Sylwia Walerych
FILOZOFIA
Polska kultura filozoficzna do czasów reformy szkół pijarskich przez S. Konarskiego opanowana była przez SCHOLASTYKĘ, nazwą „filozofii” obejmowano więc logikę, etykę, metafizykę oraz fizykę, astronomię i matematykę.
Oświecenie przyniosło istotną zmianę w rozumieniu tego terminu, nawiązującą do antyku.
Filozof, miłośnik mądrości, to znaczy prawdy - tak napisał Wolter.
Rzetelny człowiek, który we wszystkim kieruje się rozumem - tak filozofa określił Diderot.
„Filozofia” staje się w powszechnym rozumieniu nazwą swoiście oświeceniowego zespołu poglądów i wartości, oznacza to przede wszystkim przyjęcie krytycznej i racjonalnej postawy wobec przyrody i świata kultury.
Przeciwnicy oświecenia ( J. Freron, ks. K.Surowiecki i in.) mówili o międzynarodowej zmowie filozofów.
Oda nie do druku Trembeckiego - o opozycji: filozof - kapłani
Balon Naruszewicza - tu też występuje filozof
Myśli mojej do JW Stanisława Bielińskiego… i inne utwory Węgierskiego też mówią o filozofii i filozofach
Wg Kołłątaja filozofia powinna uogólniać wyniki nauk szczegółowych.
Filozofia uprawiana jest w języku poskim, łacina z tej dziedziny całkowicie usunięta.
Scholastyka - podporządkowanie filozofii Kościołowi, obowiązywał bezwzględnie autorytet Tomasza z Akwinu, Arystotelesa i Ojców Kościoła.
Filozofia oświecenia negatywnie odnosi się do scholastyki.
Początki oświecenia w filozofii polskiej przyniosły formację, nazwaną przez Smoleńskiego philosophia recentiorum.
Philosophia recentiorum - formacja przejściowa między scholastyką a dojrzałą filozofią oświeceniową; próba skojarzenia scholastyki z elementami nowej fizyki (Newton) oraz nowożytnej metodologii i logiki (Kartezjusz, Bacon), wprowadzała ona także myśli takich osób jak Locke, Leibniz, rodzimych - A. Frycza Modrzewskiego i M. Kopernika. Szeroko znanym autorytetem był Ch. Wolff.
Najbardziej znaczącym ośrodkiem tej filozofii było środowisko pijarów warszawskich, na czele z A. Wiśniewskim.
W Warszawie wybitnym przedstawicielem tej filozofii był W. Mitzler de Kolof, na Uniwersytecie Krakowskim próbował wprowadzic ją J. A. Załuski, ale nie udało mu się to. Uczynił to J. A. Putanowicz w 1765r.
Dojrzała filozofia oświeceniowa znalazła u nas najpełniejszy wyraz w dziełach H. Kołłątaja i S. Staszica. Starali się oni przede wszytkim uwolnić filozofię jak i inne nauki od uciążliwej opieki teologii i scholastyki. Nauki mają być niezależne i użyteczne.
Jednym z pierwszych polemistów J.J. Rousseau był Stanisław Leszczyński. Polemikę z Rousseau traktowano jako pretekst do zwalczania klerykalno- sarmackiego modelu kultury.
Racjonalizm (w nawiązaniu do Kartezjusza)- był teoretycznym założeniem programu emancypacji nauk, założenie to sformuował Kołłątaj - racjonalistyczna zasada autonomii rozumu.
Empiryzm i sensualizm - nawiązanie do filozofii Locke'a w kwestii źródeł wiedzy (doświadczenie zmysłowe i wrażenia to jedyne źródło wiedzy), o tym pisze Staszic we wstępie do „Epok natury” Buffona.
Odrzucono logikę formalną, na rzecz analizy, pracy badawczej, ogólnej refleksji metodologicznej. Zalecano „drogę rozbioru” - czyli od szczegółowych obserwacji do odkrywania ogólnych prawd. ( Kołłątaj o tym pisał).
Zasada przyczynowego objaśniania zjawisk i procesów - nauka ma odpowiadać na pytania jak? i dlaczego?, a nie po co? , w jakim celu?. ( w przeciwieństwie do scholastyki).
Niechęć do rozważania zjawisk metafizycznych. Jednak oświecenie nie odrzuca metafizyki zupełnie, chce ją budować na wynikach poznania naukowego, a nie na tradycji i religii.
Pojawia się też w oświeceniu krytyka empiryzmu - Jędrzej Śniadecki Mowa o niepewności zdań i nauk na doświadczeniu fundowanych. Była to zupełna nowość, autor powołał się na filozofię Kanta.
Powstaje kantyzm poski - pierwszym przedstawicielem jest J.K. Szaniawski, Co to jest filozofia? i inne szkice. Krytykuje materializm i empiryzm, rehabilituje klasyczne podejście do metafizyki. Wywołało to ostrą polemikę.
Podstawowym tematem filozofii dojrzałej oświeceniowej była refleksja o człowieku w społeczeństwie i w państwie.
Filozofia stała się filozofią polityczną - jej treścią było zaangażowanie i walka polityczna związane z dążeniami do reforym państwa (naprawa RP).
Chodzi tu o twórczość Konarskiego i Leszczyńskiego.
Sądzili oni, że możliwe jest wykrycie wad ustroju Polski i ich naprawa (optymizm). Uważają też, że Polska nie jest jakimś wyjątkowym narodem i działają tu te same mechanizmy, co w innych państwach - tak rodzi się humanizm oświeceniowy, postrzegający czowieka w perspektywie całego rodu ludzkiego.
Oświeceniowa filozofia człowieka ujawnia się najpełniej w twórczości: Kołłątaja, Staszica, F.S. Jezierskiego i J. Potockiego.
Wspólną cechą tej filozofii była naturalizacja i sekularyzacja idei człowieka. Każdy człowiek jest jednostką suwerenną, ale jest powiązany z innymi ludźmi systemem wzajemnych uprawnień i zobowiązań wynikających z „porządku naturalnego”. Bóg (jeśli istnieje) zostaje pozbawiony stale czuwającej Opatrzności - deizm. Ważniejsze są więc więzi polityczne, narodowe i społeczne niż religijne.
Społeczeństwo jest zatem zbiorem suwerennych i rozumnych jednostek złączonych w wyniku naturalnej konieczności i uzasadnionej potrzeby współżycia społecznego na zasadzie umowy.
Historyzm. Oświecenie tworzy podstawy historycznego pojmowania człowieka i społeczeństwa.
( a romantycy krytykowali oświecenie, że jest ahistoryczne - to nie prawda)
Naruszewicz, Historia narodu polskiego
Historia zajmują się też Trembecki , J. Potocki i Staszic.
Historia konieczna jest do rozpatrywania zjawisk społecznych. (tak twierdzi Kołłątaj)
Zastanawiano się jak pogodzić schemat prawa natury z historyzmem w koncepcji człowieka.
1