o społeczeństwie i jego problemach w dotychczasowy sposób, to owe problemy wrócą do nas w spotęgowanej formie.

Napisałem ten zbiór esejów, aby zbadać potencjał socjologii jako sposobu postrzegania, rozumienia i wpływania na świat, w którym żyjemy. W rozdziale 1 pokazuję, jak często błądzimy, zmierzając się z problemami spolecznymi. Jako iż jestem przekonany o tym, że socjologia może wywołać niezbędne zmiany w naszym sposobie myślenia, naukę tę nazywam „ideą, której czas nadszedł”. Perspektywa socjologiczna oferuje nam spostrzeżenia, które nierzadko są trudne do uchwycenia w inny sposób, dlatego też moim celem jest przybliżenie czytelnikowi sensu tego, czym ona jest.

Książka ta w pewnym stopniu skupia się na paradoksalnej relacji między jednostkami a instytucjami. Kluczowym elementem wiedzy socjologicznej jest definiowanie społeczeństwa jako czegoś więcej niż zbioru jednostek. Władza instytucji społecznych wykracza - także czasowo - poza osoby z nią związane. Nieuznanie tego faktu może, z jednej strony, utrudniać radzenie sobie z ważnymi problemami i pojawiającymi się okazjami zarówno w świecie, jak i we własnym życiu. Z drugiej strony jednak uznanie tej instytucjonalnej władzy może być barierą, o czym świadczy wypowiedź: ,,Jestem tylko zwykłym człowiekiem. Co ja mogę poradzić?” Moim głównym zamiarem jest więc ukazanie możliwości postępowania z paradoksem jednostek i instytucji.

Praca ta nie została pomyślana jako ogólny wstęp do socjologii.

Istnieje wiele ionych doskonałych podręczników, które omawiają pojęcia i teorie socjologiczne, a także prezentują najnowsze wyniki badań. Niemniej może być ona pomocna w kursie wprowadzającym do socjologii - zwłaszcza w połączeniu z innymi lekturami ukaże ona wszechstronny obraz tej dyscypliny nauki, może być również przydatna jako materiał powtórzeniowy na zakończenie kursu, który podsumowuje zdobytą wcześniej wiedzę. Jednocześnie mam nadzieję, że książka ta okaże się wartościowa dla tych osób, które chcą dowiedzieć się czegoś o perspektywie socjologicznej, ale nie uczestniczą w kursach zajmujących się tą problematyką. Jeżeli jesteś właśnie taką osobą, to wydaje mi się, że uznasz tę książkę za bardziej przystępne wprowadzenie do tej dziedziny nauki aniżeli oferowane przez podręczniki akademickie.

Na początku wspomniałem, że socjologia w pewien sposób ułatwia radzenie sobie z problemami współczesnego świata. Wydaje mi się również, że znajduje także bezpośrednie przełożenie na codzienne do świadczenia każdego z nas. Rozdział 2 na przykład wprost koncentruje się na pytaniu: „Kim jestem?” Myślę, że kwestia ta stanie się dla czytelników bardziej interesująca niż kiedykolwiek. Jak się okaże, odpowiedź na to pytanie, o ile lakowa istnieje, nie jest w żaden spos6b oczywista, jednak samo jej poszukiwanie może być bardzo cenne. Pozostała część książki analizuje, w jaki sposób "to, kim jestem" jest funkcją społeczeństwa oraz jak uświadomienie sobie lego faktu może pokonywać ograniczenia społeczne.

Wiele osób odegrało istotną rolę w powstawaniu tej książki. Chciałbym wykorzystać okazję, aby przynajmniej niektórym podziękować. W pierwszej kolejności dziękuję moim kolegom po fachu: Connie Elsberg z Northern Virginia Community College, Jamesowi Gallagherowi z Uniwersytetu w Maine, Jamesowi Longowi z Golden West College i Stephenowi Sleele'owi z Anne Arundel Community College. Byli oni na tyje uprzejmi, aby przeznaczyć swój cenny czas na czytanie pierwotnych wersji tego tekstu i dzielenie się ze mną swoimi uwagami. Chociaż nie można ich winić za jakiekolwiek braki tego tomu, to niewątpliwie przyczynili się do jego ulepszenia.

Podobnie wielu pracowników wydawnictwa Wadsworth odegrało istotną rolę podczas pisania tej książki. Chociaż banałem byłoby nazwanie tego procesu pracą grupową, jednak dokładnie tym on był. Szczególnie dziękuję redaktor Serinie Beauparlanl za pracę wlożoną w poprawkj uwzględnione w tym wydaniu. Mam nadzieję, że widzi w nim swój ogromny wklad.

Dziat graficzno-produkcyjny był odpowiedzialny za przemianę sterty maszynopisu w prawdziwą książkę. Podziękowania należą się redaktorce technicznej Julie Davis, grafikowi Andrew Ogusowi, koordyoalorce produkcji Karen Hunt, Alanowi Noyesowi i jego zespołowi z działu produkcji oraz korektorce Chery) Ferguson.

Książkę tę dedykuję pamięci Thlcotta Parsonsa. Chociaż m6glbym dlugo mówić o jego wpływie na teorię socjologiczną, dedykacja ta ma wymiar bardziej osobisty. Nie wydaje mi się, abym kiedykolwiek usłyszal słowo "socjologia", zanim jako student nie zjawiłem się na uczelni. Wiedzę o tej dyscyplinie zdobywałem na kolejnych zajęciach prowadzonych przez Parsonsa, które nauczyły mnie nowego sposobu patrzenia i rozumienia wiata. Jego wykłady wfascynowały mnie tak glęboko, że wracalem na nie raz po razie. Mimo iż nigdy nie mieliśmy okazji nawiązać bliższego kontaktu, pozostaję mu wdzięczny tak samo jak przed laty. Mam nadzieję, że dzięki lej książce teraz mi uda się podzielić z czytelnikami ową pasją socjologii, jaką Parsons podzielił się ze mną.

ROZDZIAŁ 1

Idea, której czas nadszedł

Potrzeba socjologicznej refleksji wydaje się dziś być bardziej nagląca niż kiedykolwiek dotąd. W 1822 roku francuski filozof Auguste Camte jako pirwszy stwierdził, że istnieje możliwość naukowego oadania społeczenslwa. Minęło póltora wieku i socjologia jest ideą, której czas nadszedt - możno dodać, w samą porę!

Powszechnie wiadomo, że obecne pokolenie stoi w obliclU wielu bezprecedensowych zagrożeń. Tuż po zakończeniu zimnej wojny uświadomiliśmy sobie, jakim niebezpieczeństwem jest możliwość przerodzenia się lokalnych starć etnicznych w konflikt na globalną skalę. Zagrożenie to staje się tym poważniejsze, jeŚli wetmiemy pod uwagę, że nawet relatywnie niewielkie, ubogie państwa mają łatwy dostęp do broni jądrowej, umożliwiając terrorystom dokonywanie zniszczet'l o niespotykanym dotychczas zasięgu. Im więcej dowiadujemy się o "nuklearnej zimie" - prawdopodobnym następstwie pierwszego iście nuklearnego konfliktu - tym bardziej oczywisle staje się to, że nikt nie przetrwa wojny atomowej na taką skalę.

Jednocześnie, nawet jeŚli uda nam się oddalić widmo zaglady Jądrowej, to będzie istniało poważne ryzyko, że dojdzie do przeludnienia i zanieczyszczenia planety ponad granice jej wjtaymatości. Wskazuje na to fakt, że w skali światowej od 13 do 18 mln ludzi umiera rocznie z głodu, a jedną trzecią tej liczby stanowią dzieci. Około jedna piąta populacji naszego świata kładzie się spać głodna.

Jeżeli dodamy do tego takie uporczywe problemy, jak przestępczość, inflacja, bezrobocie, uprzedzenia, totalitaryzm czy zadtużenie narodów, to zaczynamy rozumieć sens chińskiego przekleństwa: "Obyś żył w ciekawych czasach".

Niewątpliwie żyjemy w ciekawych czasach, ale obraz terażniejszości nie maluje się wyłącznie w czarnych kolorach. Dokonaliśmy wielkich osiągnięć w dziedzinie podboju kosmosu - pierwszy człowiek stanął na Księżycu, zdalnie sterowany pojazd wylądował na Marsie, a inne fotografują coraz to odleglejsze planety. Dzięki współpracy ludzi z całego świata udało się doprowadzić do eradykacji ospy czarnej, która byta plagą przez wieki. Rozpad bytego ZSRR i koniec jego dominacji w Europie wschodniej również jest powszechnie uznawany za krok w dobrym kierunku.

Gdybyśmy sporządzili listy pozytywnych i negatywnych aspektów życia we wspótczesnych czasach, to mam wrażenie, że obie byłyby podobnej długości. W każdym razie, obie listy byłyby dtugie, co oznaczałoby, że ludzkość stoi przed trudnymi zadaniami, ale też że istnieje wiele obiecujących możliwości.

Jeżeli zalożymy ogólną zgodę co do tego, ze wolimy pokój od wojny, dobrobyt od głodu i ubóstwa itd., to powinniśmy zadać sobie pytanie, co determinuje taki rozwój sytuacji w praktyce, a dokładniej, co by pozwoliło pokojowi zwyciężyć widmo wszelkich wojen? Wsryscy chcielibyśmy znać na nie odpowiedź.

Sądzę, że istnieje zagadnienie, które powinniśmy rozpatrzyć w pierwszej kolejności, a mianowicie: gdzie należy szukać odpowiedzi na to, jak pokój może zatryumfować nad wojną? Zanim zaczniemy jej jednak szukać, powinniśmy spytać się o to, gdzie jej szukać. Odnoszę wrażenie, że dotychczas szukaliśmy rozwiązania kwestii wojen i pokoju w sferze technologii wojskowych - tworzyliśmy bronie, które w naszym zamierzeniu miały utrzymać pokój.

Kiedy w 1884 roku Hiram Maxim wynalaz! pierwszy w pełni automatyczny karabin maszynowy, wydawato mu się, że położył kres wszelkim wojnom. Uważał, że "jedynie generał będący barbarzyńcą wysłałby swoich ludzi przeciw sile rażenia karabinu na pewną śmierć" (cyt. za: Hellman, 1985, s. 4). Zamiast Jednak położyć kres wojnom, jego karabin tylko zabijał wydajniej.

Niektórzy uważali, że to samolot będzie końcem wszelkich wojen. Sam Orville Wnght powiedziat: Kiedy z bratem Zbudowaliśmy i pilotowaliśmy pierwszą maszynę latającą zdolną unieść człowieka, myśleliśmy, że nasz wynalazek praktycznie uniemożliwi jakiekolwiek wojny" (tamże, s. 4). Jak się jednak przekonali mieszkar'lcy Drezna, Londynu, Pean Harbor, Hiroszimy, Nagasaki i Bagdadu, samolot uczynił wojnę tylko jeszcze bardziej krwawą.

Do niedawna wielu sądziło, że przerażająca moc broni nuklearnej uczyni wojny niemożliwymi. Jednakże, mimo że wspólny arsenał nuklearny USA i ZSRR byl6 tys. razy silniejszy od wszystkich materiałów wybuchowych użytych podczas II wojny Światowej, oba supermocarstwa nadal czyniły wszystko, aby go jeszcze powiększyć. Co więcej, na całym świecie od czasu wynalezienia broni jądrowej doszło do niezliczonych wojen. To omówienie kwestii wojny i pokoju miało pokazać, że wiedza niezbędna do ustanowienia pokoju na całym świecie nie nadejdzie raczej ze strony technologii wojskowych. Jeżeli w ogóle mamy taką wiedzę znaleźć, to musimy szukać jej w innym miejscu - w badaniu, dlaczego ludzie są do siebie nastawieni tak, jak są: czasami pokojowo, czasami wrogo. Jak się okaże, leży to w domenie socjologii.

Domena socjologii

Socjologia zajmuje się badaniem ludzi. Konkretniej, jest to nauka analizująca interakcje i relacje między ludźmi. O ile psychologia stawia w centrum zainteresowań jednostkę i jej przeżycia, o tyle socjologia pyta, co dzieje się między nimi. Nauka ta zajmuje się z jednej strony prostymi, bezpośrednimi relacjami międzyludzkimi, takimi jak rozmowa, zachowanie na randce czy sytuacja, w której studenci proszą wykładowcę o przeniesienie terminu złożenia prac zaliczeniowych. Z drugiej strony socjologia analizuje organizacje formalne, funkcjonowanie całych społeczeństw, a nawet związki między społeczeństwami.

Socjologowie skupiają się na tym, jak ludzie żyją razem - zarówno w lepszych, jak i gorszych chwilach. Nieważne, czy współpracujemy i dogadujemy się, czy rywalizujemy i walczymy między sobą. Obie te możliwości są podstawowymi ujęciami naszego wspólnego życia, a więc również socjologii.

Być może pomocne będzie, jeśli zdefiniujemy socjologię jako naukę badającą reguły wspólnego życia. Chciałbym przeznaczyć chwilę, aby się temu przyjrzeć.

Na początek rozważmy niektóre elementy życia, które są przez ludzi pożądane albo niezbędne do przetrwania, jak pożywienie, schronienie, znalezienie partnera, bezpieczeństwo, satysfakcja - lista ta może się ciągnąć w nieskończoność. Przytaczając ją, chciałem pokazać, że przedmioty, które są nam niezbędne, bądź których pragniemy, tworzą niezliczone pola do zmagań czy konfliktów. Kiedy, na przykład, brakuje pożywienia, mogę zaspokoić swój głód tylko kosztem innych. Nawet w przypadku poszukiwania towarzystwa mogę z kimś innym rywalizować o względy tej samej osoby.

Wynika z tego, że ludzie nie wydają się być stworzeni do współpracy (w odróżnieniu od pszczół czy mrówek, które są do współpracy wręcz skonstruowane). Dlatego też ludzie tworzą reguły, które mają zaprowadzić porządek w świecie chaosu. Czasami jednostki dobrowolnie podporządkowują się regułom, a czasami mniejsze grupy narzucają swoje zasady innym. Powstawanie takich reguł jest jednym z przedmiotów badań socjologicznych.

Socjologia bada również, w jaki sposób reguły są organizowane i utrwalane. Warto się przez chwilę zastanowić nad tym, jak rozległe i skomplikowane są zasady rządzące naszym życiem. Regułą jest na przykład to, że Amerykanie muszą płacić podatki. Ale to nie koniec. Zasady płacenia podatków są dokładniej określone przez bardziej szczegółowy zbiór reguł, który określa ile, kiedy i komu należy je płacić. W ostatnich latach indeks do amerykańskiego prawa podatkowego liczył ponad tysiąc stron, co powinno oddawać jego stopień skomplikowania.Długo oczekiwaneuproszczenie prawa podatkowego z 1986 roku maiło 1855 stron.

Naszym życiem nie żądzą jednak tylko regóły prawne. Istnieją jeszcze regóły dotyczące podawania komuś ręki przy spotkaniu, ułożenia sztucców do obiadu, odpowiedniej długości włosów, a także tego, jak należy się ubierać na zajęcia na uczelni, jak do filharmonii, a jak na pokaz zapasów w błocie. Mamy też reguly gramatyczne, dobrego wychowania oraz wydajnego programowania komputerów.

Wiele wymienionych regół istniało na długo przed naszym narodzeniem i większość z nich pozostanie po naszej śmierci. Co więcej wątpię, aby ktokolwiek z nas brał udział w tworzeniu nowych zasad. Przykładowo, nikt nikogo nie poprosiłby o zagłosowanie w sprawie reguł rządzących gramatyką. Ale w pewien krytyczny sposób, ludzie autentycznie głosują za tymi regułami - przez ich stosowanie.

Przyjrzyjmy się regule mówiącej nam, że w miejscach publicznych nie należy przebywać nago. Mimo iż nikt nikogo nie pytał o opinię na ten temat,postanowiono rozpisać referendum w tej sprawie i dzisiejszego poranka opowiedziałeś się za noszeniem ubrań. Ja również. Jeśli przykład ten wydaje się komuś co najmniej śmieszny, to warto sobie uświadomić, że wi innych społeczeństwach ludzie głosowali by za zupełnie inną opcją.

Ktoś może was również poprosić o zagłosowanie w sprawie pewnych zwyczajów związanych ze spozywaniem posiłków. Niektóre z oferowanych możliwości to jedzenie spaghetti nożem, polewanie deserów zupą i rzucanie jedzeniem o ścianę. Ciekawy jestem, co wybierzesz.

Trwałość tych regół wiaże się z tym, że są one przekazywane z pokolenia na pokolenie. Proces uczenia się tych regół nazywamy socjalizacją. Oczywiste staje się to, że sami socjalizujemy siebe nawzajem za pomocą pozytywnych i negatywnych sankcji - systemu nagród i kar.

Wszystkie omówione dotychczas regóły są z zasady arbitalne, czyli inne rozwiązania funkcjonowałyby na ich miejscu równie dobrze. Mimo iż Amerykanie uznają, że samochodem jeździ się po prawej stronie jezdni, inne społeczeństwa (jak Angliua czy Japonia) radzą sobie równie dobrzę, jeżdząc po lewej stronie.

Kiedy jednak ustanowimy już regułę, to zazwyczaj przywiązujemy do niej coraz większą wagę. Zachowujemy się tak, jakby była ona lepsza od innych i reprezentowała jakąś odwieczną i uniwersalną prawdę. Socjologowie takie uznanie elementu abstrakcyjnego za rzeczywistość określają terminem reifikacja. Często reifikujemy reguły społeczne.

Dla nas jeżdzenie po prawej stronie jezdni jest czymś naturalnym i uważamy, że Brytyjczycy i Japończycy są dziwni, gdyż sądzą inaczej.

Ludzie najbardziej przywiązują się do reguł społecznych, kiedy zostają one zainteralizowane, czyli zaczynają być taktowane jako własne. Wyobraźciie sobie sytuację, która mogła by was nawet kiedyś spotkać. Jest trzecia nad ranem i wyjeżdżacie ulicą wylotową z małego miasteczka. Nie ma żadnego ruchu na ulicy w kalimkolwiek kierunku, gdy zatrzymujecie się na czerwonym świetle na skrzyżowaniu. Widzicie, że nie ma innych samochodów w promienu paru kilometrów. Co robicie? Istnieje spore prawdopodobieństwo, że poczekacie, aż światło się zmieni. Gdyby ktoś się was spytał, dlaczego nie zignorowaliście czerwonego światła, skoro w pobliżu nie było nikogo, to pewnie byscie po prostu odpowiedzieli, ze „nie czuliście się z tym dobrze”

Jeżeli jednak stwierdzicie, że znajdujecie się poza reifikacją i internalizacją, i przejechali na czerwonym świetle, to może powinniście przemyśleż tę kwestię ponownie. Momo iż zignorowaliście tą jedną zasadę, to i tak dokonaliście w swoim życiu reifi i internalizacji wielu innych. Jak byście się na przykład czuli, jedząc żywe mrówki i karaluchy na obiad? Czy bylibyście gotowi sprobować takiej potrawy? A co z morderstwami, gwałtami i molestowaniem dzieci? Czy uwazacie, że to coś zwyczajnego, czy raczej poważne przestępstwa? Jeżeli poświęcicie chwilę, aby o tym pomyśleć, okaże się, że macie całkiem silnie wyrobione opinie na temat większości naszych reguł.

Mimo to socjologia zajmuje się również badaniem, w jaki sposób łamiemy zasady. Niektórzy nie trzymają się reguł gramatyki, rozlewają zupę, nie wspominając o przekraczaniu dopuszczalnej prędkości, czy dopuszczeniu się kradzieży, - spekulacji, morderstw itd. Jakkolwiek wygląda to na zajmowanie się „złymi ludzmi”, warto zwrócić uwagę na parę rzeczy.

Przede wszystkim, regułu zarzadzające społeczeństwem są tak rozległe i skomplioan, że prawdopodobnie nikt nie jest w wstanie przestrzegac ich wszystkich. Na przykład, załóżmy, że w okolicy jest jakaś ulica, gdzie dopuszczalna prędkość jest 40 kilometrów na godzinę. Z pewnością jest to jakaś reguła. Jeżeli jednak podczas godzin szczytu ktoż ważyłby się nie przekraczać tej granicy, to dzwięk klaksoanów i uniesione pięśi innych kierowców dałyby do zrozumienia, że łamie inną regułę.

Obok niemożliwości przestrzegania wszystkich reguł naraz, wiele osób zgodzi się, że niektóre rególy powinno się wręcz łamać. Przykładydem może być obowiązujący w Ameryce jeszcze kilka lat lemu nakaz zajmowania przez osoby czarne miejsc tylko z tyłu autobusu. Osoby, które mu się przeciwstawily, są dzisiaj uznawane za bohaterów. Podobnie można nie zgodzić się z regułami, które twierdzą, że kobiety nie mogą naprawiać gaźników samochodowych, mężczyźni nie ~winni plakać czy że wiedza profesorów zawsze przemsta wiedzę studentów.

Badanie, w jaki sposób ludzie łamią zasady zwykle powiązane jest z tym, jak reguły zmieniają się z biegiem czasu. Mimo iż może się wydawać, że wiele z nich jest tworami wiecznymi, prawda jest laka, że zasady społeczne stale się zmieniają. Reguły dotyczące długości spódnic, włosów czy pogllld6w polilycznych ciągle się wahają na zasadzie jo-jo. Inne zas zdają się iść tylko w jednym kierunku.

Socjologia jest więc nauką, która bada reguły rządzące naszym wspólnym życiem. Analizuje, czym one są, w jaki sposób powstają i jak się zmieniają. Niemniej jest to tylko jedno z podejść do zasad życia spolecznego. Jak się okaże, istnieją również inne.

Nauka o społeczeństwie

Socjologia nie powinna być mylona z filozofią społeczną. Nie prezentuje ona poglądów, jak rzeczy powinny wyglądać, lecz Zajmuje się stanem zastanym. Co więcej, jest czymś wykraczającym poza opinię na temat tego stanu.

Socjologia jest nauką o życiu społecznym i podobnie jak inne dziedziny wiedzy ma swoje logiczno-empiryczne podstawy. Znaczy to, że przyjmowane przez nią twierdzenia muszą być (1) zrozumiale i (2) zgodne ze stanem faktycznym. W tym znaczeniu socjologię może charakteryzować popularne ostatnio hasło: myślenie krytyczne. Prawda jest taka, że większość z nas najczęściej nie myśli krytycznie. Zazwyczaj wierzymy we wszystko, co usłyszymy czy przeczytamy. A jeżeli się z czymś nie zgadzamy, to opieramy swoje twierdzenia albo na ideologicznych punktach widzenia, albo nieprzemyślanych uprzedzeniach.

Załóżmy, że rozmawiamy ze znajomą osobą na temat wartości wyższego wykształcenia. Rozmówca się z nami nie zgadza, uważając, że „studia są stratą czasu. Lepiej wcześniej zacząć pracę - większość dzisiejszych milionerów nigdy nie uczęszczało na studia, a sporo osób po studiach pracuje na etatach bez szans rozwoju albo jest na bezrobotnym”. Czasami ludziom zdarza się mówić takie rzeczy, co więcej, potrafią one być często całkiem przekonujące. Ale czy temu twierdzeniu uda się przejść przez próbę logiczną i empiryczną?

Logicznie rzecz biorąc, wydaje się, że twierdzenie to nie jest rozsądne, gdyż ukończenie studiów wyższych otwiera możliwości pracy w wielu dobrze płatnych zawodach, które są niedostępne dla osób słabiej wykształconych.

A jak w przypadku próby empirycznej? Tabela 1.1 przedstawia średnie dochody przypadające na rodziny reprezentowane przez osoby o różnym stopniu wykształcenia.

Tabela 1.1. Średni dochód a poziom wykształcenia

Poziom wykształcenia	Średni dochód (w $)
Ukończona szkoła podstawowa	11 811
1-3 lata liceum	13 705
Ukończone liceum	20 800
1-3lilta studiów	24 606
Ukończone studia (licencjat)	34 709
źródło: U.S. Bureau of the Census, 1985, s. 443.

Brakuje więc jakichkolwiek naukowych dowodów na to, że zdobycie wyższego wykształcenia jest pod względem finansowym przedsięwzięciem bezwartościowym, mimo pewnych pojedynczych odstępstw od lej reguły.

Trzeba zauważyć, że ludzie zazwyczaj mają własne opinie na wiele tematów. Chociaż przyjrzymy się temu bliżej w rozdziale 2, tutaj jednak chciałbym was ostrzec, że osoby, z którymi mamy na co dzień do czynienia, często wygłaszają swoje sądy bez skrępowania - nawet jeżeli to, co mówią niekoniecznie pokrywa się z prawdą. Dlatego też trzeba się bronić przed nieprawdziwymi informacjami. O to właśnie chodzi w krytycznym myśleniu, a socjologia dostarcza do tego wielu pożytecznych narzędzi.

Mam nadzieję, że te kilka przykładów wskaże, że socjologia nie jest dziedziną, którą można się zajmować na studiach, a później zapomnieć. Nauka la jest bezpośrednio powiązana z kwestiami, od których zależy jakość naszego życia. Zrozumienie socjologii umożliwia skuteczniejsze uczestniczenie w społeczeństwie bez względu na to, czy robimy to świadomie, czy nie. Małżeństwo, zatrudnienie, uprzedzenia, przestępczość czy polityka są tylko niektórym i z obszarów, na które można mieć wpływ przez wykorzystanie socjologicznego myślenia.

Spójrzmy więc dokładniej na bliźniacze podstawy myślenia krytycznego i nauki, a zwłaszcza na to, w jaki sposób odnoszą się one do socjologii. Zacznijmy od ustalenia faktów.

W poszukiwaniu faktów: badania

Na konferencji prasowej 5 kwietnia 1985 roku ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych Ronald Reagan wspomniał o czterdziestej rocznicy zrzucenia bomby atomowej na Hiroszimę w kontekście niesłabnącego wyścigu zbrojeń i coraz to częstszych ż'ldań zaprzestania jej produkcji i rozmieszczenia. Broniąc polityki militarnej swojej administracji, Prezydent zasugerował, że zasoby broni atomowej w połączeniu z demonstracją ich siły w Hiroszimie „są środkiem zapobiegającym wojnie, który umożliwił nam utrzymanie pokoju przez czterdzieści lat - najdłuższy okres pokoju, jaki kiedykolwiek był nam znany”.

Niezależnie od tego, jakie kto ma poglądy na temat wyścigu zbrojeń-czy Ameryka powinna brać w nim udział i kto w nim prowadzi - to argument, że dzięki naszemu arsenałowi nuklearnemu udało się zachować pokój, zdawał się być przekonujący. Badając sprawozdania prasowe i reportaże z tej konferencji, okazało się jednak, że wiele osób nie zgadzało się z tą opinią. Niemniej, ku mojemu zaskoczeniu, nikt nie podważył empirycznej ścisłości tego twierdzenia. Pobieżne spojrzenie na lata 1945-1985 wystarczyłoby, aby przypomnieć sobie o wojnie koreańskiej trwającej od 1950 do 1953 roku oraz o długotrwałej i kosztownej wojnie w Wietnamie, w której w latach 1959-1973 zginęło 47 318 Amerykanów. To czterdziestolecie było najbardziej krwawe w historii tego narodu.

Większość trafiających do nas informacji nie ma dużo wspólnego z faktami empirycznymi, jednak na wiele z tych nieścisłości nie zwracamy uwagi, przeoczając je w ferworze debaty. Na przykład, kiedy „USA Today” skupiło się na deficycie budżetowym, reporterzy tej gazety spytali się siedmiu mężczyzn i kobiet "z ulicy" o ich opinie. Jedną z osób wygłaszających swoje zdanie był Glen Cemer, emerytowany fotograf z Battle Creek w stanie Michigan, który stwierdził, że: „Jednym ze sposobów obniżenia deficytu byłoby zmniejszenie sumy pieniędzy, jaką przeznaczamy na pomoc innym krajom. I tak nic z tego nie mamy. Moglibyśmy użyć tych pieniędzy, aby obniżyć deficyt” („USA Today”, 25 wrzesień 1985).

Jest to dosyć często spotykany komentarz w trakcie dyskusji na temat sposobu zmniejszenia dziury budżetowej. Z jednej strony niektórzy, jak pan Cemer, wskazują na to, że fundusze przeznaczone na pomoc innym krajom często są marnotrawione, a także na przypadki, kiedy kraje otrzymujące pomoc stają się naszymi wrogami. Z drugiej strony, zwolennicy pomagania innym krajom będą przypominali o jej pozytywnych osiągnięciach na tle moralnej potrzeby pomagania słabszym.

Niezależnie od opinii na temat pomocy zagranicznej, można w sposób empiryczny ocenić, w jakim stopniu jej redukcja pomogłaby zmniejszyć deficyt w budżecie federalnym. W 1990 roku Stany Zjednoczone wydały 10,8 mld dolarów na pozami1itafllą pomoc ekonomiczną dla innych krajów. Deficyt budżetowy wynosił w tamtym roku 238 mld dolarów. Tak więc zlikwidowanie w 1990 roku programu pomocy zagranicznej w całości zredukowałoby dziurę budżetową jedynie o 4,5%. W skali na jednego obywatela oznacza to, że zmniejszylibyśmy deficyt z 956,98 dolarów do poziomu 913,55 dolarów - co nie jest żadną znaczącą różnicą (U.S. Bureau of the Census, 1992, s. 8, 279, 794).

Mam nadzieję, że jedną z korzyści, jakie uzyskasz po przeczytaniu lego wstępu do myśli krytycznej, będzie zdolność zestawiania informacji, jakie codziennie do nas docierają, z dowodami empirycznymi. Jest to jedna z podstaw socjologii.

Przez ostatnie 150 lat socjologowie rozwinęli wiele metod badawczych, które mają im pomagać przy ustalaniu faktów życia społecznego. Badania sondażowe na przykład wykorzystują kwestionariusze do zbierania informacji. Czasami badani wypełniają je samodzielnie, w innych przypadkach osoba przeprowadzająca wywiad odczytuje pytania i sama zapisuje odpowiedzi respondenta. W ostatnich latach szczególnie popularne i skuteczne stało się prowadzanie sondaży telefonicznych. Także komputery wydatnie wspomagają proces prowadzenia badań sondażowych: losują numery telefoniczne, pokazują osobom prowadzącym badania, jakie pytania należy zadawać, a także nagrywają odpowiedzi do natychmiastowej analizy.

Badania sondażowe przeprowadza się zazwyczaj na próbie wybieranej w taki sposób, aby grupa paruset albo paru tysięcy respondentów mogła dostarczyć trafnej oceny opinii ogółu populacji. Przykładem może być sondaż dotyczący poglądów politycznych. Na podstawie odpowiednio dobranej próby 1600 osób możemy z dokładnością do 2,5 punktu procentowego ocenić, jak zagłosowałoby 100 mln amerykańskich wyborców. Może ciężko w to uwierzyć, ale socjologowie skutecznie wykorzystują logikę i metody sondażowe każdego dnia.

Czasami skuteczniejszą metodą badawczą okazują się eksperymenty laboratoryjne, zwykle używane do badania dynamiki małych grup społecznych. Niektórzy socjologowie wykorzystują tę technikę w praktyce do badania dynamiki obrad ław przysięgłych. Zatrudniając osoby, które mają symulować negocjacje ławy przysięgłych, socjologowie mają okazję zaobserwować, w jaki sposób dyskusje te prowadzą w rezultacie do konkretnego werdyktu.

Niezliczone ilości zastanych danych zbieranych regularnie przez agencje rządowe oraz różnego rodzaju grupy z sektora prywatnego są również do dyspozycji socjologów. Jak mieliśmy okazję zaobserwować wcześniej, gdy porównywaliśmy średnie dochody z poziomem wykształcenia, często można dojść do trafnych wniosków bez potrzeby przeprowadzania własnych badań sondażowych, eksperymentów czy innego rodzaju projektów badawczych. Jednakże nawet w takiej sytuacji należy wykorzystać krytyczne myślenie, ponieważ fakty tak naprawdę nigdy nie „mówią same za siebie”. Oto przykład.

Opublikowana w roku 1965 książka Ralpha Nadera Unsafe at Any Speed zapoczątkowała ruch obrony praw konsumenta, który wywarł wpływ na większość aspektów amerykańskiego stylu życia. W ciągu dwudziestu lat wprowadzono wiele zmian, mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa ruchu drogowego, takich jak bezpieczniejsze wykonanie samochodów, nakaz jazdy w pasach czy obniżenie maksymalnej dopuszczalnej prędkości na autostradach itd.

Mimo jednak ogólnej zgody co do zasad bezpieczeństwa na autostradach, zmiany, jakie przed chwilą wymieniłem, budziły wiele kontrowersji. Jedni uważają, że wprowadzenie tych regulacji uczyniło jazdę samochodem bezpieczniejszą, inni zaś zupełnie się z tym nic zgadzają. Jest to więc dobra okazja do zastosowania analizy empirycznej.

Zobaczmy, jak kształtowała się ilość osób zabitych na autostradach podczas tego okresu. Zanim jednak zbadamy, jaka liczba osób ginęła rocznie w wypadkach samochodowych, powinniśmy zdać sobie sprawę z tego, że populacja naszego kraju, włączając w to liczbę kierowców, rokrocznie wzrasta. Innymi słowy, coraz więcej kierowców przejeżdża coraz większe odległości coraz większą liczbą samochodów. Tak więc musimy wziąć te dane również pod uwagę, jeżeli nasza analiza ma być wiarygodna.

Rysunek 1.1. Wypadki śmiertelne na autostradach na 100 mln przejechanych mil IV latach 1965-1984

Źródło: U.S. Bureau of the Census. 1981, s. 622; 1982/1983, s. 615; 1984, s. 615; 1985, s. 599; 1975, s. 719-720.

Rysunek 1.1 przedstawia liczbę ofiar śmiertelnych w wypadkach samochodowych na 100 mln przejechanych mil w latach 1965-1984 IV skali rocznej. W tym zestawieniu wzięliśmy pod uwagę wzrost liczby kierowców, samochodów, jak i ich większy przebieg, co daje nam podstawy do zaobserwowania ogólnej tendencji wypadków śmiertelnych na autostradach w danym okresie.

Zasadniczą regułą jest to, że nic powinno się dokonywać oceny jakichkolwiek danych bez wzięcia pod uwagę kontekstu czasowego. Mimo iż może się wydawać, że ilość ofiar śmiertelnych wypadków na autostradach maleje od 1965 roku, należy zadać pytanie, jak len trend wyglądał wcześniej? Rysunek 1.2 odpowiada nam na to pytanie.

Czego dowiadujemy się z nowego wykresu? Najważniejsza informacja jest taka, że ilość ofiar śmiertelnych wypadków samochodowych na autostradach stale spadała od 1925 roku, czyli od kiedy po raz pierwszy przeprowadzono tego typu badania. Można wręcz powiedzieć, że spadek liczby ofiar w latach 1965-1985 wydaje się być niewielki w porównaniu z latami wcześniejszymi.

Rysunek 1.2. Wypadki śmiertelne na autostradach na 100 mln przejechanych mil w latach 1925-1984

Źródlo: U.S. Bureau of the Census, 1981, s. 622; 198211983, s. 615; 1984, $. 615; 1985, s. 599; 1975, S. 719-720.

Brak więc przesłanek, aby zaobserwowany spadek ofiar wypadków drogowych między 1965 a 1984 rokiem uważać za skutek ruchu konsumenckiego. Jednakże nie wynika z tego również, żeby ruch konsumencki nie miał żadnego wpływu na poprawę bezpieczeństwa. Nie możemy przecież założyć, że tendencja spadkowa by się utrzymała, gdy~ by nic wprowadzono ograniczeń prędkości, nakazu jeżdżenia w zapiętych pasach itd.

Istnieją wręcz całkiem poważne powody wskazujące na to, że trend spadkowy by się nie utrzymał. Po pierwsze, w miarę jak ilość ofiar śmiertelnych zbliża się do zera, wykres zaczyna wykazywać pewne oznaki efektu progowego: taki czynnik nigdy nie może osiągnąć wartości ujemnej, co więcej, prawdopodobnie nawet nie zdoła spaść do zera. Innymi słowy, pewna liczba osób będzie ginęła na autostradach dopóty, dopóki ludzie będą z nich korzystali. Tak więc istnieje spora szansa, że w latach sześćdziesiątych XX wieku liczba wypadków śmiertelnych na autostradach miała się ustalić właśnie na poziomie około pięciu, sześciu ofiar na 100 mln przejechanych mil.

Po drugie, dokładniejsza analiza rysunku 1.2, przedstawiającego szeroki kontekst czasowy, ukazuje nam niewielki, acz zauważalny wzrost śmierci poniesionej w wyniku wypadków w latach 1961-1964. Chociaż to za krótki okres, aby wyciągnąć jakiekolwiek daleko idące wnioski, to fragment ten jednak sugeruje, że istniało prawdopodobieństwo, że tendencja ta mogła ulec zmianie.

Jeżeli którakolwiek z wymienionych możliwości jest prawdziwa, to istnieje prawdopodobieństwo, że ruch konsumencki, który pojawił się około 1965 roku, miał autentyczny wpływ na rozwój sytuacji. Niemniej nie możemy tego stwierdzić z pewnością: dane są niepełne. Postanowiłem użyć tego przykładu z dwóch powodów. Po pierwsze, chciałem pokazać, że analizowanie faktów wymaga pewnej rozwagi. Innymi słowy, często trzeba głębszego wglądu w daną kwestię, aby ogarnąć jej całość.

Po drugie, chciałem zaznaczyć, że same fakty zazwyczaj są niewystarczające. Socjologię określa się jako naukę logiczno-empiryczną, gdyż fakty i rozumowanie są ze sobą bardzo blisko związane - a socjolog potrzebuje ich obu. Zwróćmy więc teraz uwagę na rolę rozumowania.

Rola rozumowania: teoria

W momencie gdy coraz więcej Amerykanów zaczęło uświadamiać sobie wagę problemu głodu w swoim kraju, ówczesny prezydent Ronald Reagan powołał trzynastoosobową Grupę Roboczą do spraw Żywieniowych (Task Force on Food .A.ssislance). Jej rola miała polegać na ocenie natury i rozmiaru tego problemu oraz zaproponowaniu rządowego programu działania. Jeden z członków panelu, dr George Graham, spowodował spore zamieszanie, wygłaszając opinię, że problem niedożywienia dzieci, zwłaszcza czarnych, jest wyolbrzymiony. Według gazet miał powiedzieć:

Dane z całego kraju pokazują, że afroamerykańskie dzieci są wyższe od białych - najwyraźniej muszą więcej jeść, Je;1eli ktoś uważa, że czarni jako grupa społeczna są niedożywieni, to spójrzcie na czarnych sportowców w telewizji -większość z nich zdaje się być całkiem tęga (cyt. za: Big Changes Made In Hunger Report, „San Francisco Chronicie”, 30 grudzień 1983, s. 10).

Jak widać, dr Graham przedstawił dwa rodzaje argumentów - jeden statystyczny i jeden będący subiektywnym wrażeniem - aby wesprzeć swoje założenie, że czarni Amerykanie nie są bardziej narażeni na problem niedożywienia od amerykańskich obywateli innych kolorów skóry. Ale spróbujmy logicznie przemyśleć tę opinię.

Po pierwsze, Graham stwierdził, że czarne dzieci są zazwyczaj wyższe od dzieci białych. Nawet jeśli to prawda, la czy od razu oznaczało, że dzieci te „najwyraźniej muszą więcej jeść”? Jakie inne czynniki mają wpływ na wzrost? Jeżeli ktokolwiek myśli, że na przykład czynniki genetyczne, to ma rację. Ludzkie fasy i grupy etniczne różnią się od siebie między innymi średnią wzrostu. Weźmy pod uwagę przykład afrykańskiego plemienia Tutsi. Ci ubodzy hodowcy bydła z Rwandy i Burundi wyróżniają się swoim wysokim wzrostem, często przekraczającym dwa metry. Absurdem byłoby jednak wysuwanie twierdzenia, że jedzą oni więcej od obywateli Ameryki tylko dlatego, że są wyżsi.

Po drugie, co z czarnymi sportowcami, których widzimy w telewizji? Czy ich tężyzna fizyczna oznacza, że wszyscy Afroamerykanie są dobrze odżywieni? Należałoby w takim przypadku spytać o to, czy ci atleci są reprezentatywnymi przedstawicielami typowych czarnych obywateli USA. Odpowiedź jest oczywista - nie. Nie są oni lepszymi reprezentantami swojej rasy niż biali sportowcy byliby dla ogółu białych. Gdyby było inaczej, to poprzez obserwację japońskich zawodników sumo musielibyśmy dojść do wniosku, że Japończycy z zasady muszą być więksi i lepiej odżywieni od mieszkańców Ameryki.

Innym przykładem na to, jaką funkcję pełni logiczne rozumowanie w dyskursie codziennym, może być powszechna panika wywołana przez zespól nabytego niedoboru odporności (AIDS). Ta niezwykle śmiertelna choroba dotknęła w sposób niewsp6lmierny środowisko amerykańskich homoseksualistów, zwłaszcza w latach bezpośrednio po jej odkryciu. Spowodowało to, że reakcja obywateli i polityków na tę epidemię często była w jakiś sposób stronnicza. Amerykańscy homoseksualiści i ludzie sympatyzujący ze społecznością gejowską często wyrażali zdanie, że badania nad tą chorobą postępują powoli ze względu na uprzedzenia wobec homoseksualizmu.

Niezależnie od lego, czy oskarżenie o uprzedzenia jest zgodne z prawdą, czy nie, nie ma wątpliwości, że są ludzie, którzy uznają AIDS za odpowiednią karę dla gejów. Są nawet tacy, którzy twierdzą, że AIDS jest karą boską, wyrażającą niezadowolenie Boga spowodowane homoseksualizmem. Odkrycie, że AIDS może się również rozprzestrzeniać przez zakażone igły narkomanów oraz że prostytutki są grupą podniesionego ryzyka, zdawało się potwierdzać koncepcję kary bożej.

Oto co ewangelista Don Boys miał do powiedzenia w gościnnym artykule w „USA Today”:

Epidemia AIDS wskazuje na to, że moralność naszego narodu przestała krążyć nad naszym społeczeństwem i postanowiła się zakotwiczyć na stałe, szerząc choroby, rozmaite zwyrodnienia i śmierć. [...] Plan boży jest taki, że każdy mężczyzna winien mieć jedną kobietę, swoją żonę, przez całe swoje życie i być jej wierny. Plan boży wciąż obowiązuje (Boys.1985, s.6A).

Mimo iż socjologia nie działa w bezpośrednim połączeniu z wolą bożą, to jednak myślenie krytyczne zdaje się rzucać inne światło na tę opinię. Otóż AIDS rozprzestrzeniło się w sposób nieproporcjonalny, również wśród Haitańczyków mieszkających w Ameryce. A zatem opinia uznająca tę chorobę za formę kary bożej musiałaby uwzględnić także to, że również Haitańczycy rozgniewali Boga. Podatność osób chorujących na hemofilię oraz ludzi potrzebujących transfuzji krwi jeszcze bardziej komplikuje tę sprawę, nie wspominając o tym, że w Afryce AIDS rozprzestrzenia się głównie przez heteroseksualne kontakty.

Ale sprawdźmy, jak założenie, że AJDS jest karą bożą, radzi sobie w dalszych próbach. Skoro AIDS jest znakiem, przez który Bóg oznajmia nam swoje preferencje wobec stylów życia, to oznacza, że faworyzuje lesbijki, ponieważ choroba ta występuje wśród nich najrzadziej. Innymi słowy, założenie to poddane dokładnej logicznej obserwacji okazuje się być nieprawdziwe.

Logiczne rozumowanie jest zatem kolejnym kluczowym elementem krytycznego myślenia. Socjologia jako nauka świadomie i celowo korzysta z logicznego rozumowania i jak pokazują przytoczone przykłady, związek ten ma realne, praktyczne implikacje. Po części wiąże się on z formułowaniem teorii. Aby zrozumieć, jaką funkcję pełni teoria, trzeba najpierw wziąć pod uwagę jej części składowe.

Pojęcia to umysłowe reprezentacje używane, aby uporządkować ugrom zbieranych przez nas doświadczeń. Najprościej rzecz ujmując, tworzymy pojęcia, aby oznaczać nimi grupy rzeczy mających pewne cechy wspólne. Na przykład pojęcie „istoty ludzkiej” zawiera prawie 6 mld istot w pojedynczej kategorii, równocześnie odróżniając je od miliardów innych stworzeń. „Mężczyźni” i „kobiety” dzielą owe 6 mld istot ludzkich na dwie kolejne kategorie.

Innymi pojęciami, które rozróżniają istoty ludzkie według ich cech, byłyby na przykład „noworodki”, „Etiopczycy”, „listonosze”, „studenci”, Wszyscy wykorzystujemy pojęcia w życiu codziennym. Często też używamy pojęć, które niekoniecznie odnoszą się do ludzi. Możemy na przykład mówić o "lęku" czy "alienacji". "Przestępczość" czy "bezrobocie" również są pojęciami.

Socjologowie często używają tych samych pojęć, co ludzie w życiu codziennym, jednak jako naukowcy czynią to z większym rozmysłem, przykładając dużą wagę do ich precyzyjnego definiowania. W jaki sposób mamy na przykład podjąć decyzję, czy uznać daną osobę za bezrobotną? Raczej nie powiedzielibyśmy tak w odniesieniu do noworodka, ale co z bogatym playboyem, który w życiu nigdy nie przepracował ani jednego dnia i nie przewiduje podjęcia pracy? Jedną z podstawowych cech socjologii jest dokładne określanie tego, co socjolog będzie rozumiał przez jakieś pojęcie.

Równie ważne jest uporządkowanie pojęć. Pojęcia „kobiety” i „mężczyźni” są często nazywane atrybutami jednostek Zmienna „płeć” jest pojęciem łączącym te dwa atrybuty. Zmienna „religia” kategoryzuje takie atrybuty, jak „protestant”, „katolik”, „żyd” czy „hindus”.

Można powiedzieć, że socjologia jest nauką zajmującą się odkrywaniem związków między zmiennymi, jakie wyróżniają różne typy ludzi. Pokazał to wcześniej przytoczony przykład wykształcenia i dochodów. Zasób relacji, jakie socjologia może badać, jest praktycznie nieskończony. Czy osoby w związkach małżeńskich są szczęśliwsze od osób samotnych? Czy konserwatyści mają więcej uprzedzeń od liberałów? Czy rozbite rodziny są powodem przestępczości wśród nieletnich?

Teorie socjologiczne wykraczają jednak poza relacje par zmiennych. Naszym ostatecznym celem jest stworzenie mniej lub bardziej wszechstronnego obrazu współzależności między niezliczoną ilością zmiennych, aby zrozumieć całokształt funkcjonowania życia społecznego.

Taką podstawą szerszego zrozumienia życia społecznego są tworzone przez socjologów paradygmaty. „Fizyczny” przykład posłuży nam jako wprowadzenie do idei paradygmatów.

Widząc napięty biceps przedstawiony na rysunku 1.3, stwierdzamy, że jest to coś, co widzieliśmy nieraz w życiu.

Fizjolog, patrząc na ten sam obraz, zobaczyłby coś całkiem innego, a mianowicie sieć ścięgien (rys. 1.4). Biolog komórkowy, jak widać na rysunku 1.5, zamiast ścięgien widziałby tkankę mięśniową z systemem komórek mięśniowych. Biolog molekularny, przyglądając się jeszcze dokładniej, dostrzegłby system powiązanych ze sobą molekuł (rys. 1.6). Fizyk atomowy zaś przyjrzałby się bliżej każdej molekule i zaczął badać strukturę każdego atomu, zbudowanego z elektronów, protonów i innych cząstek elementarnych, jak widać na rysunku 1.7.

Rysunek 1.3. Biceps

Rysunek 1.4. Paradygmat fizjologa

Rysunek 1.5. Paradygmat biologa komórkowego

Rysunek 1.6. Paradygmat biologa molekularnego

Rysunek 1.7. Paradygmat fizyka atomowego

Rysunek 1.8. Paradygmat macha

Każdy z przedstawionych diagramów ilustruje inny paradygmat, jaki może zostać zastosowany przy patrzeniu na napięty biceps. Żaden z paradygmatów nie jest lepszy od pozostałych - każdy po prostu oferuje inną perspektywę, która może być mniej lub bardziej użyteczna w zależności od celu. Taka jest natura paradygmatów.

Mimo iż ilustracje te szły w pewnym konkretnym kierunku - od najmniej do najbardziej szczegółowego - to jednak tylko jeden z możliwych sposobów rozróżniania paradygmatów w takiej sytuacji. W innym paradygmacie można by uznać napięty biceps za oznakę męskości, groźbę przemocy albo część zawodów kulturystycznych. Można jeszcze wymyślić wiele innych paradygmatów, które przedstawiłyby napięty biceps na rozmaite sposoby (rys. 1.8).

We współczesnej socjologii możemy wyróżnić trzy główne paradygmaty. Niektórzy socjologowie uważają, że życie społeczne najlepiej rozpatrywać jako mnogość interakcji między ludźmi. Weźmy pod uwagę chociażby rozmowę. Załóżmy, że znajdujemy się w poczekalni gabinetu dentystycznego, ale nigdy wcześniej się nie widzieliśmy. Nie ma w owej poczekalni żadnych czasopism do przeglądania, nawet archiwalnych. Mamy tylko siebie.

Po wpatrywaniu się przez chwilę w sufit postanawiam przełamać pierwsze lody, pytając: „Czy czeka Pan do dentysty?” Potwierdzasz mój wielce głęboki wniosek, po czym pytasz, czy byłem tu kiedykolwiek wcześniej. Odpowiadam więc, że przychodzę tutaj na badanie co pół roku, codziennie nitkuję zęby i mam trzy korony wykonane ze zlata. Rozmowa trwa, a my zaczynamy się lepiej poznawać. Wkrótce okazuje się, że oboje wychowaliśmy się w Vermont, że głosujemy na różne partie polityczne i że obaj jesteśmy właścicielami malamutów. Kiedy mówię, że wykładam socjologię na uczelni, wspominasz, że kiedyś uczęszczałeś na kurs związany z tą dziedziną. W takiej sytuacji mogę postarać się sprowadzić tor dyskusji do relacji między profesorem a studentem, a ty możesz usiłować wrócić się do tematu malamut6w.

W socjologii paradygmat interakcjonistyczny skupia się na życiu społecznym jako na procesie wymiany, w trakcie której jednostki tworzą wspólną definicję sytuacji, w jakiej się znalazły. Paradygmat ten jest przydatny zwłaszcza w badaniu tego, jak tworzymy reguły życia społecznego.

Innym paradygmatem jest paradygmat systemów społecznych, zwany także paradygmatem funkcjonalnym, który koncentruje się na strukturze żyda społecznego. Grupa jednostek tworząca społeczeństwo może skutecznie być uznana za zintegrowany system, w którym każda jednostka ma swoją rolę do odegrania.

Wyobraźmy sobie na przykład orkiestrę symfoniczną. Skrzypce pełnią w niej pewną funkcję, instrumenty dęte inną, a funkcja dyrygenta różni się od wszystkich innych. Razem wszyscy muzycy orkiestry stanowią system, który jest czymś więcej niż sumą jego części składowych.

Drużyna futbolu amerykańskiego może nam w jeszcze inny sposób pokazać, jak można wykorzystać paradygmat systemów społecznych. Rozgrywający ma jeden zbiór funkcji, a biegacze, linia ataku i skrzydłowi inne.

Przechodząc do społeczeństwa, możemy się przyjrzeć funkcjom pełnionym przez takie grupy i organizacje, jak robotnicy, policja, nauczyciele, dzieci, duchowni itd. Paradygmat ten pomaga zrozumieć organizację reguł życia, które stworzyliśmy.

Paradygmat konfliktu skupia się na rywalizacji między jednostkami i grupami w ramach społeczeństwa. W sianie konfliktu mogą się znajdować przestępcy i policja, właściciele i pracownicy. Uczniowie i na· uczyciele, protestanci i katolicy, czarni i biali itd. Zmagania te zazwyczaj są wynikiem nierównej dystrybucji takich dóbr, jak pieniądze. własność. Prestiż i władza. Paradygmat ten jest szczególnie użyteczny, kiedy usiłujemy zrozumieć, jak i dlaczego ludzie łamią reguły oraz w jaki sposób reguły te same ulegają zmianie.

Oczywiście żaden z tych paradygmatów nie wystarcza do całościowego nie wyjaśnienia zasad funkcjonowania życia społecznego. Każdy z nich jest raczej innym spojrzeniem, które obnaża jedne aspekty życia, zakrywając jednocześnie inne. Oznacza to, że jeżeli mamy dojść do zintegrowanego, dobrze wyważonego obrazu sytuacji, to powinniśmy używać więcej niż tylko jednego paradygmatu. W dalszej części książki będziemy mieli okazję, aby docenić paradygmaty jako przydatne okna Ha świat, dlatego zachęcam, aby dowiedzieć się o nich więcej.

Socjologiczne pytania i odpowiedzi

Naukowcy usiłujący znaleźć odpowiedzi na rozmaite pytania to obraz, który nieodłącznie kojarzy się z nauką. Zakończę ten rozdział nieco innym spojrzeniem na naukę, a zwłaszcza na socjologię. W nauce często lepiej jest stawiać pytania niż udzielać na nie odpowiedzi. Warto więc uznać naukę za sztukę zadawania pytań, gdyż stwarzają one możliwość, dla powstawania kolejnych, odpowiedzi zaś możliwości te zamykają.

Szczególnie ważną zasługą nauki jest kwestionowanie rzeczy, które „są oczywiste”. Do niedawna jeszcze „oczywistym” było to, że czarni są gorsi od białych, a kobiety są gorsze od mężczyzn. Jak zobaczymy, socjologia często podaje w wątpliwość rzeczy, które wszyscy uznali już za wyjaśnione. Nawet jeśli dojdziemy do jakichś nowych odkryć, które zdają się być lepsze od dotychczasowych, to nie należy ich uznawać za ostateczne.

Szczególną rekurencyjną cechą, życia ludzkiego jest to, że wszystko co wiemy może ulec zmianie. Kiedy uczymy się czegoś o sobie, to ta nowo zdobyta wiedza może nie tylko wpłynąć na nasze życie, ale również zdezaktualizować dawne przekonania.

Załóżmy, że przeprowadziliśmy ogólnokrajowe badanie szans zatrudnienia i opublikowaliśmy listę dziesięciu miast, w których najłatwiej znaleźć pracę. Wielu bezrobotnych przeprowadzi się do tych miast, jak tylko upowszechnimy wyniki tej analizy, w wyniku czego liczba wolnych etatów w tych miastach spadnie. Podobną sytuację napotkamy, gdy w jednej z gazet lokalna restauracja zostanie określona jako smaczna, niedroga i gdzie nie trzeba długo czekać na posiłki. Fragment dotyczący czasu oczekiwania prawdopodobnie przestanie być aktualny leszcze tego samego dnia, a pozostałe dwie cechy tego lokalu również mogą się szybko zdezaktualizować. W socjologii wszystko, o czym się uczymy, ulega zmianie, stąd nie można oczekiwać, że istnieje taka wiedza, która pozostanie niezmiennie prawdziwa. A zatem trzeba ciągle zadawać pytania.

Socjologia zajmuje się też pewną liczbą pytań, na które nigdy nie zdołamy odnaleźć w pełni zadowalających odpowiedzi. Kim jestem? Czym jest istota ludzka? Czy określają nas bardziej geny, czy kształtuje środowisko? Czy możliwy jest porządek bez ograniczania wolności? To tylko część pytań, którym postaramy się przyjrzeć w tej książce, a na które prawdopodobnie nigdy nie znajdziemy odpowiedzi. Jak się jednak okaże, samo ich zadawanie może być bardzo przydatne.

Mam nadzieję, że wskazówki te będą pomocne w kontekście indywidualnych badań socjologicznych. Mimo iż istnieją pewne fakty dotyczące socjologii, które warto poznać, dużo ważniejsze jest to, aby nauczyć się wykorzystywać tę naukę do własnego krytycznego myślenia. Jeżeli studiowałbyś/studiowałabyś neurochirurgię czy historię średniowiecza, to prawdopodobnie nie miałbyś/miałabyś okazji do wykorzystania swojej wiedzy w życiu codziennym. Z socjologią jest zupełnie inaczej. Socjolog budzi się codziennie rano w swoim laboratorium w trakcie trwającego eksperymentu. Wszyscy jesteśmy w nim badanymi, a teraz macie okazję, aby dołączyć do grona badaczy.

W pozostałej części książki przedstawię wieloaspektowy świat socjologii. Rozdział 2 rozpoczniemy od chyba jednego z najbardziej osobistych aspektów socjologii, czyli kwestii tożsamości.

Będziemy przyglądali się odwiecznemu pytaniu, na które wciąż nic ma odpowiedzi: kim jestem? Jak się okaże, najbardziej podstawowe rozumienie tego, kim jesteśmy w sensie jednostkowym jest nierozerwalnie związane ze społeczeństwem, w którym żyjemy. Problem ten, a także związane z nim interakcje w małych grupach, często nazywa się mikrosocjologią.

Zaczynając od tożsamości osobistej w rozdziale 2, nasze pole zainteresowania będzie się poszerzać z każdym kolejnym rozdziałem. W rozdziale 3 zajmiemy się grupami, w 4 - organizacjami, w 5 - instytucjami, w 6 - społeczeństwem i kulturą. Tym samym znajdziemy się w domenie makrosocjologii.

Wreszcie, po przyjrzeniu się szerszym kwestiom społecznym w rozdziałach 7-9, zakończę tę książkę spojrzeniem na pewne problemy globalne. Chcę przez to pokazać, w jakim stopniu osobiste życie jednostki jest nierozłączl1e od życia na planecie. To tylko część tego, co istota socjologii ma w zanadrzu. Mam wrażenie, że - podobnie jak ja - uznacie to za coś fascynującego.

ROZDZIAŁ 2

Tożsamość

Na początku lat siedemdziesiątych XX wieku grupa psychologów z Uniwersytetu w Stanford przeprowadziła eksperyment, który dostarczył więcej informacji o naturze ludzkiej niż wiele osób jest skłonnych przyznać (zob. Zimbardo, 1972, s. 4-8). Eksperyment więzienny pod kierunkiem dr Philipa Zimbardo miał na celu zbadanie psychologicznych aspektów uwięzienia. Aby to osiągnąć. Zimbardo zatrudnił studentów do odgrywania roli więźniów i strażników w fizycznej symulacji więzienia w piwnicy jednego z budynków kampusu.

Zimbardo ostrożnie wybrał studentów spośród grupy ochotników, upewniając się, że żaden z nich nie cierpiał na zaburzenia psychiczne, które zagroziłyby eksperymentowi i jego uczestnikom. Zimbardo określił ich wszystkich jako „normalnych”, a później jako „najlepszych przedstawicieli tego pokolenia”. Dwudziestu czterech studentów zostało przypisanych do roli więźniów bądź strażników za pomocą rzutu monetą. Każdy z nich otrzymywał piętnaście dolarów dziennie za udział w eksperymencie, który początkowo miał trwać dwa tygodnie.

Badanie zaczęło się spokojnie. „Więźniowie” zostali zakuci w kajdanki i „aresztowani” niespodziewanie w swoich domach, a później przewiezieni i przypisani do swoich „cel”. „Strażnicy" mieli obowiązek ustalenia swoich własnych reguł, by utrzymać ład i porządek. Więźniowie byli eskortowani do toalety, a posiłki przynoszono im do cel. Mogłoby się wydawać, że to będzie dosyć nudny eksperyment, ale tak nie było.

We wczesnym stadium eksperymentu Zimbardo zauważył, że strażnicy wczuli się w swoje role bardziej niż oczekiwał. Stawali się oni w stosunku do więźniów despotyczni. posuwając się wręcz do sadyzmu. Zimbardo zauważył, że chociaż nie wszyscy strażnicy obchodzili się z więźniami brutalnie, to żaden z „dobrych” strażników nie interweniował, gdy „źli” znęcali się nad uwięzionymi.

Sami więźniowie również zaczęli zachowywać się realistycznie. Dwóch zaczęło stwarzać problemy, Obrzucając obelgami strażników oraz grożąc, że zniszczą umeblowanie swoich i tak spartańsko urządzonych cel. Inni reagowali zupełnie inaczej, potulnie wykonując rozkazy strażników.

Mimo że początkowo więźniowie odznaczali się pewną solidarnością grupową, strażnikom udało się ją złamać, wywołując poczucie bezwartościowości wśród poszczególnych więźniów. W pewnym momencie strażnicy podjęli decyzję o zamknięciu jednego z więźniów w odosobnieniu, gdyż odmawiał on przyjmowania posiłków. Następnie złożyli propozycję innym więźniom: jeżeli zrzekną się na noc swoich koców, to pozwolą więźniowi sprawiającemu kłopoty wrócić do swojej celi. Więźniowie woleli jednak zatrzymali koce. Ich towarzysz musiał spędzić noc w niewielkim schowku nazwanym „izolatką”. Trzech więźniów trzeba było zwolnić w ciągu pierwszych czterech dni, ponieważ eksperyment stawaj się dla nich zbyt traumatyczny. Inni błagali wręcz o to, aby wykluczyć ich z badania. Większość była gotowa nawet zrzec się pieniędzy, które dotychczas zarobili. Zmiany, jakie przechodzili ochotnicy, zadziwiły Zimbarda, ale jeszcze bardziej zaskoczyła go jego własna reakcja na ten eksperyment. Przyjął on rolę kierownika więzienia i wpadli w panikę, kiedy dotarty do niego plotki, że członkowie uniwersyteckiego bractwa planują w nocy dokonać nalotu na więzienie i uwolnić uwięzionych. Najpierw zadzwonił na policję, prosząc o to, aby zabezpieczyli jego „więźniów”, zamykając ich w areszcie. Kiedy policja nie wyraziła zgody, postanowił on przenieść swoich więźniów w tajemnicy do innego pomieszczenia na kampusie, gdzie spędzili noc przykuci jeden do drugiego.

Widząc, jak bardzo on i jego studenci wczuli się w swoje role, Zimbardo zdał sobie sprawę. jak bardzo jego eksperyment wymyka się spod kontroli. Podjął więc decyzję o jego zakończeniu po sześciu dniach. Ponadto uznał za stosowne przeprowadzenie wśród uczestników badania terapii, która miała zapobiec psychologicznym konsekwencjom tych doświadczeń.

Eksperyment więzienny ukazuje nam przede wszystkim to, jaki wpływ na nasze zachowanie mają sytuacje, w których się znajdujemy oraz role, jakie odgrywamy. Studenci ze Stanford, którzy brali udział w tym doświadczeniu, nie otrzymali żadnych wskazówek dotyczących tego, w jaki sposób mają odgrywać więźniów bądź strażników. Chociaż można założyć, że każdy z nich miał jakąś wiedzę wyniesioną z filmów czy telewizji, wkrótce okazało się, że ich zachowanie stało się o wiele bardziej realistyczne niż pierwotnie zakładano. Uwięzienie, nawet w symulowanym więzieniu, spowodowało takie same zmiany w zachowaniu, jakie da się zaobserwować w prawdziwym więzieniu. Podstawowym przedmiotem badań w stanfordzkim eksperymencie więziennym by1a tożsamość. Jest to również kwestia, którą będziemy się zajmować w dalszej części tego rozdziału. Kim jesteś? Kim ja jestem? Czym jest istota ludzka?

Kim jesteś?

Zajmijmy się teraz pytaniem: „Kim jestem?” Każdy na pewno wie, że jest w takim znaczeniu, że istnieje, ale jako kto bądź co? Wydaje mi się, że odpowiedzi na to pytanie okażą się interesujące nie tylko w kontekście akademickim.

W 1954 roku Manford Kuhn i Thomas McPartland (1954, s. 68-76) otworzyli kwestionariusz badający tę kwestię. W prostej ankiecie proszono respondentów (głównie studentów), aby podali dwadzieścia odpowiedzi na pytanie: „Kim jestem?” Od tamtego czasu rzesze studentów udzieliły odpowiedzi na Test Dwudziestu Stwierdzeń (Twenty-Statement Test, TST). Badając wyniki owego testu, wykryto pewne zależności.

Pomyślcie teraz przez chwilę o tym, jak rozwiązalibyście ten test. Może nawet chcielibyście zapisać swoje odpowiedzi.

Jeżeli jesteście w jakikolwiek sposób zwyczajni, to pierwsze odpowiedzi na TST opisywałyby wasz status. Ktoś mógł na przykład napisać, że jest studentem. Albo mężczyzną lub kobietą. Niektórzy podają swoją przynależność rasową albo religijną, a jeszcze inni swój wiek. Warto zwrócić uwagę na to, że są to głównie cechy osobiste, które dowolna osoba prawdopodobnie przypisałaby danemu respondentowi.

Wśród innych odpowiedzi na to pytanie znajdowałyby się również informacje, które byłyby raczej opiniami, na przykład „jestem osobą szczęśliwą”, „mam nadwagę”, „jestem konserwatystą”. Mimo iż być może inne osoby nie zgodziłyby się z takimi określeniami, to jednak te odpowiedzi również mogą być traktowane jako przykłady statusu.

Statusy i role

Status jest podstawowym pojęciem w socjologii, które odnosi się do pozycji i lub miejsca zajmowanego w społeczeństwie bądź mniejszej grupie społecznej. Przykładami statusu mogą być: matka, hydraulik, student drugiego roku, kasiarz itd. Jak pamiętasz z rozdziału 1, w odniesieniu do paradygmatu systemów społecznych mówiłem, że każdy członek społeczeństwa ma w nim do spełnienia daną funkcję. Właściwie powinniśmy powiedzieć, że to statusy pełnią określone funkcje, które z kolei nazywa się rojami - zespołem oczekiwań przypisanym poszczególnym statusom, Tak więc od matki oczekuje się pewnych zachowań, które różnią się od zbioru zachowań, jakiego oczekujemy od, dajmy na to, hydraulika.

Reasumując, status jest pozycją, jaką jednostka zajmuje w społeczeństwie, a rola oczekiwanym zachowaniem, jakie wiąże się z danym statusem. Status posiadamy, a role pełnimy.

[x]

Rysunek 2.1. Statusy jako maski

Statusy zazwyczaj występują w parach, a odgrywane przez nas role najczęściej są bezpośrednio związane z konkretnymi statusami. Każdy status jest w pewnym sensie maską, jaką zakładamy w trakcie interakcji z innymi (zob. rys. 2.1). Tak więc w przypadku, gdybyśmy się spotkali, ja mógłbym założyć maskę-status profesora, a ty - studenta.

Nie ma ściśle ustalonych reguł dotyczących tego, jakie powinno być zachowanie podczas relacji bezpośrednich między studentami a profesorami. Mimo to każdy, kto kiedykolwiek był w takiej sytuacji wie, czego można by się spodziewać. W najgorszym przypadku wiadomo chociażby tyle, że różniłaby się ona od relacji między matką a synem, więźniem a strażnikiem, sprzedawcą a klientem. Kiedy spotykamy kogoś po raz pierwszy w życiu, to usiłujemy się dowiedzieć, jaki status posiada ta osoba. Jest on nam potrzebny do tego, aby wiedzieć, jak się do siebie wzajemnie odnosić .

W życiu codziennym każdy z nas ma pewną liczbę statusów i odgrywa różne role - w zależności od sytuacji. Tak więc czasami dana osoba będzie pełniła rolę syna bądź córki. W pewnych okolicznościach lepszym wyborem byłoby odegranie roli studenta bądź studentki. W zależności od kontekstu można być kierowcą, klientem sklepu, obywatelem albo przyjacielem. Rysunek 2.2 przedstawia zbiór różnych statusów, jakie jednostka może mieć.

Zwróćcie uwagę na znak zapytania w środku diagramu. Reprezentuje on jakąkolwiek osobę, która przybiera w odpowiedniej sytuacji dane maski. W pewnym sensie reprezentuje również ciebie jako czytelnika tej książki.

Rysunek 2.2. Wszyscy mamy kilka statusów

Każdy z wcześniejszych diagramów jest bardzo uproszczony, ponieważ każdy posiadany status jest powiązany za pomocą ról z innymi statusami. Tak więc student prawdopodobnie ma różne wyobrażenia na temat swoich relacji z profesorami, innymi studentami, z dziekanem, trenerem, egzaminatorami itd. Rysunek 2.3 ukazuje ten aspekt ról i statusów.

Zatem każda jednostka posiada wiele statusów, z których każdy pełni jakąś rolę w odniesieniu do innych. Jeżeli zastanowisz się przez chwilę nad statusami, jakie zajmujesz w relacji do innych w swoim własnym życiu, to możesz się zadziwić swoim poziomem wiedzy o roli pełnionej przez jednostki w zorganizowanym społeczeństwie. Rysunek 2.4 oddaje wielce uproszczony obraz pola odgrywanych przez ludzi ról.

Podczas dorastania i socjalizacji uczymy się, jakie posiadamy statusy, jakie role są z nimi powiązane oraz jakie są ich relacje z innymi statusami. Proces ten jest nieustający - jak tylko opanujemy reguły bycia dzieckiem, to okazuje się, że jesteśmy już nastolatkami. Ledwo zdążymy uporać się z zasadami bycia nastolatkiem, a wszyscy już od nas oczekują, że będziemy odpowiedzialnymi dorosłymi osobami. Ostatecznie może się zdarzyć, że ktoś do nas powie: „Zachowuj się jak przystało na twój wiek, stary dziadzie!” Niezależnie od tego, jak staro czy młodo się czujemy, nasze statusy - w tym wiek - określają, jakiego zachowania oczekują od nas inni.

Rysunek 2.3. Każdy status odnosi się do wielu innych statusów

Rysunek 2.4. Pole odgrywanych przez ludzi ról

Niekończący się proces socjalizacji nie ogranicza się wyłącznie do zmian związanych z wiekiem. Na przykład, niezależnie od zapewnień jednego z partnerów, role w związku mogą się zmienić radykalnie po ślubie. Po narodzinach pierwszego dziecka owe role zmienią się ponownie - może nawet jeszcze bardziej radykalnie. Możemy sobie również wyobrazić sytuację, w której wielokrotnie awansujemy: ze studenta medycyny na stażystę, ze stażysty na chirurga, z chirurga na ordynatora oddziału chirurgicznego, z ordynatora na naczelnego lekarza kraju. Każda z tych zmian będzie się wiązała ze zmianą oczekiwań innych względem naszego zachowania. Niezależnie od obranej przez nas drogi kariery, posiadane przez nas statusy i role będą się zmieniały z upływem czasu, nawet w sytuacji, gdyby ktoś postanowił zostać pomywaczem. W takim wypadku o naszym statusie decydowałby poziom zdobytego doświadczenia.

Trzy paradygmaty

Skoro doszliśmy do wniosku, że pojęcia statusu i roli są ważnymi elementami socjologii, chciałbym zwrócić również uwagę na to, jakie pozycje zajmują one w trzech paradygmatach omówionych już w rozdziale 1: interakcjonjstycznym, systemów społecznych j konfliktu.

Mieliśmy już okazję zaobserwować, jak zajmowane przez nas statusy pośredniczą w naszych interakcjach. Wyobraźmy sobie, jak wyglądałaby próba interakcji z kimś, gdybyśmy postanowili odizolować posiadane przez nas statusy. Nie moglibyśmy na ową osobę spojrzeć, gdyż zdradzałoby to wiek, płeć i rasę. Rozmowa telefoniczna również nie wchodziłaby w rachubę, gdyż głos naszego rozmówcy mógłby wskazywać inne statusy. Może możliwa byłaby rozmowa za pomocą dwóch komputerów, jednak wtedy i tak prawdopodobnie staralibyśmy się dowiedzieć czegoś o naszym rozmówcy. Nie jest zaskoczeniem, że tak często wykorzystujemy pytania typu „Co robisz?” czy prosimy kogoś, aby „powiedział nam coś o sobie”, kiedy spotykamy nowe osoby. Najbardziej banalnym przykładem znanym z uczelni jest chyba pytanie: „Na jakim kierunku studiujesz?” Innymi słowy, żadne relacje społeczne nie są możliwe bez statusów.

Statusy pełnią równic fundamentalną rolę w paradygmacie systemów społecznych. Wszelkie organizacje i społeczeństwa są skonstruowane i działają, bazując na strukturze statusów społecznych. Orkiestra symfoniczna na przykład jest zorganizowana według statusów, a nie osób. Nawet biorąc pod uwagę fakt, że jeden z jej członków może być powszechnie uznawany za wirtuoza, orkiestra nie rozwiąże się po tym, jak odejdzie on na emeryturę czy umrze - raczej znajdzie innego muzyka, który go zastąpi. Muzyka komponowana jest po to, aby mogła być wykonywana przez statusy: skrzypków, oboistów czy wiolonczelistów. Nawet jeżeli jakiś utwór powstał z myślą o konkretnym wirtuozie, to i tak inni muzycy grający na tym samym instrumencie będą w stanie go wykonać.

Struktury organizacyjne korporacji czy fabryk również ukazują miejsce, jakie zajmują statusy w paradygmacie systemów społecznych. Linia produkcyjna funkcjonuje na przykład dzięki rolom pełnionym przez spawaczy, monterów, nadzorców, kierowników itd. Także organizacja korporacji jest uzależniona od statusów, a nie od ludzi. Tak więc można powiedzieć, że systemy społeczne nic mogą istnieć bez statusów.

Teoria konfliktu również znajduje swoje podstawy w statusach społecznych. „Konflikt” w tym paradygmacie istnieje między posiadaczami poszczególnych Statusów i kategoriami statusów: pracownicy przeciwko fabrykantom, chłopi przeciwko właścicielom ziemskim, studenci przeciwko nauczycielom, gang przeciwko gangowi, kraj przeciwko krajowi. W teorii Marksa status był podstawą konfliktu klasowego, świadomości klasowej itd. Konflikty między jednostkami nie leżą w polu zainteresowania badacza teorii konfliktu, chyba że reprezentują one zmagania między różnymi statusami.

Rysunek 2.5 ilustruje nam pozycje statusu w trzech socjologicznych paradygmatach.

Opinie jako tożsamość

Nasze opinie są również podstawą pewnego rodzaju statusu, a więc i naszej tożsamości. Wiele osób może nie uświadamiać sobie lego, jak ważne jest posiadanie opinii. Wiele lal temu Beatlesi śpiewali o nowhere man - człowieku, który nie miał opinii. W ich obserwacji kryje się dużo prawdy.

Przez chwilkę zastanówcie się nad następującymi tematami: aborcja, kara śmierci, wojna przeciwko narkotykom, Południowa Afryka, Somalia, Jerry Falwell, Bill Clinton, przeludnienie, prawo do posiadania broni, pomoc społeczna. Założę się, że każdy z was ma wyrobione zdanie na każdy z tych tematów. W tym wypadku zależy mi na posiadaniu opinii, a nie na ich treści.

Paradygmat teorii konfliktu

Rysunek 2.5. Pozycja „statusu” w poszczególnych paradygmatach

Teraz wyobraźcie sobie, że jesteście wśród osób, które szanujecie i na których opinii wam zależy. Załóżmy, że poruszono dowolny z wymienionych właśnie tematów, na przykład kary śmierci. Reszta grupy ,wraca się do was z prośbą o wyrażenie własnej opinii. Jak byście się poczuli, nie posiadając jej? A co pomyśleliby o was inni? Nie pasowalibyście do reszty towarzystwa, a nie zajmując stanowiska w tej sprawie, staralibyście się zupełnie nieistotni.

Parę lat temu miałem nieopisaną potrzebę posiadania opinii dotyczącej każdej kontrowersyjnej kwestii. Międzynarodowy rozgłos zyskała sobie wówczas sprawa dwojga australijskich dzieci z próbówki. Pewna bogata para nie mogła mieć dzieci, tak więc zdecydowali się na zastosowanie metody in vitro. Od kobiety pobrano komórki jajowe i dokonano pozaustrojowego zapłodnienia, używając nasienia jej męża. Zarodki były gotowe do umieszczenia w macicy kobiety.

Wtedy wydarzyła się tragedia - para zginęła w wypadku, a zapłodnione komórki jajowe zostały osierocone przed własnymi narodzinami. Kontrowersja dotyczyła tego, czy owe komórki należy zniszczyć, czy może wszczepić je innej kobiecie? Sprawa była problematyczna, gdyż w grę wchodził pokaźny spadek.

Jak sądzicie, co należało zrobić? Zniszczyć zarodki czy też pozwolić im się urodzić? Im dłużej myślałem nad tą kwestią, tym bardziej się irytowałem. Nie byłem w stanie stwierdzić, co władze australijskie powinny były zrobić. Jeżeli w jakimkolwiek stopniu jesteście do mnie podobni, to zapewne również odczuwacie potrzebę posiadania opinii na ten temat.

Ostatecznie jednak doszedłem do wniosku, że w gruncie rzeczy mój dylemat jest bezsensowny. Nie miałem żadnego doświadczenia w takich sprawach, tak więc moja opinia byłaby bezwartościowa. Poza tym, kogo właściwie obchodziłoby moje zdanie? Nie ma wątpliwości co do tego, że niezależnie do jakiego wniosku bym doszedł, nie miałby on żadnego wpływu na rozwój sytuacji. Jednakże nawet po uświadomieniu sobie tego, nadal czułem się niespełniony przez to, że nie posiadałem na ten temat opinii.

Doświadczenie to zwróciło moją uwagę na to, w jakim stopniu nasze opinie kreują naszą tożsamość. Zastanówcie się, czy w waszym przypadku nie jest podobnie. Przypomnijcie sobie, kiedy ostatnio spotkaliście jakąś nową osobę i wzięliście udział w procesie „poznawania siebie”. Jeżeli jesteście w stanie przypomnieć sobie takie zdarzenie, to zapewne odkryjecie, że była to właściwie wymiana opinii i stwierdzenia, kt6re z nich są wspólne. Poszukiwanie nici porozumienia mogło się rozciągać na politykę, sport i wiele innych lematów.

Przez utożsamianie się z rozmaitymi opiniami, wchodzimy w posiadanie jeszcze większej ilości statusów. Mówiąc, że chcecie zniesienia jakichkolwiek ograniczeń w dostępie do aborcji, określacie się jako osoba zajmująca stanowisko pro-choice. Opowiadając się za zniesieniem jakichkolwiek form pomocy społecznej i obniżeniem podatków dla korporacji, zyskacie sobie status konserwatystów. Ostatecznie, każda wygłoszona opinia przynosi nam status „osoby, która uważa, że ...”

Statusy, jakie zajmujemy przez posiadanie i wyrażanie opinii, silnie wpływają na nasze doświadczenia życiowe. Decydują one o tym, jak inni będą się z nami obchodzić: kto będzie z nami rozmawiał, kto się z nami zaprzyjaźni i kto nas spyta o radę. Nasze opinie wywierają silny wpływ na to, kogo wybieramy na swojego partnera, a kto wybiera nas na swojego.

Kim naprawdę jesteś?

Wcześniej pokazałem, w jaki sposób nasze tożsamości są funkcjami posiadanych statusów. Ale kim wy jesteście w odniesieniu do owych statusów? Na pewno macie jakieś poczucie Ja, które się z nimi nie wiąże. Załóżmy na przykład, że jednym z posiadanych przez was statusów jest status osoby studiującej. To zapewne oznacza, że ludzie często się do was odnoszą jak do studentów, ale że wy również zachowujecie się zgodnie z tym statusem. Jeżeli nieznajomy spytałby kogoś z was: „Czym się zajmujesz?”, to odpowiedź zapewne brzmiałaby: „Studiuję”.

Jeżeli jednak przestaniecie być studentami - niezależnie od tego, czy ukończycie studia, zostaniecie wykreśleni z listy studentów, czy też po prostu sami z nich zrezygnujecie - to ciągle pozostaniecie sobą. Tak więc możemy stwierdzić, że to, kim jesteście, nie pokrywa się z waszym statusem studenta.

Załóżmy, że z republikanów stajecie się demokratami albo że postanowiliście zostać buddystami, mimo iż wychowani byliście jako katolicy. Albo że wyjechaliście ze Stanów Zjednoczonych i zostaliście obywatelami Etiopii. Wszystkie te zmiany statusu, niezależnie od tego, jak radykalne, nie zmieniłyby was samych. Nawet zmiana imienia by was nie mieniła. To, kim jesteście, jest kwestią o wiele bardziej podstawową niż wasze poglądy polityczne, wyznanie, obywatelstwo czy imię.

Każdy z nas ma poczucie trwania i ciągłości, które przekracza zmiany wszelkich czynników, jakie miałyby wpływ na odpowiedź na pytanie: „Kim jesteś?” Wiecie na pewno, że jesteście tymi samymi osobami urodzonymi przed laty, choć nie wyglądacie jak noworodki. Wszystkie komórki waszego ciała są wymieniane co siedem lat. Wasze cechy charakteru również nie przypominają cech charakteru nowo narodzonego dziecka, zresztą, podlegają one stałym przemianom. Wasze opinie, poziom wiedzy czy wspomnienia również się zmieniają, a wy cały czas macie jednak poczucie, że jesteście sobą.

Socjologia nie zajmuje się tym, kim naprawdę jesteśmy za maskami statusów i ról. Jak mieliśmy okazję zobaczyć, trzy paradygmaty są ściśle związane z pojęciem statusów.

Równocześnie jednak, socjologia może ujawnić sposób działania statusów w naszym życiu i ogólnie w społeczeństwie. Wiedza ta może się wam osobiście przydać - nie tylko w kontekście akademickim. Posiadane statusy są podstawą doświadczania życia do tego stopnia, że mogą mieć wpływ na poczucie tego, kim jesteśmy.

Czasami do tego stopnia identyfikujemy się z naszymi statusami, że jakiekolwiek ich zagrożenie czy zakłócenie bierzemy do siebie. Zapominamy, że dany status jest tylko statusem i zaczynamy go traktować tak, jakby reprezentował całokształt nas samych. Pomyślcie o studentach, którzy popełniają samobójstwo z powodu wykreślenia ich z listy studentów albo niezaliczenia ważnego egzaminu. Inni targają się na swoje życie po poniesieniu porażki zawodowej. Nie dochodziłoby do takich sytuacji, gdyby ludzie pamiętali o tym, że nasze statusy są jedynie maskami, które zakładamy, aby móc uczestniczyć w społeczeństwie. Gdyby coś się nam nie udało z jedną maską, to po prostu odłożylibyśmy ją i założyli drugą. Jednakże najczęściej utożsamiamy je z sobą.

Czy rozgniewało was to, jak ostatnio ktoś się źle wyraził o waszej grupie etnicznej, religijnej lub podobnej kategorii statusu? Czy powiedzieliście wówczas coś niemiłego pod adresem osoby, która wyraziła taką opinię? Czy uskarżaliście się później komuś na to? Innymi słowy, czy daliście się wciągnąć w tę dyskusję? Jeżeli ostatnio coś takiego was nie spotkało, to postarajcie się przypomnieć sobie sytuację, w której daliście się wciągnąć w tego typu dywagacje.

Z racjonalnego punktu widzenia, wszelkie negatywne uwagi na temat „wszystkich czarnych”, „wszystkich kobiet”, „wszystkich protestantów”, „wszystkich wegetarian”, „wszystkich republikanów” itd. są raczej niemądre. Trudno bowiem powiedzieć cokolwiek znaczącego o wszystkich członkach tak dużej kategorii społecznej, a poza tym, nikt nie jest w stanie ustalić prawdziwości takich stwierdzeń. W skrócie, jedynie ignoranci wyrażają pejoratywne sądy na temat całych kategorii społecznych i mogą być z powodzeniem ignorowani jako osoby niegodne naszego zainteresowania.

Jednakże często traktujemy je poważnie i nierozsądne docinki dotyczące naszych statusów odbieramy jako ataki osobiste. Zobaczycie, co mam na myśli, gdy pójdziecie do profesora psychologii i powiecie mu, że uważacie psychologię za zupełnie bezużyteczną dziedzinę nauki. Albo gdy powiecie absolwentowi Harvardu, że absolwenci Yale są mądrzejsi. Lub, po prostu, zamiast myśleć o innych, zwrócicie uwagę na to, o ile swoich własnych statusów skłonni byście byli walczyć.

Większość uprzedzeń, nienawiści i wojen na tym świecie bierze się stąd, że niektórzy uznają statusy, z którymi się identyfikują, za lepsze od statusów posiadanych przez innych. Rozpoznanie tej pułapki w odniesieniu do własnego życia da wam pewien stopień świadomości i ochrony przed zbędnym cierpieniem. Może dzięki tej wiedzy zdołacie nawet podjąć walkę z tą kwestią w takiej postaci, w jakiej objawia się ona w waszym środowisku.

Miejscem statusu w społeczeństwie i waszym życiu będziemy się zajmować także w innych częściach tej książki. Na zakończenie tego rozdziału chciałbym jednak spojrzeć na jeszcze jeden aspekt tego problemu.

Jak definiują nas inni?

Dotychczas nie zajęliśmy się tym, w jaki sposób wchodzimy w posiadanie statusów, chociaż w niektórych wypadkach jest to oczywiste. Socjologowie nazywają statusy, które posiadamy od chwili naszych narodzin, jak rasa czy płeć, statusami przypisanymi - w odróżnieniu od statusów osiągniętych, czyli takich, które nabyliśmy później.

Przez moment zastanówcie się, czy posiadacie status „osoby pięknej”, „osoby przeciętnie wyglądającej” czy „osoby nieatrakcyjnej”? Który status jest wam bliższy: „optymisty” czy „pesymisty”? Jesteście osobami „odnoszącymi sukcesy” czy „ponoszącymi porażki”?

Jeżeli udzieliliście odpowiedzi na te pytania, to zapomnijcie o nich. Moim właściwym pytaniem jest „Skąd się owe statusy biorą”? Przykładowo, skąd wiecie, czy odnosicie sukcesy czy ponosicie porażki?

George Herbert Mead (1975), wybitny amerykański socjolog pracujący na Uniwersytecie w Chicago w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku, był szczególnie zainteresowany tym pytaniem. Jako jeden z twórców paradygmatu interakcjonistycznego Mead skupił się na znaczeniu interakcji społecznych w naszym życiu. Uważał, że nasza koncepcja Ja wynika z naszych relacji z innymi. Zwracał uwagę na właściwą ludziom zdolność „wchodzenia w rolę innych”.

Socjologowie dokonują rozróżnienia między odgrywaniem a przyjmowaniem roli. Odgrywanie roli odnosi się do zachowań oczekiwanych od nas ze względu na posiadany przez nas status, na przykład uczymy się, bo jesteśmy studentami. Z przyjmowaniem roli mamy do czynienia wtedy, kiedy odgrywamy role niezwiązane z naszymi statusami, na przykład dzieci bawiące się w policjantów i złodziei. Warto dodać, że obok rozrywki przyjmowanie ról może nam również oferować nowe perspektywy.

Mead twierdził, że obserwowanie świata z punktu widzenia innych jest nieocenioną możliwością, jaką posiada społeczeństwo. Przez odkrywanie, jakie spojrzenia na różne kwestie mają inni, zyskujemy możliwość osiągania kompromisów, które umożliwiają nam wspólne życie i wspólną definicję sytuacji. Jednakże najbardziej sugestywne jest spojrzenie na siebie oczami innej osoby. Posuwając się dalej, Mead mówił o roli uogólnionego innego, zyskując pełny obraz tego, jak „wszyscy” zdają się widzieć świat, w tym i nas.

Wyobraźcie sobie, że wszyscy dookoła uznawaliby was za osoby mało inteligentne, potwierdzając to sposobem zachowania i słowami. Załóżmy, że dzieci z waszej klasy w szkole podstawowej śmiały się z was za każdym razem, kiedy chcieliście wziąć czynny udział w zajęciach. Załóżmy również, że nauczyciele nigdy nie wywoływali was do tablicy, jedyne oceny, jakie mieliście na świadectwie, były ocenami niedostatecznymi, i miernymi, a wasi rodzice mówili wam, że powinniście brać przykład z waszego rodzeństwa. W takiej sytuacji prawie pewne jest to, że w rezultacie sami przyjęlibyście status „osoby mało inteligentnej” i zaczęlibyście wcześniej czy później odgrywać odpowiadającą temu statusowi rolę.

Współpracownik Meada, Charles Horton Cooley (1909), nazwał określanie tego, „kim jesteśmy” poprzez to, jak widzą nas inni, jaźnią odzwierciedloną. Interesujące jest to, że robimy tak niezależnie od tego, czy to, co „widzą” inni, jest zgodne z prawdą. Niejedno dziecko niedowidzące czy niedosłyszące przyjęło status „osoby upośledzonej” przez to, że ktoś się tak o nim wyraził. Dawniej epileptycy często byli uznawani za „czarowników”, czego następstwem było to, że niektórzy przyjmowali związane z tym statusem zachowania.

Obecnie teorię socjologiczną, według której ludzie przyjmują statusy narzucone im przez opinie innych, nazywa się teorią etykietowania. Tak więc młody człowiek może zacząć kraść, gdyż wcześniej został przez wiele osób niesprawiedliwie uznany za złodzieja. Podobnie młoda kobieta, obarczona nieprawdziwą opinią rozwiązłej, może w rezultacie przyjąć takie zachowania.

William J. Thomas, który razem z Meadem i Cooleyem był członkiem socjologicznej „szkoły chicagowskiej” stwierdził, że „jeżeli ktoś określi jakąś sytuację jako prawdziwą, jej konsekwencje również będą prawdziwe” (Thomas, Thomas, 1928, s. 572). Wskazuje to na silny wpływ, jaki inni wywierają na statusy kształtujące to, jak odbieramy samych siebie. Ostatecznie jednak wydaje się, że posiadane statusy raczej ukrywają to, kim jesteśmy, niż to ukazują.

Dalsze rozmyślania nad tym, „kim jestem?”, mogą się okazać bardzo przydatne, nie przejmujcie się jednak, jeśli nie uda wam się znaleźć na nie odpowiedzi. Nikt nie był w stanie wymyślić zadowalającej definicji istoty ludzkiej. Niemniej jest bardzo prawdopodobne, że samo zadawanie tego pytania jest korzystniejsze od znalezienia nań odpowiedzi.

Zarówno w tej książce, jak i we własnym życiu, będziecie się spotykali z nieustającym konfliktem między tym, kim naprawdę jesteście a tym, w jaki sposób dopasowujecie się do społeczeństwa. Konflikt ten dostrzegł Mead, który dokonał rozróżnienia między Ja przedmiotowym, czyli tym aspektem naszej osobowości, który odpowiada opiniom innych o nas, a Ja podmiotowym, czyli naszym indywidualnym obrazem siebie.

Ostatecznie, każdy musi dojść do porozumienia zarówno z jednym, jak i drugim aspektem Ja. Nigdy nie należy zapominać o tym, że jesteśmy członkami społeczeństwa, kimkolwiek byśmy nie byli. Uczestniczymy z innymi w społeczeństwie za pomocą zajmowanych statusów oraz przypisanych im zachowań i ról. Właściwie może to być nawet przyjemne, o ile pamiętamy, że posiadamy owe statusy, a nie jesteśmy nimi. Pamiętajmy o tym, prowadząc dalsze badania dotyczące tożsamości społecznej.

ROZDZIAŁ 3

Grupy

Kiedy drużyna futbolu amerykar'lskiego, jak Los Angeles Raiders, ,vybiega na murawę, ludzie często mówią o indywidualnych gwiazdach, na przyktad o biegaczu Marcusie Allenie lub liniowym Howiem Longu. Albo o kombinacjach graczy, ta Ii. jak na przykład o rozgrywającym Jayu Schroederze podającym piłkę skrzydłowemu Timowi Brownowi. Fani tej gry często zachwalają swoich ulubionych graczy typu George Blanda albo SWQ· je ulubione tandemy jak Kenny Stabler i Fred Biletnikoff.

Jednakże mimo lO wszystkie drużyny są czymś więcej niż tylko zbiorami lub tandemami jednostek. Drużyna istnieje jako pewna jedność. Kiedy zaczyna się gra, każdy jej członek ma rolę do odegrania względem wszystkich innych, czego zamierzonym skutkiem jest zwycięstwo. Mimo że jej poszczególni gracze mogą odchodzić z drużyny i być zastępowani przez innych, sama drużyna trwa nadal

Grupy spoteczne tworzą pewną całość, która jest czymś więcej niż sumqjednostek, które się na nią skfadaJą. Tak samo twoja rodzina jest czymś więcej niż ty1ko zbiorem, do którego należysz ty, twoi rodzice i rodzeństwo - to jednostka spofeczna. Nawet jeżeli jeden z członkÓ\v t\ll'Ojej rodziny umrze, to rodzina Jako całość przetrwa. Może twoja klasa z czasów licealnych, parafia czy grupa przyjaciól odznacza się podobną wfaŚCiwoŚCią.

Czym jest grupa?

Z pewnymi wyjątkami większość naszego życia spędzamy w towarzystwie innych ludzi. Mie.szkamy z innymi osobami, .spożywamy z nimi posiłki, pracujemy. Bawimy się w towarzystwie innych, uczymy się razem, kochamy i wspólnie się śmiejemy. Mało kto z nas też umrze w saI1r"lllOści.

Jednakże socjologowie nie uznają wszystkich tych przypadków by1111 r:I:-"em za uczestnictwo w grupie. Na pnyktad, socjologowie odróżIllilj:) grupy od agregatów, czyli prostych skupisk ludzi, takich jak 1lllldit:zność czy tłum. Tak więc kiedy mieszkań(;y Nowego Jorku zbieraJII ~iy, aby obserwować jak pewien śmiałek wdrapuje się na wieżowiec, [lir I worzą oni w socjologicznym znaczeniu grupy.

W podobny sposób socjologowie odróżniają od grup kategorie .lIl'ulcczne. Przykładowo, nie nazwiemy osób leworęcznych czy matek ~lIlp+ Striptizerki również nie są grupą, lecz kategorią. Ogólnie rzecz hl. >I :re, ludzie posiadający podobne statusy niekoniecznie tv,.·orzą grupy W ~l.:IIsie socjologicznym.

Mimo iż nie ma ustalonych reguł co do tego, jaka formacja jest /Ii IIIJ:l, ajaka nie jest, to większość socjoLogów zgodziłaby się, że naslę· j;IIIIIl.:C cechy mogą być przydatne w rozróżnieniu tego:

WIpÓlne zainteresowania: członkowie danej grupy mają wspólne 111I:Htwicnia, cele i zainteresowania. Na przykład członkowie prograliiII "Bezpieczne Sąsiedztwo" mają wspólny cel, jakim jest zapobiegaIIi...: przestępczości w swojej okolicy.

III/('rakcja: czfonkowie grupy współpracują i porozumiewają się z sok!. Zazwyczaj interakcje przebiegają twarzą-w-twarz, aczkolwiek rllll)liwe są również kontakty na odległość.

,\/mklura: grupy zazwyczaj posiadają jakąś strukturę, nawet bardzo IIII..Jurmalną, czyli zbiór ustalonych statusów i relacji między nimi. W najbardziej minimalistycznej opcji grupa będzie miala przynajIllllicj jakąś luźną strukturę przywództwa.

liÓwno§ć: jest ona istotnym aspektem grupy - jej członkowie muszą llIi.:ć poczucie przynależności do czegoś większego od nich samych I/,wi'IZków między nimi. Grupa jest w pewnym sensie związkiem jedIHlslek, a na przykład zjazd absolwentów jest jej ponownym potwierd/l.:lliem .

Jak wspomniałem wcześniej, nic jest to lista żelaznych reguł. Nie IIllI/11;1 ich również traktować jako kryteriów, które powiedzą nam, czy thlllll struktura jest grupą czy też nie. Należy również dodać, że sam terlidii ~/"Ilpa jest używany o wiele bardziej swobodnie, niż by wynikało

\\Wl.:j listy, nawet przez socjologów.

49

50

Rozdział 3. Grupy

Przykładowo rzecz ujmując, na podstawie wyróżnionych właśnie kryteriów Afroamerykanie nie stanowiliby grupy, gdyż nie ma sposobu umożliwiającego im wszystkim wspólne porozumiewanie się. Nie mają też struktury. Mimo to często mówi się o nich jako ogrnpie etnicznej albo grupie mniejszościowej.

Jakkolwiek lepiej byłoby w takim wypadku mówić o kategorii etnicznej czy mniejszościowej, określenie Afroamerykanów mianem grupy nie jest nieuzasadnione, biorąc pod uwagę fakt, że etykieta "czarnego Amerykanina" reprezentuje ich wspólną tożsamość i cele oraz że dla ich osiągnięcia stworzyli odpowiednie struktury.

Sytuacja homoseksualistów jest podobna. Kilkadziesiąt lat temu nikt nie określiłby ich mianem grupy społecznej. Homoseksualizm był wówczas raczej cechą przypisywaną określonym jednostkom, podstawą statusu i kategoryzacji społecznej. Mimo iż staH klienci lokali gejowskich mogliby być określeni mianem grupy, to jednak nie dałoby się użyć tego terminu w stosunku do wszystkich osób homoseksualnych-o Obecnie, wraz z rozwojem ruchu gejowsko-lesbijskiego i coraz częstszą samo identyfikacją z gejowskim stylem życia, określenie osób homosek· sualnych jako grupy wydaje się o wiele przydatniejsze.

Grupy i ich trwałość

Wcześniej wspomniałem, że grupy tworzą pewną całość, która wykracza poza sumę składających się na nie jednostek. Jednakże to samo można powiedzieć o publiczności czy tłumie. Jestem pewien, że· nieraz byliście wśród grupy widzów, która zdawała się łączyć w pojedynczy twór. Cza· sami mówimy, że przez wspólne skandowanie czy wybuchy śmiechu pu· bliczność się ożywiła. Wykonawcy czy mówcy zdają sobie doskonale sprawę z tej właściwości. Być może miełiście okazję znaleźć się wśród rozgniewanego tłumu. Może nawet daliście się wciągnąć w jego działania. Na pewno przynajmniej widzieliście przykłady takiego zachowania w telewizji. Tłum czy publiczność tworzą swoją własną rzeczywistość, tak samo jak nasze związki z innymi. Na przykład twój związek z ojcem czy najlepszym przyjaciełem jest czymś więcej niż tylko spotkaniem dwóch jednostek

Jedną ze szczególnych cech grupy jest jej trwa/ość, nawet jeśli jednostki z nią związane przychodzą i odchodzą. W rozdziale 2 wspomnia. łem, że wszyscy mamy poczucie trwałości względem tego, kim jesteśmy,

Grupy i ich trwałośĆ'

l'hlll.:iaż wszystkie komórki w naszym ciele, nasza wiedza, doświadczc. lIlII. wspomnienia i wszystko to, co nas opisuje, ulega zmianom. Coś bar· (lIn podobnego dotyczy też grup społecznych. Weźmy przyktad l\k~:kluzywnego klubu fitness z Trzeciej Alei w Nowym Jorku, pokazane· ~\ll1a rysunku 3.1.

[x]

Rysunek 3.1. Trwałość klubu fitness z Trzeciej Alei

Zauważ, że klub, ktÓrego obserwacje rozpoczęto w lutym, wciąż 1~lllj;d w czerwcu, mimo że wszyscy jego oryginalni członkowie z niego IHlc~l.li (a do tego został on w międzyczasie przejęty przez nudystów). '!'Imal Stanów Zjednoczonych również jest przykładem tego zjawiska (1Iw;dości, nie nudyzmu). Izba Wyższa Kongresu istnieje od około dwu"III lal, chociaż senatorzy w niej zasiadający są zupełnie innymi osobalIII od tych, które były jego członkami kiedy powstawał (z paroma

51

52

Rozdział 3. Grupy

prawdopodobnymi wyjątkami). To samo możemy powiedzieć o Sądzie Najwyższym.

Nie znaczy to, że wszystkie grupy istnieją wiecznie, bo tak nie jest.

Posiadają one jednak pewną możliwość trwałości, cechę, którą - jak się wkrÓtce okaże - odznaczają się również organizacje, instytucje i społeczeństwa.

Grupy pierwotne i wtórne

Charles Horton Cooley, który wraz z Georgem Herbertem Meadem jest uznawany za twórcę paradygmatu interakcjonistyczncgo w socjologii, znany jest głównie ze swojego rozróżnienia na dwa podstawowe ro· dzaje grup w zależności od dwóch typów relacji. Interesowały go zwłaszcza tzw. relacje pierwotne, które określił jako "te odznaczające się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste i współpracę· Są one pierwotne w wielu znaczeniach, ale przede wszystkim w tym, że mają zasadniczy wpływ na ksztattowanie się społecznej natury oraz ideałów jednostki" (Coole)', 1909, s. 23).

l11k więc relacje pien\lotne to te, które łączą nas z naszymi rodzicami, rodzeństwem, partnerem czy najbliższymi przyjaciółmi. Cooley dodał, że grupy pierwotne, czyli złożone z osób połączonych relacjami pierwotnymi, cechuje specyficzne "poczucie wspÓlnoty". Znajomość członków grupy pierwotnej nie ogranicza się jedynie do znajomości statusów, jakie posiadają - jest onn znacznie bliższa.

W odróżnieniu od relacji pierwotnych, rclucje wtórne ograniczają się do posiadanych przez dane osoby statusów i oczekiwań związanych z odgrywanymi przez nich rolami. Rela<.:ja taka łączy na przykład policjanta z osobą, której wypisuje mandat w odpowiedzi na jej kreatywne prowadzenie samochodu. Wszystko, co się liczy w takiej sytuacji, to statusy: policjanta i kierowcy. Osoba, która dokonała wykroczenia, nic nie wie o rodzinie policjanta, jego dokonaniach czy ambicjnch. Podobnie policjant pozostanie niewzruszony, jeżeli owa osoba będzie się tłumaczyć, mówiąc, że jechała na rnndkę i nie mogła się po raz kolejny spóźnić.

Cooley nigdy nie omawiał grup wtórnych, mimo iż w sposób oczy· wisty stoją one w opozycji do grup pierwotnych. Większość naszego życia spędzamy właśnie w grupach wtórnych. Jeżeli jesteś studentem, to inne osoby uczęszczające z tobą na zajęcia można znkwalifikować jako taką właśnie grupę. Jeżeli pracujesz w biurze czy innej grupie pracowników,

Grupy pier\\'otne i wtórne

(III' ,wllież można ją uznać za grupę wtórną. Kluczową cechą takich grup jJ\~1 II l, że ich członków łączą relncje oparte na statusach ornz wspólne C0li l!.:Żcli pracujesz na przykłnd jako recepcjonista w biurze, lo statusy I I' dt; powiązane z tym miejscem pracy będą ważniejsze od tych, które II" 'I'.:j d się wydawać ważniejsze dla ciebie jako osoby. Liczy się to, jak daIlV :-,lalllS pasuje do struktury i działania danej grupy jako całości.

Granica między grupami pien\lotnymi a wtórnymi nie jest stała.

Ihk i;lk w przypadku innych pojęć, które będziemy jeszcze analizować, I l'Illliejsze od tworzenia sztywnych podziałów będzie używanie koncepl ll/'lIlPY jako sposobu dostrzegania właściwości życia w społeczeństwie. ~tll(llnOżecie uczestniczyć w zajęciach albo pracować w biurze, którego lIliiIlIsfera odznacza się zażyłością, bliskością i poczuciem wspólnoty. j Illkkolwiek możecie odbierać tę grupę jako grupę pierwotną, zdanie Ilq IlIlIych członków może być zupełnie inne.

Socjologów szczególnie uderzyła wyraźna potrzeba, jnką ludzie 1111l'j;lwiają względem llczestnictwa w grupach pienvolnych. Zwrócili 1lllllm'agę na tendencję tworzenia się grup pierwotnych w ramach grup Wlollllych. Załóżmy, że jesteś jedną ze stu osób zatrudnionych w dziale 11l1\'gowym wielkiej korporacji: dział ten jest niewątpliwie grupą wtór,III. jl;l!llak możesz się blisko zaprzyjaźnić z paroma innymi jego pracowulkllll1i. Codziennie możecie jeść razem lunch, pomagać sobie w swoich '!lllulliach i spotykać się towarzysko po pracy. Wasza bliska znajomość IW"I/,ytaby grupę pien\lolną w ramach grupy wtórnej.

Przedmiotem interesującego pola badań jest to, w jaki sposób ta~k !~rupy pierwotne wpływają na bardziej formalne funkcjonowanie wkkszcj całości. Czasami potrzeby jednostek mogą być z sobą sprzeczInt, jnk na przykład w sytuacji, w której ktoś nie traci swojego stanowiska d/!~:ki znajomościom, chociaż z punktu widzenia korporacji jest on niewydnjnym pracownikiem. Często również zdarza się, że ktoś dostaje mYUllS dzięki kontaktom osobistym, a nie zdolnościom. Jednocześnie Il1łlll:lk grupy wtórne stwarzają alternatywne metody komunikacji i nownlllrskie sposoby wykonywania zadań w miejscu pracy. Jeżeli dział ksic;W,wuści potrzebuje nowego kompulera, aby wykonać ważne zlecenie, to 1.II~ka znajomość jednej z zatrudnionych w nim osób z kimś z dzinłu '1IkIlPU może się okazać bardzo pomocna.

Zauważ, w jakj sposób paradygmat interakcjonistyczny dostosoWll)U się do badania grup pierwotnych: interakcji lwarzą-w-twarz zwiąłllllyuh ze sobą blisko jednostek wymżnjących wspólną tożsamość - owe pllcl.lIcie wspólnoty. Zwracając się ku bardziej formalnym strukturom

53

54

Rozdział 3. Grupy

grup wtórnych, widzimy coraz to większą potrzebę stosowania paradygmatu systemów społecznych, który skupia się na strukturze i funkcji relacji między anonimowymi statusami. Nie oznacza to, że nie można użyć paradygmatu interakcjonistycznego w odniesieniu do środowiska grup wtórnych ani że teoria systemów społecznych nie ma zastosowania w kontekście małych grup pielWotnych. Jednakże istnieje pewne powiązanie między teorią interakcjonistyczną a analizą mikrosocjologiczną z jednej strony oraz między podejściem systemów społecznych a analizą makrosocjologiczną z drugiej.

Zależności między grupami pierwotnymi i wtórnymi oraz relacjami międzyludzkimi stanowią ciągły temat zainteresowań socjologów. Spójrzmy term; na inne aspekty życia w grupach, którymi zajmują się socjologowie.

Grupy odniesienia i tożsamość

Jak wspomniałem wcześniej, przynależność grupowa jest ważnym źródłem tożsamości społecznej. Zaobserwowaliśmy już że to, kim jesteśmy w opiniach innych osób (a być może w naszych własnych również), jest po części funkcją posiadanych pr.lez nas statusów czy zajmowanych kategorii społecznych. Jest to także jedna z funkcji grup, do których należymy. A zatem jeżeli byliście w liceum członkami drużyny piłkarskiej albo cheerleaderkami, to członkostwo w tych grupach było ważnym ele· mentem waszej lieealnej tożsamości.

Zwróćcie uwagę na określoną cyrkulację tączącą wszelkie rodzaje tożsamości społecznej. Po pierwsze, mamy dość sprecyzowane wyobrażenia lub oczekiwania względem różnych grup społecznych. Gdy wspomniałem o cheerłeaderce, na pewno wywołalem w was pewne odczucia - niezależnie, czy były one pozytywne, negaty\'me, czy mieszane. Po drugie, takie przedpojęcia o danych statusach czy grupach bywają samospełniające się na dwa sposoby: (1) mamy tendencję do postrzegania ludzi jako potwierdzających nasze opinie bez wzgłędu na to, jak rzeczywiście się zachowują, (2) osoby, które przybierają dany status czy dołączają do pewnej grupy często robią to, sugerując się właśnie takimi przedpojęciami. Co więcej, często zmieniają one swoje zachowanie tak, by pasowało do ich wyobrażeń o tym, jak powinno ono wygłądać w danej grupie.

Cheerleaderki na przykład są generalnie uznawane za osoby wesołe. Można się do tego odnieść pozytywnie (widzą świat przez różowe

Grupy odniesienia i tożsamość

I,klllary) albo negatywnie (mają pustkę w głowie). Niezależnie od tego, 11~()by niebędące cheerleaderkami najprawdopodobniej będą uznawały Illll.llane cheerleaderki za osoby skore do zabawy. Ist1lieją również dufrJ ~zanse, że osoby, które zostaną cheerleaderkami, będą wesołe od sa· IIH.ogO początku i że nadal będą one dopasowywały swoje zachowanie do I1wego wizerunku: zarówno po to, aby nie odstawać od innych członków Ilnl1cj grupy, jak i po to, aby "bronić honoru wszystkich cheerleaderek". Ił, jedna z najbardziej stałych cech życia społecznego.

Socjologowie nazywają grupy, które służą nam jako punkty odnieI/mia przy ocenie różnych sytuacji, mianem grup odniesienia. Thk więc IÓcli byłbym cheerleaderką, to określałbym to, czy jestem "dostatecz· uie wesoły", przez porÓwnywanie się z innymi cheerleaderkami, a nie ogółem ludzkości. Skoro jestem pisarzem, to z pewnością napisałem wiycej książek od przeciętnego hydraulika, jednak ważniejsze dla mnie bedzie to, czy napisałem więcej książek od przeciętnego pisarza lub M\L:jologa (moje dwie grupy odniesienia).

Zwróćcie uwagę na to, że termin grupa odniesienia łamie pewną 11Isadę, jaką wcześniej powiązaliśmy zgnlpami w ogóle. Chodzi o to, że \Vide grup odniesienia prawidłowo powinno być nazwanych kategoriami '/Iolccznymi opartymi na statusach. Tak więc mimo że jestem pisarzem, 11111ie spędzam większości swojego czasu z innymi pisarzami, nie nale'o,: leż do żadnych klubów literackich, a większość moich znajomych nie wsi pisarzami scnsu stricto (chociaż wielu z nich potrafi pisać). Nie1I111icj "pisarze" zdecydowanie pełnią dła mnie rolę grupy odniesienia. k·i.eli ktoś zacznie rzucać oszczerstwa w kierunku literatów, to mogę '11;IIl'!Ć W "naszej" obronie. A kiedy usłyszę kogoś chwalącego zdołność I'i..;arzy do malowania obrazów i poruszania myśli słowem, to poczuję ,llIInę, chociaż mówca może mieć na myśli Ernesta Hemingwaya.

W ten sposób grupy odniesienia stają się wyznacznikami i celami Illchowań. Gdy tylko utożsamimy się z konkretną grupą, mamy tendenl'j •. ; do zachowywania się zgodnie z dotyczącymi jej oczekiwaniami.

To, czy jesteśmy zadowoleni z naszego życia, czy nie, również jest wlIl"unkowane przez grupy odniesienia. Załóżmy, że jesteś młodą wy· k-;ztałconą kobietą zarabiającą 42 tys. dolarów rocznie. Jak byś się z tym \'I.ola? Zanim odpowiesz, pomyśl, z kim byś się porównała. Powiedzmy, 1.0 porównujesz się z innymi młodymi kobietami pracującymi w podoblI)'ch zawodach i okazuje się, że zarabiasz znacznie więcej niż one. I'rilwdopodobnie byłabyś z tego zadowolona, poczułabyś się osobą odIIl1SląCą sukcesy i wspinającą się po szczeblach kariery.

55

56

Rozdział 3. Grupy

A teraz powiedzmy, że porównujesz się z młodym mężczyznami pracującymi na podobnych stanowiskach j okazałoby się, że większość z uich zarabia więcej niż ty. Jak byś się wtedy czuła? Socjologowie jakiś czas temu odkryli, że względny sukces czy też odczuwana względna deprywacja często są bardziej znaczące od okoliczności obiekty\'mych.

W klasycznym już badaniu przeprowadzonym w amerykańskiej armii podczas II wojny światowej, Samuel Stouffer i jego współpracownicy (1949-1950) odkryli dosyć osobliwą właściwość morale żołnierzy. Biorąc pod uwagę pospolite stereotypy dotyczące elitaryzmu związanego z wyższym wykształceniem, spodziewali się oni, że im bardziej dany poborowy byłwyksztatcony, tym bardziej oburzałby go fakt wcielenia do armii. Czy absolwent uniwersytetu nic mógłby uważać, że służba wojskowa jest nie dla niego? Odwrotnie, czy niewyksztatceni poborowi nie mogliby dojść do wniosku, że taka jest ich rola w życiu? Wyniki tego badania były jednak zaskakujące.

Odpowiadając na sondażowe pytanie, czy ich zdaniem wcielenie ich do armii było sprawiedliwe czy nie, większość osób z wyższym wykształceniem zaznaczaŁa "tak". Osoby słabiej wyedukowane za to często uważały, że ich pobór powinien być odroczony - zupełnie inaczej niż spodziewali się autorzy badania. Jak uważacie, co było tego powodem? Stouffer był zdania, że odpowiedź kryje się za pojęciami grup odniesienia i względnej deprywacji. Oto sposób rozumowania Stouffera:

Podczas n wojny światowej pobór młodych mężczyzn pracujących na roli i przy liniach produkcyjnych często był odraczany, ponieważ stanowiska te byly uznawane jako nadzwyczaj "istotne dla działań wojennych".

Ludzie zatrudnieni na roli i przy liniach produkcyjnych nie byli zazwyczaj dobrze wykształceni. Przykładowo, było wśród nich mało absolwentów wyższych uczelni.

Biorąc pod uwagę wymienione punkty, możemy stwierdzić, że osobom słabiej wykształconym częściej odraczano służbę wojskową.

Istnieje generalna zasada, która mówi, że wybieramy znajomych wśród osób o podobnym poziomie wykształcenia. 1l1.k więc znajomi absolwentów, którzy byli respondentami owej ankiety, również byli absolwentami wyższych uczelni. Znajomi tych respondentów, którzy ukończyli tylko szkołę podstawową, prawdopodobnie rÓwnież nie kontynuowali edukacji.

Grupy odniesienia i tożsamość

, 'l.waŻ)"ń'szy na punkty 3 i 4, żołnierze niewykształceni znali wi/(ccj 'lsÓb, którym odroczono służbę wojskową niż żołnierze dobrze WYR l.:dukowani.

(', N:1Wiązując do teorii grup odniesienia i względnej deprywacji, StoufreJ" doszedł do następującego wniosku: decydując o tym, czy pobór II}'I sprawiedliwy czy nie, ankietowani żołnierze porównywali się do swoich znajomych z czasów pokoju. Stąd widząc, jak wielu ich znajoIIlych uzyskało odroczenia, niewykształceni poborowi czuli się pokrzywdzeni. Odwrotnie -wyksztakeni poborowi, widząc jak wielu ich Illajomych również zostalo wcielonych do wojska, nie czuli się poIl'aktowani gorzej od innych.

Grupy odniesienia dostarczają nam modeli do tego, kim bądź IIVl11 chcielibyśmy zostać (zob. rys. 3.2). Jeżeli postanowiłeś :wstać mułykiem rockowym, to zapewne zaczniesz wzorować swoje zachowanie I I'llsLawy na roekmanach, których znasz, obserwujesz albo o których ł Ivl:ISZ. Możesz w tym kierunku zmienić swój styl ubierania się czy fry111Ii.f. Pomyśl przez chwilę, jakbyś się zmieni1, gdyby twoją grupą odnielik 11 iil byli muzycy rockowi. Następnie porównaj to z tym, jakbyś wvgl:)dał, gdyby twoim wzorem był żołnierz wojsk powietrznodesantowVdl, pielęgniarka lub profesor socjologii.

Rysunek 3.2. Grupy odniesienia jako modele do naśladowania

57

58

Rozdział 3. Grupy

Grupy wewnętrzne i zewnętrzne

Grupy pomagają nam określić nie tylko to, kim jesteśmy, ale również to, kim nie jesteśmy. Jeżeli się nad tym zastanowimy, to odkryjemy, że żadna z cech, których używamy do opisania siebie, nie istnieje bez swojego przeciwieństwa. Nie można być wysokim, jak nie ma ludzi niskich. Nie ma kobiet bez mężczyzn itd.

To samo dotyczy wszelkich innych przeciwieństw: nie ma "góry" bez "dolu", nie można być "tutaj", jeżeli nic ma "tam", Podobnie jesl z grupami.

Rudyard Kipling opisał ten fenomen w wierszu My i oni:

Z Rodzicami zawsze mówimy,

Siostra i ciotka to potwierdzą,

Że wszyscy tacy jak my to My

A wszyscy inni to są Oni.

Spytajcie się dobrych ludzi

Zgodzą się oni i powiedzą,

Że ludzie mili tak jak My to My

A wszyscy iuni to są Oni.

Socjologowie mianem grupy wewnętrznej (własnej) określają osoby, które należą do danej grupy czy kategorii i się z nią identyfikują, grupą zewnętrzną nazywają zaś te osoby, które do niej nie należą. Jcżeli jesteście absolwentami Harvardu, to inni absolwenci tej uczelni mogą tworzyć z wami grupę wewnętrzną, a każdy, kto jej nie ukończył - grupę zewnętrzną. Dla niektórych rasa jest podstawą do tworzenia grup wewnętrznych i zewnętrznych, dla innych przynależność klasowa.

W miasteczkach uniwersyteckich, osoby związane z uczelnią i okoliczni mieszkańcy są dla siebie bardzo często grupami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Ten sam fenomen można spotkać w miejscowościach polożonych w okolicach baz wojskowych.

Grupy wewnętrzne i zewnętrzne oferują nam coś więcej niż identyfikację· Ustalają one również, kto z kim utrzymuje stosunki. Są także podstawą wrogości - uprzedzeń i nienawiści między grupami. Tak jak "góra" potrzebuje "dołu" aby istnieć, tak samo niektórzy potrzebują grup względem któI)'ch będą się czuli lepsi. Jak to ujął w swoim wierszu Kipling, "dobrzy ludzie" i "Iudzie mili" to my, wszyscy inni są od nas gorsi. Właśnie tutaj znajdują się źródła wszelkich zamieszek na tle raso-

Grupy i definiowanie rzeczywistości

Wl'III, iJójek między mŁodocianymi gangami, wojen między naroclall1i, Ilw:lwych krucjat itd.

Podczas II wojny światowej Naziści usiłowali wykluczyć Żydów t 1 liSY ludzkiej, a Japoflczycy przyjęli podobną postawę wobec Chińczyl ilIV. I chociaż biali Amerykanie nie byli aż tak brutalni względem AmeiVkllllów pochodzenia japońskiego zamieszkałych na zachodnim wyhr/.du USA, to jednak tworzenie dla nich obozów przesiedleńczych hyli I wystarczającym przykładem tego, jak lożsamo~ć grupy wewnętrz11(\) IIluże doprowadzić do wrogości wobec grupy zewnętrznej. Mimo iż 1111';,1101 było usprawiedliwić rz~,dy Niemiec, Japonii i Stanów Zjednoczo1I\1~'11 za więzienie (a nawet zabijanie) zdrnjców wojennych, to jednak \\'llll.:li oni szukać kozŁów ofiarnych na podstawie ich innej przynależno~ Ił I r:lsowej/etnicznej.

Rozpad bloku wschodniego w latach dziewięćdziesiątych XX wieku 11''1/0.1.: bardziej wydŁużył listę międzygrupowych okrucieństw. Serbowie Wllll'l.:!cy ze swoimi sąsiadami w byłej Jugosławii dodali kolejny termin dn kksykonu nienawiści: "czystki etniczne".

Grupy i definiowanie rzeczywistości

lil~ widzieliśmy grupy, do któI)'ch należymy, są głównymi czynnikami za !h'lIl1lC~! których określają nas inni. Odgrywają one również centralną I\d\' w naszym wŁasnym poczuciu tożsamości. Jestem przekonany, że łllllw;!liście sobie sprawę z tego już wcześniej, chociaż może nie byliście 4wllulllmi skali tego zjawiska. Teraz przyjrzymy się kolejnemu podsta~I'lVl.:fllU wpływowi, jaki grupy wywierają na nasze życie - potrafią k_/lllltować nasz odbiór tego, co prawdziwe, a co nie.

Ponad pięćdziesiąt lat temu Muzafer Sherif (1936) opublikował wy"iki serii eksperymentów, które mogą spowodować, że zwątpicie we WH/,yslko, czego doświadczacie i w co wierzycie. Jego badania dotyczyły lo/woju grupowych norm w odniesieniu do "zjawisk autokinetycznych".

Sherif umieściŁ grupę ludzi w zupełnie ciemnym pomieszczeniu.

Nu jl.:dnej ścianie znajdował się mały, stacjonarny punkt świetlny. Za/Hłll;:f..lm, że punkt ten był stacjonarny, gdyż gdyby kazano wam siedzieć W I'ł IInieszczeniu, gdzie panuje zupeŁna ciemność i nie widać żadnych IlllllklÓW odniesienia, takich jak ściany, podłoga czy sufit, to po pewnym I Illlill,l zaczęłoby się wam zdawać, że ów punkt się porusza. Dokladnie hlWl doświadczyli uczestnicy eksperymentu Sherifa.

59

60

Rozdział 3. Grupy

Poza sygnalizowaniem osobie przeprowadzającej eksperyment, kiedy światło się porusza to, badani mieli również informować o odległości, na jaką się ono przemieści. ] mimo że światło pozostawało nie. ruchome przez cały czas trwania eksperymentu, relacje te znacznie się różniły. Bardziej zaskakujące było jednak to, że kiedykolwiek grupa stwierdziła, że światło się ruszyło, szybko osiągali oni porozumienie co do przebytej przez nie odległości, chociaż z początku ich opinie potramy być diametralnie odmienne. Po zakończeniu każdej sesji obserwacyjnej wszyscy członkowie grupy zaznaczali takie same odległości (nota bene, różne grupy dochodziły do bardzo różnych wspólnych od. ległości).

W jaki sposób ten eksperyment różni się od normalncgo życia społecznego? Myślę, że główną różnicą jest wiedza o tym, że grupowe porozumienie co do ruchu światła zostalo wymyślone ~ w rzeczywistości światło się nie poruszało. W codziennym życiu osiągamy tego samego typu porozumienia, trudno jest jednak ocenić, czy są one prawdziwe, czy nie.

Najłatwiej zaobserwować ten proces wśród dzieci, gdyż nie są one jeszcze zdolne tak dobrze ukrywać prawdę jak dorośli. Może widzieliście kiedyś taką sytuację albo nawet przypominacie sobie podobną z wlasnego dzieciństwa: dziecko wraca do domu ze szkoły albo spotkania ze znajomymi i ogłasza, że pewna zabawka czy postać z kreskówki jest najlepsza na świecie. Zazwyczaj bez wydawania pieniędzy nie da się pogodzić dziecka z tym faktem.

Kiedy słyszymy, jak dziecko ogłasza autorytarnie, że konkrctna zabawka jest "fajna" a inna jest "gtupia", możemy uśmiechnąć się z wyższością. My wiemy, że opinia dziecka jest wyłącznie pochodną tego, co zadecydowała grupa. Niezależnie od tego, jak prawdziwa wydaje się ona dziecku, jesteśmy w stanie stwierdzić, że jego zdanie jest rezultatem grupowego porozumienia.

Tracimy jednak ten dystans w chwili, gdy z zabawek przerzucamy się na to, który komputer, samochód, proszek do prania, uniwersytet, dezodorant, rueh religijny czy system rządów jest lepszy od innych. Do niektórych opinii można się odnieść jako do "kwestii gustu", jednak inni mogą podejść do tej sprawy umiej pobłażliwie. PrzyBadowo wybór religii może się niektórym wydawać wynikiem czegoś bardziej "rzeczywistego" niż opinii grupy - mimo iż zwykle jesteśmy lego samego wy. znania co nasi rodzice. (A jeżeli ktoś wybiera ateizm, to będzie mu się wydawało, że jest to jego prawdziwy wybór i część "bycia realistą".)

Grupy i defmiowanie rzeczywistości

1:lk mówiliśmy w rozdziale 1, ludzie mają zwyczaj reifikowmlia IIwI)ll'I\ poglądów, czyli uznają, że reprezentują one jakąś uniwersnlm, (llllwdiY. W rozdziale 2 zobaczyliśmy, jak ważną rolę spc:tniają opinie II! IY llkrcślaniu tego, kim jesteśmy ~ zarówno w tym, jak przedstawiamy 1I1~11",; innym, jak i w tym, jak sami siebie postrzegamy. Kluczowym pillikiem tego rozdziału było to, że poglądy, które reifikujemy i których II/yw:llny do określania siebie, często są nam narzucane przez grupy.

Chociaż często uważamy, że to, jak postrzegamy i doświadczamy ,wIlii jest kwestią indywidualncj osobowości, to tak naprawdę "spo:tecz111\ k'll1struowanie" nas i naszych relacji z innymi sprawia, że są onc łł\lll'l.IIie mniej osobiste niżby nam się wydawato. Jakkolwiek teoria inIPlllkt;jonistyczna w sposób szczególny pasuje do badań nad interakcjalIII Iwarzą-w-twarz i dynamiką małych grup, tworzenie większych I hllH.tdcj złożonych form społecznych wymaga dużego kroku naprzód. I 1Ił1I l.:go też, kiedy zaczniemy się zajmować badaniem organizacji i butyIIH li. h~dziemy częściej używali paradygmatu systemów społecznych l k,,"I·liktu.

61

ROZDZIAŁ 4

Organizacje

W roku 1972 w San Francisco pracownicy niewielkiej firmy zapoczątkowali akcję polegającą na spędzaniu pierwszego dnia świąt Bożego Narodzenia razem ze swoimi rodzinami i przyjaciółmi, wręczając prezenty pacjentom okolicznych szpitali. Po ukończeniu tego zadania zjedli wspólnie uroczystą kolację. Ich pomysł spr<Jwil im tak niebywałą satysfakcje, że postanowili powtarzać tę akcję co roku. W następne święta w akcji uczestnicz:yfo czterystu ochotników, którzy pierwszego dnia świąt odwiedzili 2 tys. dzieci i osób dorostych.

W roku 1974 akcja ta przeniosła się do innych miast: Los Angeles, Nowego Jorku i Honolulu. Uczestniczyło w niej też coraz więcej osób. Następnego roku akcję rozszerzono tak, aby odwiedzać chorych także w trakcie Chanuka, a sam projekt przemianowano na Holiday Hospital Project. Tak jak we wcześniejszych latach, ochotnicy kupowali drobne upominki, takie j<:lk skarpety, perfumy cz:y zabawki. AkCja dalej się rozrastała.

W roku 1980 przedsięwzięcie to zostalo sformalizowane jako Projekt Świąteczny (Holiday Project), chal)'tatywna organizacja non-profit z siedzibą w Kalifornii oraz komite· tarni lokalnymi w siedemdziesięciu siedmiu wspólnotach w całych Stanach Zjednoczonych. Poza tym z projektem wspólpracowały liczne komitety z innych krajÓW. Tamtego roku 30 tys. ochotników odwiedziło 242 tys. osób w szpitalach, więzieniach, domach opieki i podobnych ośrodkach. Darowizny pieniężne osiągnęty WYSOkOŚĆ 130 tys. dolarów, a kolejne 100 tys. dolarów rozdano w formie dóbr i uslug. Akcją w ska· li narodowej koordynowal pełnoetatowy dyrektor, którego poczynania śledziła rada zarządzająca.

W 1981 roku 4 gubernatorów i 29 burmistrzów proklamowało .Dzień Projektu Świąteclnego" odpowiednio w swoich stanach i miastach. 38 tys. ochotników z 114 WSpólnot odwiedzito 207 tys. osób w 1781 ośrodkach, a roŻflego rodzaju datki w'lniostyponad pól miliona dolarow.

Dziewięć lat po pocIjęciu tej inicjatywy, jej idee w skali lokalnej wciąż pozostawały niezmienne, jednak sama struktura organizacji była JUŻ zupełnie inna. W biurze centralnym dyrektora wspomagali ochotnicy. Dwóch koordynatorów było zatrudnionych na pół etatu w Nowym Jorku, których zadaniem bylo mięclzy innymi uczestniczenie w cotygodniowych telekonferencjach z clziewięcioma koordynatorami lokalnymi, którzy I!IOWU pozostawali w stałym kontakcie z cztonkami komitelów wspÓlnotowyCI1. W sktad każdego takiego komitetu wchodzi! zv.ykle prawnik, księgo"'Y, specjalista do 1.IIl'aW mediów oraz inne osoby odpowiedzialne Z<l takie czynnOŚCi, jak nabór nowych (:/lonków, zbieranie funduszy, kontakt z instytucjami czy pakowanie darów. Poziom zIaJanej organizacji tego przedsięwzięcia wynikal z paru powodów.

1'0 pierwsze, ludzie biorący udzial w Projekcie chcieli coraz bardziej rozwijać swoją ll/iałalność. Pragnęli oni odwiedzać większą iloŚĆ osób, które nie mogły spędzić świąt IV (Iomu, jak również dzielić się satySfakcją. jaką im to przynosito. Aby tego dokonać, l'olrzebowali biura centralnego, które inicjowaloby nowe kontakty w innych miastach I pomagalo im w organizowaniu nowych komitetów lokalnycl1. Dodatkowo, biuro cenIldlne mialo większe szanse na przyciągnięcie uwagi mediów i otrzymanie pomocy rządowej niż którykolwiek z 10 tys. ochotników oddzielnie.

1',1 drugie, istnienie takiej struktury na szczeblu krajo ••• ..ym zapewniato. że jakiekolwiek I'l/cdsięwzięcie korzystające z nazwy Projekt Świąteczny musialo działać zgodnie z je,'." OIyglnalnym zamierzeniem, czyli dzieleniem się atmosferą świąt z tymi, którzy nie ItMJgli spędzić ich w domu. Dzięki temu, że organizaCja była prawnym właścicielem na'WY i że lokalne komitety musiały być licencjonowane, udato jej się uchronić przed "',/Ustami oraz uniknąć skomercjalizowania Uak w przypadku świętego Mikotajal

1\. trzecie, konieczne było dostosowanie się do przepiSÓW rządo"'YCh, Jako prawnie lilIIona organizacja charytatywna, Projekt Świąteczny ZObowiązany byt do składania ra1~lllów ze swojej działalności finansowej. Ile pieniędzy wydano, a ile zebrano? Celem 11l1(ich raportów jest ochrona spoleczeństwa przed nieuczciwymi organizacjami. Jako że 11I1(ino prowadzić dokładną dokumentację finansową, gdy dla organizacji pieniądze IliKlrają dziesiątki tysięcy ochotników, biuro centralne wypracowato zestandaryzowany W,lem prowadzenia raportów z dzialalności finansQ\,vej, które wszystkie komitety mu"1;lly sktadać. Dzięki jednolitej formie łatwiej było potączyć wszystkie spraWOZdania.

1111\ w przypadkU każdej dużej organizacji spOłecznej, tego typu struktura centralna /,lllwijla się przeczyć intencjom, które dały jej początek. Pierwsi ochotnicy nie potrze· I~.wtlli niczyjego pozwolenia: po prostu robili to, co uważali za słuszne. Teraz, aby parIy(:vpować w projekcie, trzeba dzialać wedtug określonej listy ""Y!Ycznycl1 i zyskać IIpiO.lllatę rady zarządzającej. Początkowo ochotnicy skladali się na prezenty, teraz każliV datek musiał być udokumentowany, a każda faktura z zakupu darów zachowana. lVI/de duże plZedsięwzięcie charytatywne prędzej czy pó~niej staje w obliczu konftikIlIlIliędzy biurem centralnym a jego lokalnymi strukturami, Zwykle podział ten najwyIIl111;ej widać w kwestiach finansów. W organizacjach, które utrzymują się I corocznych sktadek, niebywale delikatną rzeczą jest to, jaki ich odsetek będzie prze· '!llIcwny na wsparcie struktur centralnych, a jaki zostanie wykorzystany na potrzeby Illllt'.'llokalnego.

W uklad v.ydatków lokalnych komitelów wchodzą optaty teiefoniczne i pocztowe, za~lllllnaterialów biurov.ych, często także opłata Z<l wynajem lokalu. W skali krajowej W,iJD\ki są typowe dla jakiegokolwiek formalnego plZedsięwzięcia, a zatem obejmują II!ltJ leż pensje dla stałych pracowników. W przypadku organizaCji chal)'tatywnych, tahlo)) Jak Projekt Świąteczny, występują rozmaite .ukryte· opłaty związane ze sprawalIII pr.:lwnymi, o któryCh wspomniałem. Na przyktad sktadanie dokumentów prawnych 1o,lhJW często v.ymaga uiszczenia opłaty skarbowej albo korzystania z odpłatnych

63

64

Rozdział 4. Organizacje

ustug prawników. Potrzeba dokładnego prowadzenia ksiąg 'N}'maga corocznych audytów wykonywanych przez firmy księgowe. Konieczne jest również ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej na wypadek jakichkolwiek szkód, jakie mogą powstać podczas wizytacji. Koordynacja tych i podobnych czynności administracyjnych pociąga za sobą koszty telefonów, \\l)"syłania listów, a nawet podróży.

Rozmaite wydatki związane z prowadzeniem ogólnokrajowej organizacji mogą się wydawać oderwane od oryginalnych celów przedsięwzięcia, czyli - jak w przypadku Projektu Świątecznego - od odwiedzania osób w szpitalach i innych tego typu ośrodkach podczas świąt. Jednakże zbieranie środków na wymienione wydatki należy do zadań lokalnych komitetów.

Pozostawiając za nami kwestię tego, kto powinien dostać ile pieniędzy, istnieją jeszcze inne źrocHa konfliktów między szczeblami lokalnymi a krajowym. Wymóg prowadzenia dokładnej dokumentacji:z dziaJalności finansowej oznacza, że komitety lokalne muszą przygotowywać i sktadać liczne raporty. Podczas gdy w 1972 roku każdy uczestnik akcji dawał tyle pieniędzy, ile uważał za stosowne, po czym wydawane one były wedJug wspólnego uznania, teraz komitety zostały zmuszone do rozliczania się z każdego datku i wydatku w comiesięcznych raportach. Co więcej, biuro centralne musi zwracać uwagę na cele, na które przeznaczane są pieniądze oraz na to, jakie sposoby zbierania funduszy wykorzystują komitety.

Projektowi Świątecznemu udaJo się uniknąć zatrudnienia dużej ilości osób dzięki ko" rzystaniu z pracy wolontariuszy. Wiatach 1991-1992 dokradnie 15 442 osoby z trzydziestu stanów odwiedziło 135 tys. ludzi w 1423 różnych instytucjach (The Holiday Project, 1992, s. 1).

tstnieją jeszcze inne wymiary podziału między szczeblami iokalnymi a krajowym. W przypadku Projektu Świątecznego .praca" organizacji, czyli odwiedzanie osób w różnych ośrodkach, ostatecznie musi być ;vykonana na szczeblu lokalnym. Nie jest to tak OC2YIviste w przypadku innych organizacji. Weźmy taką organizację jak Zerowy Przyrost Naturalny (ZPN, Zero PopuJation Growth), która walczy z przeludnieniem. WiększoŚć dziaJar'l ZPN na poziomie lokalnym sprowadza się do wspóJpracy z instytucjami edukacji publicznej. Jednakże większOŚĆ kwestii poruszanych przez tę organizację, takich jak imigracja, aborcja czy ulgi podatkowe dla osób uzależnionych, lepiej poruszać na szczeblu krajowym. W takich sytuacjach konflikty mogą dotyczyć tego, na co należy skierować największą uwagę (i środki finansowe). Lokalne filie, utrzymujące się z składek swoich członków, często czują się oszukane, kiedy część zebranych w ten sposób funduszy muszą przesłać strukturom centralnym

Odpowiedniki opisanych tutaj cech organizacji charytatywnych można odnależć w wiei· kich korporacjach. Także tam występują konflikty między siedzibą główną a lokalnymi filiami, jak również między konkretnymi dzialami, na przykład personalnym, marketingu czy produkcji. Innymi słowy, tego typu problemy są nieuniknione w jakiejkolwiek formie organizacji.

Jedną ze zmian wiążących się z przejściem od paru wspÓłpraCUjących ze sobą osób do działania w ramach formalnej organizacji jest sposób komunikacji między jej członkami. Mimo iż na początku pracownicy mogli być "na ty", w strukturze formalnej zapewne częściej będą się odwoływali do zajmowanych przez siebie statusów. W przypadku Projektu Świątecznego, członkowie komitetów lokalnych prawdopodobnie będą mówili o "wysyłaniu pieniędzy do biura centralnego" albo o terminach narzuconych im przez "biuro zarządu". Za to osoby zasiadające w biurze zarządu mogą między sobą

11Iówić O "lokalnych" albo o "Bostonie". W miarę jak organizacja staje się bardzioj '.Iormalizowana, relacje między jej czlonkami stają się coraz bardziej bezosobowe. JIII( się okaże dalej, organizacje b}l\'lają potężnymi narzędziami, dzięki k.tóiYm ludzie II10gą dokonywać zmian. Zobaczymy też, jak tworzą one swoją własną rzeczyvyistość, 1:/QStO pozostawiając w cieniu ludzi biorących w nicł1 udzial, a nawet wypierając ich piclWotne cele. Mam nadzieję, że socjologiczne spojrzenie na organizacje pomoże Wdln stać się bardziej krytycznymi obserwatorami oraz zrozumieć, dlaczego organizaI.jl~ dziatają czasem tak osobliwie.

Czym jest organizacja?

LIkkolwiek z łatwością przychodzi nam wypowiadanie się na ich temat I wiciu z nas w nich uczestniczy, to trudno jest nam dokładnie zdefinioW:IĆ, czym organizacje tak naprawdę są. Tak więc może łatwiej będzie, IÓcli zaczniemy od określenia tego, czym one nie są.

Przyjrzyjmy się koncernowi IBM (International Business MachiIU.;S) - wielkiej międzynarodowej korporacji, która na różnych stanowit.kach zatrudnia setki tysięcy osób. IBM z pewnością jest organizacją, lik pytanie brzmi, co tworzy "organizację"? Na pewno organizacja, jak:) jest IBM, to coś więcej niż nazwa, która początkowo brzmiała Thbul:iling Machine Company.

To, że IBM jest organizacją, nie jest też z pewnością powiązane I I;ljmowanymi przez nią budynkami ani z tym, co produkuje. Z prawIlt'gO punktu widzenia można by powiedzieć, że IBM określono jako org:lllizację w akcie założycielskim tej firmy, jednak tak naprawdę jest ona fl.ymś więcej.

Kuszącym zdaje się być stwierdzenie, że IBM to wszyscy zatrud· Ili\;lli pracownicy, ale to spostrzeżenie również nie jest trafne. Bliższe III awdy z socjologicznego punktu widzenia byłoby określenie TBM mi a11l:11l schematu organizacyjnego, struktury złożonej ze statusów i relacji lł\l. Innymi słowy IBM jako organizacja jest zbiorem zasad (reguł), kt61'l' Iworzą kontekst dla współdziałania jednostek posiadających konki \;111)' cel. To społeczna mapa określająca, jak zbiór ludzi ma ze sobą w~półpracować.

Inny powód, dla którego ludzie łączą swoje siły, jest wam zapcwIIf dobrze znany. Istnieje spora szansa, że zdarzyło się wam ze znajomyIiii spontanicznie zorganizować imprezę. Jedno z was prawdopodobniu

65

66

Rozdział 4. Organizacje

poszło zrobić zakupy, inna osoba wzięła się za sprzątanie, a jeszcze inna zapraszała gości. A może każdy po trochu uczestniczył w każdej części przygotowań. Niezależnie od przypadku, każdy robil coś dla dobra grupy i nie było potrzeby, aby ktoś jej przewodził. Może spotkaliście się z takim współdziałaniem w innej sytuacji - często zdarzają się one w sporcie oraz podczas katastrof. 'Tego rodzaju spontaniczne, wspólne działanie bez żadnego przywództwa nazywa się sojuszem: to grupa jednostek, które łączy wspóJny cel i gdzie każda odgrywa swoją rolę, aby go osiągnąć.

Sojusz przestaje jednak być skuteczny, gdy liczba osób w grupie znacznie się zwiększa albo kiedy czynności, jakie trzeba wykonać, stają się zbyt skompHkowane. Trudno wyobrazić sobie wszystkich pracowników IBM "zrzucających się" na produkcję komputerów. Zamiast lego każda poszczególna funkcja niezbędna do osiągnięcia celu jest dokładnie określona, nazwana i obsadzona przez przeszkolonego w tym celu pracownika. Do tego dochodzą stanowiska kierownicze, nadzorcze i organizacyjne, które również muszą być określone i "''Ykonywane.

Organizacje, podobnie jak związki i grupy, dostarczają kolejnych aspektów tożsamości spoŁecznej jednostek. Organizacje, w których działamy, są sposobem ukazywania tego, kim jesteśmy. Jednoczcśnie kreujemy tożsamość na poziomie zbiorowym, tworząc całości będące aklorami w ramach społeczeńslwa. Te zbiorowe byty pomagają nam w naszych dążeniach, ale mają też względem nas swoje wymagania. Inaczej rzecz ujmując, organizacje mają swoją cenę - zarówno dosłownie, jak i w przenośni.

Biurokracja

Biurokracja to typowe skojarzenie, jakie wiąże się z formalnymi organizacjami. Większości obywateli Ameryki rozróżnia kilka rodzajów biurokracji: "głupią", "drobną", "niezaradną", "przeklętą" albo i gorzej. Biurokracja zazwyczaj kojarzy się z długimi kolejkami, robotą papierkową, bezosobowością, formularzami i frustracją, chociaż nie wszystkie te cechy znajdziemy w każdej biurokracji.

Max Weber (1846-1920) jako pierwszy dokonał ogólnej analizy tego typu organizacji, a jego uwagi wciąż pozostają aktualne (zob. Gerth, Mil1s, 1946). Weber doszedł do wniosku, że każda organizacja

Biurokracja

67

Id\l)"okratyczna będzie się charakteryzowała następującymi kluczowymi l'1i,;l11entami:

Obszary jurysdykcji są oficjalnie określone i rządzone według zdefilIiowanych reguł. Czynności, jakie powinny być regularnie wykonywaliC, stają się oficjalnymi obowiązkami. Struktura organizacji jest dokładnie zarysowana, podobnie jak zakres obowiązków każdego pracownika.

Organizacja ma strukturę hierarchiczną, a każdy jej poziom charak!cl)'zuje się określonymi kompetencjami, nieco przypominając piramidę ~ im wyżej w strukturze, tym mniej osób zatrudnionych, z osobą pełniącą funkcje kierownicze na szczycie.

\. Organizacją zarz"dza się głównie za pomocą przygotowywania, zadlOwywania i stosowania pisemnych dokumentów.

Osoby zatrudnione w biurokracji są specjalistami wyszkolonymi z myśl., o danym stanowisku.

'i. W pełni ukształtowana biurokracja wymaga pełnej wydajności wszystkich zatrudnionych w niej osób. Praca administracyjna jest zadaniem pełnoetatowym. Weber zaznacza, że sloi lo w opozycji do wcześniejszych przedsięwzięć, w których funkcje kierownicze były I raktowane jako zadania drugorzędne.

rl. Wszystkie oficjalne zadania w organizacji są określane przez formalIle procedury, ktÓrych znajomość jest dodatkową umiejętnością.

W skrócie, biurokracje zajmują się "administracją" poprzez ofirj;llnie określone zasady relacji status6w i ról, które nie mają nicwspólIIl,,:go z zajmującymi dane stanowiska osobami. Alfred Krupp, główny dustawca amunicji dla Hitlera podczas II wojny światowej, ujął to bardziej bezpośrednio:

Chcę doprowadzić do tego, aby nic, co dla nasważoc, nie zostalou zalcżnioneod zycia czy istnicllia jakiejkolwiek jednostki; aby nic w jakikolwiek sposób ważnego nic nastąpilo [ ... ] bez uprzedniej wiedzy i zg(Jdy zarządu; ahyprzcszlo~inajbliższaprzyszlość dala się wyczytać z dokumentów kierownictwa, bcz pytania się śmiertelników (za: Gouldner,1954,s.179-180).

Mimo iż w takim chłodnym, bezosobowym tonie łatwo znaleźć COś, z czym się nie zgodzimy, warto jednak spojrzeć na znaczną ilość za· ICI biurokracji. Weber uważał, że biurokracja odznacza się tcchniczlHf przewagą nad innymi formami organizacji, podobnie jak praca maszyn

68

Rozd7.iaŁ 4. Organizacje

ma techniczną przewagę nad pracą ludzkich rąk. Tego typu organizacje są szybsze, bardziej precyzyjne, bmdziej przejrzyste, pewniejsze isku· teczniejsze niż ich niebiurokratyczne odpowiedniki.

Weber postrzegał ciągłość dokumentów w biurokracji jako jej kolejny plus. Pracownicy mogą przychodzić i odchodzić, ale struktura statusów i zachowane archiwa pozwalają samej organizacji nieprzerwanie istnieć. Świadczy o tym ciągla działalność służby cywilnej USA mimo częstych zmian pracowników z nominacji politycznych.

Weber wymienił również kompetencję personelu biurokracji jako kolejną jej zaletę. Jest to jedyny system organizacji, który pozwala na skuteczną koordynację pracowników wyszkolonych w bardzo wąskich, specjalistycznych dziedzinach.

Biurokrucja w amoku

Jakkolwiek ważną rzeczą jest zdanie sobie sprawy z wielu zalet biurokracji, nic powinniśmy ignorować jej wad. Oto kilka z najczęściej wymienianych.

W roku 1957 C. Northcote Parkinson zwr6cit uwagę na coś, co skromnie nazwał Pmwem Parkinsona (1963). Prawo to brzmi: "Praca, którą należy wykonać, nabiera znaczenia i staje się bardziej skomplikowana w stosunku wprost proporcjonalnym do czasu, jaki można jej poświęcić". Innymi słowy, niezależnie od tego, jak niewielka może być ilość pracy do wykonania czy też jak dużo przeznaczono na nią czasu, praca zostanie rozciągnięta w taki sposób, aby trwala dokładnie tyle, na ile została zaplanowana.

Biurokrację charakteryzują regularne godziny pracy i regularne czynności, które należy w tym czasie wykonać. Jeżeli ilość pracy przerasta możliwości pracowników, to albo jej ilość zostanie zredukowana, albo zatrudnionych zostanie więcej osób. Jeżeli jednak pracy nie starcza, aby skutecznie zająć czas, jaki powinien być na nią przeznaczony, to i tak wszyscy będą "zajęci" podczas godzin roboczych.

Prawo Parkinsona zdaje się również dotyczyć sytuacji, w której nie ma żadnej pracy do wykonania. Czasami zmiany w strukturze organizacji pozostawiają pewnych pracowników bez jakiejkolwiek użytecznej funkcji. Zazwyczaj owo "nic" udaje się wielu osobom rozciągnąć na caIy dzień. Co więcej, istnieją przypadki, gdy cała organizacja nie ma żadnej funkcji do spełnienia. Mimo to biurokracje rzadko znikają. Każdego

Biurokracja

69

!"Oku rząd tworzy nowe agencje, zazwyczaj po to, aby zaradzić kOllkrcl. lIym problemom. Zwykle nie są one jednak rozwiązywane po llPor"lI1iu si~ z daną kwestią.

W Zasadzie Petera Laurence Peter wyglosił następującą tezy: ., W hierarchii każdy pracownik stara się wznieść na swój szczebel niekompetencji" (Peter, Rull, 1975). Jeżeli w biurokracji awanse są udziebne w zależności od zasług, to osoba, która okazuje się nader kompetentna na swoim stanowisku, będzie awansowana dopóty, dop(lki nie trafi na posadę, w której nie będzie się wybijała ponad innych pracowników. Często oczywiście taki pracownik nabY"Va nowe zdolnosi,;i i po raz kolejny zaczyna wykonywać swoje czynności lepiej od innych, a zatem czeka go kolejna promocja. Peter sugerował, że dana I,soba będzie promowana dotąd, aż osiągnie takie stanowisko, z któI yll1 nie będzie w sIanie sobie poradzić. Naturalnie dalszych awansów IIi!: będzie, ho nie będzie żadnych szczególnych zasług. Jako że w tym sysLemie organizacji niezmiernie rzadko degraduje się pracownikÓw, wil.\lu biurokratów będzie pracowało na posadach, których wymagania IWl.ckraczają ich kompetencje.

Krytyka biurokracji jest bardzo często wyrażana jako wina "sysI l: 111 u". Radykalowie amerykańscy zazwyczaj narzekają na "system kllpitalistyczny", a do niedawna Rosjanie stojący w długich kolejkach 11l\ buty lub papier toaletowy klęli pod nosem na "system socjalistyczIIV·' (Teraz pewnie wielu z nich obarcza winą za swoje problemy kapililii/m.)

W swojej książce z 1986 roku zatytulowanej Syslemantics John ( ::111 sugeruje, że problem leży w samych systemach. Mimo wielu korzy~~i płynących z systematycznej organizacji niektórych procesów, takich IlIk produkcja samochodów czy komputerów, Gall zaznacza, że systemy 1I1i1j:J tendencję do obracania się przeciwko nam. Oto przykład:

Największa budowla świata, budynek montażu pojazd6w kosmicznych w Cape Canaveral, wytwa/Za .~wojq własną pogodę, I([cznie z chmummi czy deszczem. Skonstruowany po to, by chronić rakiety kosmiczne przed Ż}Wiołami, tworzy on swoje własne (GllII, 1986,s. 24).

Systemy tworzone przez ludzi są równie przewrotne jak systemy II.~Y(:l'·lIe. Większość klopotów organizacji można powiązać z ich "wol<," 11I1.(;trwania. Oto trzy twierdzenia, które Gall przywoluje w swoj(;j k/lh,żce:

70

Rozdział 4. Organi2:acje

Systemy, jak tylko powstaną, tworzą swoje własne cele.

Najważniejsze są cele wewnątrzsystemowe.

Systemy zachowują się tak, jakby chciały żyć (tamże, s. 74).

Zapewne pamiętacie z rozdziału 3, że istnienie grupy jest często niezależne od życia osób, które w nich uczestniczą (przypomnijcie sobie wymieniony tam klub fitness). Właściwość ta dotyczy organizacji jeszcze bardziej niż grup. Mimo że Gall mówi o "woli przetrwania" organizacji pÓłżartem, to jednak jego spostrzeżenie jest w gruncie rzeczy prawdą. Chociaż wola jest cechą psychologiczną, organizacje mogą mieć taką strukturę, że będą się zachowywały jakby naprawdę pragnęły przetrwać. I faktycznie organizacje, które nie byty skonstruowane w ten sposób, zazwyczaj już nie istnieją.

Można więc powiedzieć, że najważniejszym celem każdej organi· zacji jest przetrwanie. Jest to zresztą całkiem rozsądne.

Załóżmy, że postanowiliśmy rozdawać jedzenie bezdomnym w okolicy. Jako że nie mamy ani czasu, ani odpowiednich środków finansowych, aby przedsięwzięcie to prowadzić na własną rękę, zakładamy organizację "Nakarmić Bezdomnych". Prosimy więc różne osoby o datki na jedzenie oraz o pomoc w jego dystrybucji.

Wydaje się jasne, że organizacja tego typu ma większe szanse na powodzenie niż jedynie praca dwóch osób. Nie trzeba chyba wspominać też o tym, że gdyby organizacja ta przestała istnieć, nie moglibyśmy zrealizować swoich zamiarów.

W pewnym momencie dochodzą do tego kwestie prawne. Zostajemy poinformowani, że jeżeli zbieramy datki, to powinniśmy się rozliczać z tego, skąd je mamy oraz na co są one wydawane. Jest to całkiem rozsądne żądanie, gdyż ochrania nas przed oszustami.

Tdk więc, jeżeli chcemy, aby organizacja istniała nadal, musimy przeznaczyć pewne środki na prawidłowe prowadzenie dokumentacji fiskalnej. Aby mieć pewność, że jest to robione zgodnie z wymaganiami, zatrudniamy na pół etatu księgowego. Oznacza to, że pewna ilość pieniędzy będzie musiała być przeznaczona na jego honorarium.

Teraz załóżmy, że otrzymaliśmy pewną ilość popsutej żywności, ktÓra spowodowała zatrucia u części bezdomnych. Na szczęście nikt nie umiera w wyniku tego niedopatrzenia, a osoby, które na tym ucier~ piały, udaje się namówić, aby nie pozywały organizacji. Staje się wówczas jasne, że problemy tego typu mogą zniszczyć całe nasze przedsięwzięcie, a zatem decydujemy się na ubezpieczenie od od po-

Organizacje i jednostki

71

wi~dzjalności cywilnej. Znowu podejmujemy kolejne kroki, aby ulr('.y~ 1I1ać dziataJność organizacji.

Wszystko to jest zupełnie logiczne i ilustruje, w jaki sposób cele lll'ganizacji stają się ważniejsze od pierwotnych zamiarów jej założydc~ li. Co więcej, ten sam proces tworzy napięcia między organizacją a dzjll~ łilj.!cymi w jej ramach jednostkami.

Organizacje i jednostki

( '/ysto można spotkać argument, że wspólczesne organizacje szkodzą "sobom, które biorą w nich udział. Prawie czterdzieści lat temu socjolug William H. Whyte napisał książkę Tlte Organization Mail (1956), II' której badał powody, dla których współcześni pracownicy korporacji ~:) często zmuszeni do wyrzeczenia się swoich wartości, rodzin czy też I\'lasnej indywidualności, aby odnieść sukces w świecie korporacji. Mu':ieli oni ubierać się podobnie, pić podobnie, mówić podobnie, a nawet Illyśleć podobnie jak reszta ich zespołów.

W latach osiemdziesiątych Gareth Morgan stwierdził, że niektóre Ill'ganizacje można nazwać "psychicznymi więzieniami" (Morgan, 1997, Illzdz. 7). Działają one na przykład jak represy\vne, paternalistyczne roil/,iny. Mogą zaspokajać potrzeby psychiczne jednych, a tymczasem ',Iwarzać problemy dla innych.

Wiele uwagi poświęca się pojęciu "wypalenia zawodowego", ~ I {l]'e zwykle wiąże się z konfliktem między wymaganiami organizacji II życiem osobistym. Zdarza się ono zarówno w korporacjach, dla któI ych pracujemy, jak i w organizacjach ochotniczych, w ktÓrych uczestlIiczymy ze względu na nasze altruistyczne potrzeby. Zbyt często lIl()ŻC nam się zdawać, że wymaga się od nas więcej, niż jesteśmy l\' stanic na dłuższą metę dawać. Ciągłe żądanie czasu i emocjonalnef',' I zaangażowania pozostawia nas w stanie, w którym nie potrafimy dl:szyć się życiem.

Po części nie da się tego konfliktu uniknąć. Nasz udział w orgaIlii'.acjach wymaga czasu, chociaż może wolelibyśmy go spędzić inaczej. I'llza tym może się nam nie podobać rola, jaką mamy w danej organ iIIIt.:ji do spełnienia, chociaż jej przetrwanie może zależeć od tego, czy ~!y z niej wywiążemy. Ktoś przecież musi wyrzucać śmieci, skladać \l~wiadczenja podatkowe czy zwalniać problematycznych pracownikÓw. Jakkolwiek specjalizacja jest wydajną metodą organizacji, OZI1<1-

72

Rozdział 4. Organizacje

eza ona, że niektóre osoby będą musiały wykonywać zadania, których nikt nie chce.

Problem staje się jeszcze bardziej Idopotliwy, gdy delegowane obowiązki nie majq zgoła nic wspólnego z głównymi celami organizacji. Margaret Sanger, odpowiedzialna za początki propagowania antykoncepcji w Stanach Zjednoczonych, stwierdziła kiedyś, że nie miała nigdy kłopotów ze znalezieniem ochotników do rozdawania broszur informacyjnych albo do przemawiania publicznego, za to zawsze miała kłopoty ze znalezieniem kogoś, kto by pozamiatał biuro.

Jakby tego nie było dosyć, istnieją jeszcze subtelniejsze aspekty konfliktu na linii organizacje - jednostki. Podczas gdy mamy czasem tendencjl( do personifikowania organizacji jako czegoś złego, to można argumentować, że to my nie jesteśmy dla nich dostatecznie "dobrzy". Podstaw:! organizacji jest bowiem założenie, że jej uczestnicy będą gotowi poświęcić się dła jej dobra i że wszyscy zyskają na tym, co ona osiągnie.

Widać to na przykładzie spółdzielni konsumenckich na całym świecie. Pierwotna idea była taka, że grupa konsumentów kupowała towary dla siebie hurtowo, aby płacić niższe ceny. Dla przykładu załóżmy, że czworo z was chciało kupić kukurydzę. Kupując buszel'" w hurtowni, płacilibyście mniej za kolbę niż w supermarkecie. Jako że nikt z was nie chciał całego buszla, to postanowiliście złożyć się na jednego i nim się podzielić.

Prosta elegancja tego rozwiązania jest nieco skomplikowana przez to, że ktoś musi zebrać pieniądze, ktoś musi pojechać do hurtowni i dokonać zakupu, a ktoś rozdzielić kukurydzę między czterech kupuj'/cych. Niemniej przy takiej pojedynczej transakcji moglibyście się nicformalnie podzielić zadaniami - w małych grupach jest to częsta praktyka.

Jednakże aby dokonać takiej transakcji na większą skalę, z większą ilością uczestników i z poważniejszymi zakupami, konieczne jest zwiększenie pracy administracyjnej. Poza tym w sytuacji, gdzie paru znajomych się na coś składa, możemy mieć względną pewność, że bżdy zachowa się uczciwie i wywiąże ze swoich obowiązków. W dużej grupie przestaje to być tak oczywiste. Wkrótce może dojść do sytuacji, w której parę osób ciężko pracuje, a inni nie robią nic. Ostatecznie na-

• Buszel - jedno~tka objętości ciał ~'YPkich, używana w krajach anglosaskich, równa 35,24 dm³ (buszel arncrykańsk:i) lub 36,37dm³ (buszcl angielski) (przyp. red,).

Organizacje i jednostki

73

~Ialaby potrzeba uzgodnienia warunków, na podstawie których kilżdy \\'ykonywałby swoją część zadania. Aby to się udało, kilka osób musi,,Ill11Y pełnić funkcje nadzorcze. Wszystko to dlatego, że nie ufamy innym

i może calkiem stusznie.

W końcu znajdujemy się w sytuacji, w której organiz2cja uznaje, k llikt nie będzie uczci"')', jeżeli się go do tego nie zmusi. A jako że wiykszość osób nie lubi takich opresyjnych organizacji, szuka sposobów "w:dki z systemem". Ponieważ niektórzy pracownicy zaczęli korzystać h' zwolnień lekarskich, kiedy tak naprawdę nic im nie dolegało, postalł:lwiamy zmienić reguły organizacji tak, aby każdemu przysługiwały 1\IL'znie tylko dwa tygodnie płatnego chorobowego. Wkrótce wszyscy IllISi pracownicy chorują dokładnie dwa tygodnie w roku, gdyż wiedzą, IV nadużywanie zwolnień już im nic ujdzie na sucho.

Warto zauważyć, że mrówki czy pszczoly nie mają takich klopoI"w. Codziennie są w pracy, nawet w święta, niezależnie od pogody czy Iq,'.(), co robiły poprzedniego wieczoru. Każda jednostka "''Ykonuje swok zadania, działając dla dobra całości. Jcżeli mają zgtnąć z tego powodll, robią to bez słowa sprzeciwu.

Pszczelc i mrówcze korporacje są skuteczne przez to, że zwierzęIH te działają instynktownie w sojuszu. Jest to cecha, jakiej ludzie wydali) sil,: nie posiadać, co oczywiście nie jest wadą. Chociaż instynktowne III.jllsze mrówek i pszczół zapewniaj,! stabilność i regularność, czynią to klllJak kosztem kreatywności i innowacji. Będziemy wracali do tej spe\'\'Iieznej wymiany w późniejszych rozdziałach, przy okazji omawiania \\'UlllOści, porządku, dewiacji i zmian społecznych.

Ludzie nie zawierają instynktownie sojuszów, i jakkolwiek potrafiIII}' wchodzić w tymczasowe sojusze z grupami, więkHze organizacje wylIliIgają od nas wdrożenia formalnych zasad.

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat dużo uwagi poświęcano Itlllym moż!i"')'m metodom kierowania i zarządzania organizacjami, Illiy uniknąć omawianych tutaj problemów. W roku 1960 Douglas NkGregor wprowadził pojęcie Teorii y, która wskazywała na koniecz"liŚĆ większego szacunku dla pracowników jako istot ludzkich. Pojęcie In rozszerzył w 1981 roku William Ouchi, publikując Teorię Z, gdzie za~llgerował, że amerykańskie przedsiębiorstwa mogą skutecznie naśla(I,/wać tcchniki zarządzania stosowane z powodzeniem w Japonii.

W roku 1985 wyszła książka Johna Naisbitta i Patricii Abllfdenc /{I'-illventing the Corporation, w której propagowali oni stworzenie prze/. liderów wspólnej wizji korporacji dla ich pracowników.

74

Rozdział 4. Organizacje

Stworzenie wizji jest pierwszym :tlHlanicm lidera. Następnie musi on lub olla przyciągnąć ludzi, klórzy- pr7..cz przyj~ic jej jako swojej własnej - pomogą w jej realizacji i podzieJą się odpowiedzialnością za jej osiągnięcie. PrO(:cs ten lIaZ)Wa się .~ojllszem W swojej nujdoskonalszcj formie sojusz tworzy nie,ulIl(Jwite do~wiadczcllic, niezależnie od tego, czy odhyv.'J się na JXllu gry, w sali konccrtowej, czy też w miejscu pracy. [H'] Kiedy identyfikujesz się z celem swojej firmy i doświadczasz wspólnej wizji, odkryWHSZ, że spełniasz się, a nie tylko wypełniasz swoje obowiązki (Naisbitt, Aburdenc, 1985,s. 24,26).

Niedawno wydana książka Petera M. Senge'a Piąta dyscyplina (2006) omawia coś, co nazywa on "organizacjami uczącymi się". Wychodząc od greckiego pojęcia mClanoia, Senge poszukuje sposobu, w jaki organizacje mogłyby "zmieniać sposób myślenia", podobny do doznań transcendencji i transformacji, jakich doświadczają niektóre osoby. Zalety takiej zmiany dotyczyłyby zarówno samej organizacji, jak i jednostek w niej uczestniezących.

Prace tych i innych autorów sugerują, że możliwe jest tworzenie organizacji, które kształciłyby jednostki zamiast im szkodzić. Równocześnie, tak jak widzieHśmy, takie zmiany nie są automatyczne. Odnalezienie sposobów na stworzenie kształcących i skutecznych organizacji jest stałym zadaniem socjologii. Zadanie to jest utrudnione, jak się wkrótce okaże, przez władzę, jaką nad organizacjami posiadajq instytucje.

ROZDZIAŁ 5

Instytucje

W roku 1965 miody prawnik z Waszyngtonu opuolikował książkę na temat bezpieI;mństwa samochodowego, która miała znacznie bardziej dalekosiężny wpływ, niż ktoI\olwiek by się spodziewaj, Unsafe at Any Speed Ralpha Nadera została napisana po In, aby zwrócić uwagę na pewne wady produkcyjne chevroleta Corvair i innych samodlOdów. Nader uważa!, że producenci pOjaZdÓW zmotoryzowanych mają obowiązek Iwracać większą uwagę na bezpieczeństwo i zalecat dziatania rządowe, aby ów obowiązek przestrzegać. To, co stało się potem, jest powszechnie znane: producenci sa1110chodów odpowiedzieli na żądania zdecydowanym oporem, posuwając się nawet 110 personalnych ataków względem ich autora. Następstwami wrzawy wekó! tej publiImcji były rozmaite prawa dotyczące bezpieczeństwa samochodowego, wiele samodlOdów zostało przeprojektowanych, a za ataki osobiste sąd przyznal Naderowi Iliebagatelne zadośćuczynienie.

Mimo iż nie da się przeceniĆ wpływu tej książki na bezpieczeństwo samochodowe, Illiała ona jeszcze jedną bardzo w<lżną konsekwencję - zmieniła klimat, w jakim dziaIdły wielkie przedsiębiorstwa. Nader pokaza!, że konsumenci mają coś do powiedzeIliCI IV sprawie prodUktów, które nabywają, analogicznie do tego, co związki zawodowe wy'I'lalczyły w sprawie pracownikÓW trzydZieści lat wcześniej.

Wpływ publikacji Nadera był różnorodny. Za przykład może posłużyć wydarzenie t 1982 roku w Rochester w stanie Nowy Jork. leslie Hughes wybrala się ze swoimi llziećmi na obiad do restauracji sieci McDonald's. NOYJOścią były wówczas zestawy dla (ilieci ~Happy Meal", w skład których - poza positkiem - wchodzity różne zabawki: l\l.Cryf ze strzelbą. Indianin z włócznią itd. Wiaśnie takie zestawy leslie zamówiia dla ~woich dzieci.

Po obiedzie Hughes przyjrzała się zabawkom i z przerażeniem stwierdziła, że części, lokie jak strzelby CLi włócznie, byty tak małe, że Jej dzieci mogtyby je sobie włożyĆ do nosa, oka czy ucha, albo potknąć je i się nimi zakrztusić. Zabrała ona swoim dzieciom II1bawki z zestawu i skontaktowaia się ze Stowarzyszeniem Konsumentów Stanu No· wy Jork (Empire State Consumer Association), gdzie omówił<l tę sprawę zjego preze(lem. Judy Braiman-Lipson.

76

Rozdział 5. Instytucje

Po obejrzeniu zabawek osobiście Braiman-Lipson skontaktowała się z korporacją McDonald's, która zgodziła się na zorganizowanie konferencji, IV trakcie której miala się ona spotkać z przedstawicielami firmy, która robita badania bezpieczer'1stiva dodawanych do zestawów zabawek. Braiman-Lipson poinformowała o tym problemie także Komisję Bezpieczeństwa Produktów Konsumenckich Rządu Federalnego (Consumer Product Safety Comission). Rząd rozpocząt swoje własne testy zabawek z zestawów dla dzieci.

Dok/adnie tydzień po tym, jak Leslie Hughes dokonała zakupu zestawów z zaba'tikami dla swoich dzieci, szefowie firmy McDonald's spotkali się, aby omówić tę kwestię. Przez całą noc i następny dzień przeglądali wyniki analiz WYkonanych pt2eZ rozmaite rządowe i pozarządowe agencje zainteresowane tym problemem. Wczesnym wieczorem zapadja decyzja o skontaktowaniu się ze wszystkimi restauracjami tej sieci w całych Stanach i v.ycofaniu zabawek. Zadanie to udało się IYjkonać jeszcze przed północą.

Wątpię, cry gospodyni domowa byłaby w stanie wywrzeć tak silny wpływ na wielką firmę, gdyby nie książka Nadera i kilka innych, które pomogly stworzyć pojęcie "praw konsumenta". Historie takie jak ta w dzisiejszych czasach wcale nie są rzadkością. Poza światem biznesu, książka Nadera spowodowała też zmianę w postrzeganiu praw obywatelskich. Jednostki zaczęły sprzeciwiać się działaniom rządu w kwestiach zdrowia, środowiska i innych aspektach życia. W konsekwencji takic'" dziatar'1 wiele nowych praw zostajo wprowadzonych, a amerykar'1ski rząd zobowiązat się do nadzorowania, cry te już Ivcłrożone są przestrzegane.

Chociaż intencją Nadera prawdopodobnie było skłonienie jednej branży przemysIu do wprowadzenia zmian, wywar! on znacznie szerszy wpływ na spofeczeństwo. Dzięki jego działaniom zupetnie zmieniło się pOdejŚCie do obowiązków producentów względem konsumentów i ogólnie działalność wielkich przedsiębiorstw. Zamiast zmienić zachowanie jednego urzędnika cry nawet jednego poziomu rządu, zmienit on relacje, jakie lączyty obywateli z rządem.

Jak się okaże w tym rozdziale, największy wpt).w Nader wywarł nie tyle na organizaCJe, zarówno biznesowe, jak i rządowe, ile na instytucje. Instytucje tworzą kontekst dla dziatania organizacji, co oznacza, że jakakolwiek zmiana instytucjonalna powoduje zmiany w niezliczonych organizacjact1. Analogią do tego może być zmiana zasad co do uzyskania dyplomu uczelni wyższej w odróżnieniu od jednorazowego wyjątku względem danego studenta. Wskazuje to na silny wpiylv, jaki zmiany instytucjonaine mają nazmianyspotecme.

Instytucjonalne wymagania

Aby zrozumieć, czym są instytucje, należy najpierw przyjrzeć się temu, dlaczego one właściwie istnieją. Zacznijmy od tego, że jednostki mają wiele potrzeb, które muszą być zaspokojone w ramach społeczeństwa, na przyklad te związane z przetrwaniem: potrzeba jedze-

Instytucjonalne v.ymagania

77

Ilia, picia, schronienia. Patrząc nieco dalej, można stwicf(lzić, ;;"c większość ludzi chce przeżyć swoje życie w pewnym komforcie, cil,l~ sząc się poczuciem bezpieczeństwa i pewnością, że taki stan rzeczy si~ 111 rzyma. Poza tym pragną znaczących relacji z innymi osobami, 5atys1'~lkcji i wielu innych trudnych do zdefiniowania, acz motywujących do działania wartości. Jakkolwiek społeczeństwo byloby zorganizowane, lIlusi ono brać pod uwagę potrzeby i pragnienia swoich indywidual~ nych członków.

Jednakże społeczeństwa, jako systemy, mają również własne wymagania. Chociaż nie chcę personifikować społeczeńsr.va, mówiąc, że ma ono swoje potrzeby, pragnienia, nadzieje i obawy, to jednak trzeba wiedzieć, że społeczeństwo nie ma szans na przetrwanie, jeśli pewne warunki nie zostaną spełnione. Zwracając się ku potrzebom społeczeńsIwa, znaleźliśmy się w dziedzinie makrosocjologii, tak jak obiecałem wcześniej,

Przykładowo, żadne społeczeństwo nie przetrwa, jeżeli nie poradzi sobie z kwestią następstwa. Aby zastąpić tych czlonk6w społeczeńsIwa, którzy zmarli, nowi muszą się narodzić i być wychowani. Zorganizowane spoteczeństwo musi też zapewniać jakąś formę przywództwa i rządu. Lista ta mogłaby się ciągnąć w nieskończoność.

Wiele potrzeb jednostek i społeczeństwa jest ze sobą blisko po~ wiązanych. Jeżeli spojrzymy na przykład na potrzebę następstwa, to za~ IIważymy, że jest ona bezpośrednio związana z potrzebą seksualnej ekspresji i znaczących relacji między jednostkami. Zauważcie, że chociaż jednostka może przetrwać bez uprawiania seksu (naprawdę jest to 1110żliwe), to społeczeństwo by tego nie zniosło. Th pokazuje, że chociaż może ono być uznane za byt posiadający swoje zapotrzebowania, to jednak różnią się one od zapotrzebowań ludzi. Tak więc to, co możecie wiedzieć o istotach ludzkich, nic będzie wam wystarczało do zrozumienia społeczeństwa.

W najlepszym z możliwych światów struktury wspólnego życia byIyby stworzone w sposób zaspokajający zarówno potrzeby jednostek, jak i społeczeństwa. Jednym z najbardziej oczywistych tego przykładów moi,e być to, jak potrzeby seksualnej ekspresji i znaczących związków mogą być zaspokojone w taki sposób, aby spełniały róvlIlież społeczny wymóg wymiany pokoleń.

Jak się okazuje, najlepszy możliwy świat niekoniecznie jest marze· niem ściętej głowy. Właściwie to istnieją liczne struktury, które łącz,! potrzeby jednostek z potrzebami społeczeństwa. W przypadku seksual-

78

Rozdział 5. InstyUlcje

ności, związków i oastępst"'v8 istnieją rozmaite formy rodziny, które zostały stworzone, aby sprostać tym celom (zob. tys. 5.1). Formą rodziny nam najbliższą jest monogamiczna rodzina nuklearna, w skład której wchodzi matka, ojciec i ich dzieci. W innych społeczeństwach, na przykład w ceniących tradycje Chinach i Japonii, będziemy mieli do czynienia z rodziną poszerzoną składającą się z dziadków, rodziców i dzieci działaj:lcych jako jedna całość.

W społeczeństwach poligynicznych jeden mężczyzna posiada kilka żon, a w społeczeństwach poliandrycznych jedna kobieta ma kilku mężów. W niektórych społeczeństwach praktykowało się małżeństwa grupowe: kilku mężczyzn i kilka kobiet mieszkających razem i bc;:dących dla siebie partnerami. Wszystkie te formy byty w stanie sprostać zarówno wymaganiom jednostek, jak i społeczeństwa. Th samo można powiedzieć o różnego rodzaju formach rządu: monarchii, arystokracji, demokracji czy też dyktaturze.

Mimo że istnieje wiele form radzenia sobie z potrzebami jednostek i społeczeństw, zazwyczaj konkretna forma funkcjonuje tylko wredy, kiedy wszyscy w obrębie danego spoteczeństwa przestrzegają jej zasad. Trudno jest sobie na przykład wyobrazić istnienie stabilnego społeczeństwa, jeżeli część jego obywateli żyłaby według reguł monarchii absolutnej, a część według zasad demokratycznych. Albo gdyby podać przykład z dziedziny ekonomii: zdaje się, że zarówno socjalizm, jak i kapitalizm potrafią sprawnie funkcjonować, ale tylko wtedy, gdy zdecydujemy się na jeden system - nawet jeżeli ma to być hybryda obu wcześniej wymienionych.

Potrzeba wyboru jednej formy instytucji ma zastosowanie w większości przypadków. Jakkolwiek może się zdawać, że monogamia, poligynia j poliandria mogłyby bezproblemowo współistnieć, ludzie zwykle muszą być przekonani o tym, że wybrana przez nich forma jest lepsza od innych - zwłaszcza że łączą swoje osobiste tożsamości z wzorami społecznymi. Niezgoda co do tego, jakie formy są lepsze, często prowadzą do walki o dominację. Poza tym, jak zaraz zobaczymy, rozmaite instytucje społeczne (jak np. rodzina i religia) zazwyczaj wzajemnie się wspierają, co wzmaga tylko potrzebę zgody.

W skrócie, mimo że istnieje wicie sposobów zaspokajania potrzeb zarówno społeczeństwa, jak i jednostek, istnieje silna lendencja do Instytucjonalizowania jednej spośród wielu możliv.,.ych form. Oznacza to, że tylko jeden sposób działania zostaje przyjęty, uprawomocniony, upowszechniony, oczekiwany, a nawet wymagany.

Rodzina nuklearna

Rodzina poszerzona

[x]

Monogamia

[x]

Poliandria

Rysunek 5.1. Różne formy małżeństwa i rodzin

Socjologowie tradycyjnie wymieniają pięć instytucji rządzących dlżnymi aspektami naszego społecznego życia: rodzinę, religię, rząd, go,lpodarkę i szkolnictwo. Niemniej opłaca się czasami używanie terminu

80

Rozdział5.lnst)'tucjc

instytucja konkretniej, na przykład w stosunku do demokracji, kapitalizmu, wojska, pracy, szkolnictwa wyższego czy chrześcijaństwa. Możemy go stosować, kiedy mówimy o zbior.l.c zasad organizacyjnych, a nie o konkretnej organizacji.

Rysunek 5.2. Instytucje jako kontekst dla organizacji

Element)' instytucji

Jak widać na rysunku 5.2, można spojrzeć na kościóŁ rzymskokalolicki jako na instytucję: zbiór przekonań, wartości i praktyk. Wówez,ls l\Vorzy on kontekst dla wielu indywidualnych kościołów (organizacji), ktÓre się na niego składają.

A zatem na przykład Harvard jest organizacją, a nie instytucją.

Można jednak uznać go za instytucję, jeśli mówimy o "tradycji Harvardll" czy "o wykształceniu, którego symbolem jest Harvnrd", a nie mając 11:1 myśli osoby w nim studiujące czy jego schemat organizacyjny, który 11:ldaje mu kształt jako uniwersytetowi, na który można uczęszczać, na I"ren którego da się wejść czy przeciwko któremu można protestować. ;,azwyczaj jednak lepiej jest odróżniać instytucje od organizacji. Różnin: między nimi są o wiele bardziej jednoznaczne niż jakiekolwiek wcześlIiej przez nas omawiane.

Elementy instytucji

,1:lk na razie opisywaliśmy instytucje jako kontekst dla organizacji, zbiór I,;lsnd organizacyjnych i wzorów zachowań. Teraz przyjrzymy się im dokladniej, wskazując na cztery ważne elementy instytucji.

Zacznijmy od norm, czyli oczekiwanych wzorów znchowań. PrzypoIllinacie sobie z rozdzintu 2, że termin rola dotyczył zachowań oczekiwaIlych po osobie zajmującej konkretny status. Normy są prawie tym samym l'n role, lecz znajdują one szersze zastosowanie. Przykładowo, normą IV Stanach Zjednoczonych jestgtosowanie. Czasami, jak w przypadku wyIlllfU pewnych urzędników publicznych, głosowanie jest oficjalnie nadzoruwane, a jego procedury są dokładnie określone, Możemy nawet powiedzieć, że głosowanie jest rolą powiązaną ze statusem "obywatela". kdnak w ogólnym ujęciu głosowanie jest szeroko przyjętą metodą podejIllllwania decyzji grupowych w Ameryce. Tak więc jeżeli mamy drużynę k I'yglarską i musimy się zdecydować, czy naszym logo będzie Bambi C:LY 'Iltptuś, to prawdopodobnie dokonamy tego "')'boru na drodze głosowaIli:t. Nie byłoby to tak oczywiste w innych spoleczeństwach.

Skoro więc oormy są naszymi oczekiwanymi co do zachowań inIlych, skąd mamy mieć pewność, że zachowają się oni według tych oczekiwań? Zadanie to spełniają pozytywne i negat:y\\'oe sankcje: nagrody l kary. Podobnie jak normy, niektóre sankcje są oficjalne i formalne, 111Ile zaś nie, Niektóre są srogie, inne subtelne. Jeżeli będziecie usiłowali ~I'atszować wybory logo drużyny kręglarskiej, to może będziecie musieli

81

82

Rozdział 5. Instytucje

postawić wszystkim kolejkę piwa. Jeżeli jednak będziecie usiłowali sfałszować wybory federalne, Lo piwa nie zobaczycie przez długi czas .

Lista przykładów norm i sankcji jest praktycznie nieskończona - to morze, w którym pływamy każdego dnia naszego życia społecznego. Na początek warto wspomnieć, że wszystkie prawa kwalifikują się jako normy: ograniczenia prędkości, ograniczenia wiekowe przy zakupie alkoholu, podatki, zakazy zabijania, kradzieży, zawłaszczania, gwałcenia, zdrady, nagości w miejscach publicznych, handlu narkotykami itd. Istnieją prawa federalne, stanowe, hrabstw c'Cf w końcu prawa lokalne. Niektóre z tych praw ustala się w drodze wyborów bezpośrednich, inne są wybierane przez osoby nas reprezentujące we władzach, a jeszcze inne ustanawiają takie agencje rJ:ądowe, jak urząd skarbowy.

Jak wiele by ich było, liczba praw blednie w obliczu nieformalnych norm, które nami n:ądzą: jakim jyzykiem mówić, jakiego rodzaju ubrania nosić, jakie produkty spożywać, jabj mieć fryzurę, jakiej muzyki słuchać, jak głośno rozmawiać przez telefon, ile zostawiać napiwku w restauracjach, jakie napoje ze sobą mieszać, a jakie nie, jakie zwierzęta mogą być zwierzętami domowymi, jak długo czekać na spóźniającą się osobę, z którą umówiliśmy się na randkę itd. Jeżeli uważacie, że wymienione wybory tak naprawdę nie są normami, to spróbujcie wrócić do domu, bo osoba, z którą się umówiliście, spóźniła się dziesięć sekund, pochwalić się wszystkim swoim ukochanym ślimakiem r:zy poczęstować swoich znajomych mieszanką kawy i soku pomidorowego. Tylko nie zwalajcie później winy na moie!

Jak sądzicie, skąd się biorą normy? Niektóre wydają się powstawać zupełnie przypadkowo. Istnieje historia o tym, że kiedy po raz pielWszy wykonywano przed królem Anglii Me~jasza Georga Friedricha Handla, ten wstał, kiedy zaczął się fragment zwany Alleluja. Istniał wtedy w Anglii zwyczaj, że wszyscy, którzy byli w obecności króla, musieli wstać, kiedy on wstawał. Tak więc cała publiczność stała na baczność aż ten fragment się skończył. Po dziś dzień publiczność wciąż wstaje podczas tej części oratorium, niezależnie od tego, czy znają tę historię. Co ciekawe, do dziś nie wiadomo, czemu król wstał podczas koncertu. Może wydawało mu się, że to już koniec. A może po prostu chciał się wyślizgnąć do toalety. Niezależnie od powodów, jakie nim kierowały, powstała norma.

Większość norm zazwyczaj jest jednak bardziej uzasadniona czy uprawomocniona przez powiązanie z wartościami. Przykładowo w Sta· nach Zjednoczonych norma głosowania uzasadniona jest tym, że za

Elt:mentyinst)'lUcji

wartość uznawane jest branie udziału w publicznym podejmowulliu lll.;.:yzji. Wartości są kwestią preferencji, reprezentują nasze pogl:lcly wl:ględem tego, co uważamy za lepsze, a w Ameryce uważamy, że lepiej dla nas będzie, jeżeli będziemy brali udzial w podejmowaniu decyzji niż !ty jedna osoba, ałbo mała grupa osób, miała lo robić za nas.

Uzasadniają ↓↑ Określają

Uzasadniają ↓↑ Określają

Rysunek 5.3. Elementy instytucji

Ograniczenia prędkości, jako normy, mają swoje podstawy w tym, Żt; cenimy sobie bezpieczeństwo publir:zne. Normy wymagające paru lat

83

84

Rozdział 5. Instytucje

edukacji szkolnej uzasadniamy tym, że cenimy sobie wykształconych obywateli. (Aczkolwiek dyktator mógłby preferować niewyksztalconych podwładnych.)

Ostatecznie wszystkie wartości maj,! swoje źródło w przekonaniach, czyli poglądach na temat tego, co jest prawdziwe. Doceniamy masowe uczestnictwo w życiu publicznym ze względu na przekonanie, że wszyscy ,jesteśmy stworzeni r6wnymi" i że "Stwórca obdarzył nas pewnymi nienaruszalnymi prawami". Jak sobie zapewne przypominacie, ówczesne przekonanie było takie, że wszyscy mężczyźni stworzeni są jako równi, a konkretniej: biali mężczyźni.

To ważne, aby uświadomić sobie relacje między przekonaniami, wartościami i normami. Jak wskazuje rysunek 5.3, związki te można zdefiniow3ć jako uzasadnienia i okrcślenia. Jak już zaznaczytem, wartości uzasadniają normy, a przekonania uzasadniają wartości. Poruszając się w drugą stronę, ;wuwaiymy, że wartości określają to, co powinno być dla nas ważne, jeżeli dane przekonanie jest prawdziwe, a bazując na tej wartości, norma określa odpowiednie działanie. A zatem jeżeli jesteśmy przekonani co do tego, że wszyscy zostaliśmy stworzeni jako równi, to każdy z nas powinien mieć coś do powiedzenia w kwestii rządu. A skoro wartością jest publiczne wygłaszanie naszych opinii, to głosowanie jest przeniesieniem teorii w praktykę.

Instytucja jest więc zbiorem przekonań, w3rtości i norm, które rządzą pewnymi obszarami naszego życia społecznego. Niektóre z tych elementów łączą się wzajemnie, tak j3k przed chwilą opisałem, inne zaś mogą sprawiać wrażenie całkiem od siebie odleglych.

Konserwatyzm instytucji

Widzieliśmy już, że instytucje powstają po lo, aby zaspokoić potrzeby zarówno jednostek, jak i społeczeństwa jako systemu. Nie jest to jednak główne zadanie instytucji. Niezależnie od tego, jaką potrzebę dana instytucja ma zaspokajać, jej pierwotnym i podstawowym celem jest utrwalanie samej siebie. Tak więc pierwszym zadaniem demokracji będzie utrwalanie demokracji. Monogamiczne rodziny nuklearne będą miały na celu utrwalanie monogamicznych rodzin nuklearnych. Chrześcijaństwo istnieje przede wszystkim po to, aby utrwalać chrześcijaństwo. Hinduizm stv..orzony jest w sposób umożliwiający mu utrwalenie hinduizmu.

Utrwalanie instytucji jako kwestia osobisliI

Komentarze te nic są zamierzone jako cyniczne czy negatywIlo. .lcst to po prostu sposób w jaki instytucje są skonstruowane, tak samu jak samochody są tak zaprojektowane, aby jechać prosto, kiedy puścimy kierownicę· Instytucje są stworzone w sposób zapewniający im przet rwanie. Zwróćcie uwagę na to, jak połączenie ze sobą przekonań, warluści, norm i sankcji pomaga im w tym zadaniu.

Oczywistą funkcją sankcji jest podtrzymywanie norm, z którymi Si!

Iwiązane. Skazywanie ludzi na karę więzienia za fałszerstwa wyborcze utrwala normę mówiącą o tym, że każdy ma prawo do jednego głosu IV głosowaniu i że wszystkie głosy są rÓ\\'lle. Wartość, jaką jest masowe IIczestnictwo w podejmowaniu decyzji, utrw313 odpowiadajl!cą jej nor~ 1I1l~ i na odwrót - norma utrwala wartość. Podobnie będzie, kiedy doda~ IIIY do tego równania przekonania. A zatem instytucje S,! układem ;.;lIukniętym, a jej elementy wspieraj,! się nawzajem w sposób umożliwiający utrwalenie całego systemu w trakcie tego procesu.

Jako że instytucje są układem zamkniętym, niemożliwe jest opowiadanie się za zmianami w obrębie ich systemowych ograniczeń. Thk więc, na przykład, jeżeli ludzie uważają, że król nimi rządzący jest wyhrany przez Boga, to raczej nie będą usi10wali wprowadzić w ramach te!~ll systemu praktyk demokratycznych, zresztą nie mogliby pogodzić ~woich argumentów za demokracją z przekonaniem, że król jest wyhrańcem bożym. Biolog Garrett Hardin powiedział niegdyś, że pierwszą regułą ekologii jest to, że "nie da się zmienić tylko jednej rzeczy" - to ~:Imo dotyczy instytucji.

Utrwalanie instytucji jako kwestia osobista

Sama logiczna ciągłość nie starcza, aby utrwalić instytucje, co widzieH~my, przyglądając się instytucjom w praktyce. Paradygmat funkcjonalny 1)I)mOŻe nam zrozumieć, jak instytucje działają.

W procesie socjalizacji uczymy się różnych elementów instytucji, \\I ramach których działamy, a takie tego, że inni również podzielają te S:lme przekonania, wartości i normy. Powiązane z normami sankcje SIl j.:dną z metod zapewnienia posłuszeństwa wyuczonym zasadom.

Socjalizacja działa na bardzo subtelnym poziomie. Kiedy lata teII1LI urodzil się mój syn, bytem zaskoczony tym, że wiedziałem, jak być Iljccm - mimo że nigdy nie uczestniczyłem w zajęciach przygotowuj:,~ <;ych do tego zadania. Oprócz innych obowiązków wiedziałem, że mlJ~

86

Rozdział 5. Instytucje

szę mu pokazać, co to znaczy być mężczyzną. A doktadniej - drogą przykładu - uczyłem go, jak sam ma być w przyszłości ojcem, wiedząc, że będzie musiał nauczyć swojego syna tego samego.

Więkswść tego, co uważamy za ocz)"Niste w społeczeństwie, jest utrwalane przez socjalizację w formie wzorców składających się na nasze instytucje społeczne.

Internalizacja tych wzorców, czyli traktowanie ich jako części nas samych, może być czynnikiem jeszcze silniejszym. A zatem jeżeli zinternalizujemy pogląd, że życie seksualne małżonków powinno się ograniczyć jedynie do nich dwóch, to jest raczej mato prawdopodobne, że ową regułę złamiemy. A jeżeli zdarzy się ją komuś złamać, to istnieje duże prawdopodobieństwo, ze poczucie winy nie pozwoli danej osobie na powtórzenie tego czynu.

Internalizacja nie ogranicza się do spraw "ważnych", ale obejmuje także rzeczy codzienne i zwyczajne. Wydaje mi się, że czulibyście się dziwnie, przejeżdżając na czerwonym świetle, nawet jeśli w okolicy nie byłoby żadnych innych samochodów (ani policji). Więcej, gdybyście byli w sytuacji rodem z powieści science fiction, w której wszyscy na ziemi giną i tylko wy przetrwaliście, prawdopodobnie jeździlibyście po prawej stronie jezdni i zatrzymywali się na czerwonych światłach, a sumienie nie dawało by wam spokoju, gdybyście zatankowali bez płacenia.

Mimo że jest to dosyć oczywiste, warto zauważyć, że w miarę jak ustanawiane są instytucje, jednostki zaczynają dbać w ich ramach o własne interesy. Jeżeli na przykład w miejscu pracy wprowadzimy zasadę polegającą na tym, że osoby z dłuższym stażem pracy są ważniejsze od tych, którzy zostali zatrudnieni względnie niedawno, to "starszyzna" prawdopodobnie będzie robiła wszystko, aby tą zasadę utrwalić. Co więcej, będą oni prawdopodobnie mieli więcej do powiedzenia w tej kwestii, bo przecież to oni tutaj dłużej pracują!

Zastanówcie się przez chwilę, kto byłby za utrwaleniem następujących wzorów:

Posady wykładowców akademickich są dożywotnie.

Mężczyźni zarabiają więcej niż kobiety.

Studenci starszych lat dostają lepsze miejsca podczas rozgrywek uniwersyteckich niż studenci pierwszego roku.

Lekarze leczą innych lekarzy i ich rodziny za darmo.

Kobiety i dzieci opuszczają tonący statek jako pierwsi.

Instytucjonalne powiązania

Prawdopodobnie każdy zinstytucjonalizowany wzór, jaki jr.:sldcio IN stanie wymyślić, jest źródłem nierówności, którą utrwalają osoby IlIUj;,ce w tym swój osobisty interes.

Nic nie zapewnia instytucjom takiej stabilności, jak jednostki, które po części się z nimi identyfikują. Widzieliśmy już, że sposób, w jaki inIli nas odbierają, jest funkcją posiadanych przez nas statusów. Mieliśmy I'(~)wnież okazję zobaczyć, jak silny wpływ mają one na nasze doświadczenie tego, kim naprawd~ jeste.1my. Zajmowane przez nas statusy są nieodłącznie powiązane z instytucjami.

Załóżmy, że jesteś matką i że ten fakt jcst najwainiejszą częścią lego, kim jesleś. Twoje dzieci są dla ciebie najważniejszym dowodem lwoich osiągnięć życiowych. Wyobraź sobie teraz, że pada propozycja, ~Iby zamienić tradycyjny model rodziny na wzór izraelskiego kibucu, gdzie dzieci byłyby wychowywane raczej we wspÓlnych przedszkolach Iliż przez rodziców. Zapewne zdajecie sobie sprawę, jak bardzo poczulibyście się zagrożeni w takiej sytuacji. Stanęlibyście w obliczu groźby II Lraty nie tylko pewnego stylu życia, ale także podstawy tego, kimjeste\~cie. Moglibyście się zresztą poczuć urażeni już samą wiedzą o tym, że \I' innych społeczeństwach dzieci są wychowywane przez wspólnoty. I'rzekonania odmienne od naszych własnych nieraz już były przyczynami krwawych krucjat.

Tak więc kiedy lekarze opierają się zmianom w systemie opieki I'.drowolnej, rządzi nimi coś więcej niż tylko chęć ochrony korzystnej dla Ilich sytuacji ekonomicznej. Takie zmiany zagrażają również ich poczucill Ja. To samo dotyczy nauczycieli i szkolnictwa, polityk6w i rządu, pracowników i gospodarki. W takim stopniu, w jakim instytucjonalne zmiany mogłyby zburzyć czyjąś tożsamość, są one chronione przed Imianami. Zwróćcie uwagę, że społeczeństwo jest skonstruowane w sposób naturalnie łączący instytucje i tożsamość osobistą jednostek.

Instytucjonalne powiązania

Sankcje, internalizacja, własne interesy i tożsamość jednostek utrwala^w j:~ instytucje, ale ich wzajemne powiązania również. Prawdopodobnie 1l1acie wrażenie, że do pewnego stopnia jt:st to prawda, ale być może nic doceniacie zakresu między instytucjonalnych zależności.

Na początek przyjrzyjmy się szkolnictwu. Amerykańskie szkoly ~i) w znacznej mierze finansowane z pieniędzy pochodzących z POdUlk6w.

BB

Rozdział 5. Instytucje

Rodzice posyłają do nich swoje dzieci w wierze, że w przyszłości zosta~ ną przykładnymi obywatelami, wydajnymi pracownikami, a póki co - że będą bardziej posłuszne. W szkole dzieci sldadaj~) przysięgę na wierność sztandarowi, a jeszcze nie tak dawno temu odmawiały modlitwy. Ważniejsze święta o podłożu religijnym są dniami wolnymi od szkoły. Szkoły parafialne są jeszcze bardziej związane z religią.

Organizacje religijne nie muszą płacić podatków, a darowizny na rzecz kościołów można odpisać od podatku. Co więcej, religia silnie opowiada się za tradycyjnym modelem rodziny, a znaczna część amerykańskich kościołów jesl zaciekle aJltykomunistyczna i bardzo mocno wspiera kapitalistyczną gospodarkę.

Rząd i gospodarka są prawdopodobnie bliżej z sobą powiązane niż jakiekolwiek inne instytucje. Naukowcy zresztą często mówią o "ekonomii politycznej". Rozporządzenia rządowe określają prawa i obowiązki gospodarki, która według swojej definicji jest "źródłem wszelkiego bogactwa" - w tym również dochodów rządu. Ujmując to w mniej abstrakcyjny sposób, firmy łożą pieniądze na sztaby wyborcze partii politycznych, a politycy, podejmując decyzje, kierują się czasami interesami pewnych firm albo gałęzi przemysłu.

Mam nadzieję, że przykłady te zachęcą was do dalszego badania tego tematu. Jeżeli tak zrobicie, to będziecie zaskoczeni, do jakiego stopnia główne instytucje w naszym społeczeństwie są z sobą powiązane. Obserwując tę sytuację, nie powinniście być cyniczni, gdyż ich bliska współpraca niekoniecznie jest rzeczą złą. Można by nawet stwierdzić, że wiąże się z nią wiele zalet, jako że tego typu międzyinstytucjonalne powiązania zapewniają społeczeństwu stabilność. Na poziomie osobistym znaczy to, że możecie doświadczać swojego życia w społeczeństwie jako spójnego, znaczącego i bezpiecznego.

Jednakże stabHność nie jest zawsze rzeczą dobrą. Międzyinstytllcjonalne zależności utrwalają nie tylko jego zalety, lecz również wady. Przykładowo, w historii Stanów Zjednoczonych oparta na niewolnictwie gospodarka stanów południowych była usankcjonowana i chroniona przez rząd - do tego stopnia, że nielegalnc były jakiekolwiek próby uwalniania niewolników. Religia często usprawiedliwiała taki stan rzeczy, a szkoły socjalizowały kolejne pokolenia w sposób, który nakazywał im go akceptować,

Thk więc stabilność sama w sobie nie jcst ani dobra, ani zła, Najważniejsza rzecz, jakiej mogliśmy się w tym rozdziale dowiedzieć, jest taka, że instytucje są skonstruowane tak, aby siebie utrwalać,

Zmiany inSt)·lucjonalne

Iliorąc to pod uwagę, moglibyście się spytać, jak w takim raÓe l1loiliwe są jakiekolwiek zmiany? To bardzo dobre pytanie, kt6rym si9 terai', I.ajmiemy.

Zmiany instytucjonalne

Mimo to, co wczcśniej stwierdziliśmy, instytucje ulegają zmianom. ZmiaIIY w ich ramach są równie fundamentalne jak liiiy, które wychodzą im naprzeciw, dlatego też rozważmy niektóre ich przyczyny.

Skoro omówiliśmy już wzajemne wspieranie się różnydl instytucji społecznych, pora zwrócić uwagę na to, że tak naprawdę nie jest ono nigdy doskonałe. Jnstytucje często znajdują się w stanie konfliktu. Przekonania i wartości jednych mogą zaprzeczać normom innych instytucji. PrzykładÓw jest wieje. Oto kilka.

Jakkolwiek byłoby w interesie rządu ściąganie jak największych podatków, spotkałoby się to z oporem przedsiębiorców i pracowników. 1)zialalność instytucji naukowych często jest sprzeczna z nauczaniem kościoła. Przykładem może być Galileusz, który został zmuszony do udrzucenia swoich kopernikańskich przekonań co do tego, że układ stoneczny jest heliocentryczny. Podobnie karicra zawodowa może ingerować w zobowiązania względem rodziny, a rodzina może powstrzymywać lub hamować czyjś rozwój zawodowy.

Ponieważ instytucje są tak blisko ze sobą powiązane, konflikty między nimi mogą powodować ich gruntowne zmiany. Na przykład rządowe działania przeciwko dyskryminacji ze względu na płeć (podejmowane na podstawie politycznej zasady równości) spowodowały zmiany w strukturze zatrudnienia kobiet, a w rezultacie także zmianę ról, jakie kobiety i mężczyźni pełnią w rodzinie, Wiele dzieci dOf3sta w rodzinach, gdzie matka robi karierę, w wyniku czego coraz więcej dziewczynek kładzie większy nacisk na wykształcenie. Tak więc zmiany w jednej instytucji rozszerzają się na inne.

Niektóre zmiany w instytucjach spowodowane są wewnętrznymi konfliktami. Chociaż podkreśliłem wcześniej fakt, że przekonania, war" Lości i normy danej instytucji s:, z sobą zintegrowane, to jednak nie jesl LO integracja doskonała. Segregacja rasowa w kościołach w Stanach Zjednoczonych zawsze była w jakimś stopniu sprzeczna z chrześcijn(l" skimi wartościami godności i miłości bliźniego. Konstytucyjna zaslldH mówiąca o rozdzielności państwa i kościoła jest sprzeczna z ulgami po-

90

Rozdział 5. Instytucje

datkowymi udzielonymi tej instytucji. Tego typu wewnętrzne spory stwarzają potrzebę zmian w instytucjach, chociaż nie oznacza to bynajmniej, że są one wprowadzane.

Wczdniej mówitem o osobistych jntere~mch jako o sile utrwalającej instytucje, ale mogą one również wprowadzać zmiany. Jakkolwiek król może się opowiadać za monarchią ze zrozumiałych względów, poglądy jego poddanych mogą prowadzić ku demokratycznej rewolucji, tak samo jak biedni członkowie społeczeństwa kapitalistycznego mogą preferować inne systemy gospodarcze, chociaż ten odpowiada przedsiębiorcom.

Zmiany środowiskowe, takie jak przyrost naturalny, głód, trzęsienia ziemi, powodzie czy zarazy także mogą powodować zmiany instytucjonalne. Podobnie wojny, kl}rzysy czy recesje. Kolejnym źródłem zmian mogą być wynalazki i odkrycia naukowe. Pomyślcie o wpływie telewizji na rodzinę, edukację, religię, rząd, gospodarkę i wszelkie inne instytucje społeczne.

Wynalazkiem, który najsilniej odciso<!ł swoje piętno na dzisiejszym świecie, jest prawdopodobnie komputer. Zwróćcie uwagę na nagłówki gazet z początku lat dziewięćdziesiątych:

Oprogramowanie komputerowe odmienia mate przedsiębiorstwa.

Komputery zadom owity się na uczelniach.

Komputery w biurze zmieniają stosunki praL)'.

Elektroniczne dane powodują obawy.

Czy komputery rozpuszczają pisar:t:y?

Arkusz kalkulacyjny zadomowił się w biurze.

Komputer zaakceptowany jako urządzenie literackie.

Eksperci obawiają się, że użycie komputerów może zagrozić historii

rządu.

Wysyp czasopism komputerowych.

Badania pokazują, że komputer może być urządzeniem rodzinnym.

Praca na rolL z komputerem.

Policja używa komputerów do walki z prostytucją.

Swoboda wypowiedzi komplikuje korzystanie z forów komputero-

wych.

Komputery tajną bronią Reagana w kosmosie.

Komputer wspiera rabinów w streszczaniu Talmudu.

Komputer projektuje trasy narciarskie.

Zemsta hakerów.

Zmiany instytucjonalne

Sowieci utrudniają dostęp do komputerów, aby zachować lajcl1Jnic~ państwową·

Głosowanie za pomocą komputerów może ułatwić fałszerstwa wy·

borcze.

Komputery zwalczają pożary las6w.

Komputery pomagają w badaniu starożytnych artefaktów.

Komputery otwierają nowe możliwości dla osób niepełnosprawnych.

Komputery pomocne w daktyloskopii.

Drukarka laserowa może zamienić dom w drukarnię.

Komputerowo wspomagane projektowanie wypiera przestarzałe melody.

Zobaczyliśmy w ten sposób, na czym polega paradoksalna natura illstytucji. Z jednej strony są one stworzone, aby przetrwać. Sankcje, inIl.:rnalizacja, własne interesy, tożsamość osobista i międzyinstytucjonallU.:: zależności dzialają na rzecz ich pełnego utrwalenia w takim stanie, w jakim są. Jeżeli zostalibyście zestani na odległą planetę, aby utrwalić lamtejszy system społeczny, to najlepszym sposobem wykonania zada* Ilia byłoby właśnie wprowadzenie instytucji.

Z drugiej strony zmiany społeczne są nie do uniknięcia - to ciągły, ~lldzienny proces. Reguły społeczne są wiecznie poprawiane.

Oto coś, co może was jeszcze bardziej zaskoczyć: to wy jesteście głÓwnym czynnikiem zarówno utrwalania instytucji, jak i ich zmian. Cod.dennie ciężko pracujecie, aby podtrzymać normy społeczne: ubieracie si y, zatrzymujecie się, aby przepuścić pieszych na skrzyżowaniu, nie :-.przedajecie tajemnic terrorystom ani nie uprawiacie seksu z jeżami. kdnocześnie jesteście czynnikami zmian za każdym razem, kiedy przed13dzacie się nago po ulicy czy przejeżdżacie przechodnia, nie mówiąc już o każdym przekroczeniu prędkości, rozmowie w kinie, polewaniu hot doga majonezem albo o przypadkach, kiedy miło się wyrażacie li profesorze socjologii. Z punktu widzenia instytucji jesteście zarazem 'liIjwierniejszymi patriotami i zdrajcami.

Nie da się przecenić wpływu instytucji na nasze życie, niezależnie ud tego, czy żyjecie w zgodzie z ich ustaleniami, czy przeciw nim. Wl_ytcj na ten temat znajdziecie w następnym rozdziale, gdzie zbierzemy a.ęści skladowe społeczeństwa w całość.

91

---