ŚWIADCZENIA Z UBEZPIECZENIA RENTOWEGO

Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach

z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

Pierwszy etap reformy systemu ubezpieczenia rentowego w oparciu o ustawę reformującą z 1997 r.:

• zmiana charakterystyki ryzyka i terminologii związanej z prawem rentowym;

• zmiana systemu orzecznictwa lekarskiego w sprawach rentowych;

• wprowadzenie instytucji renty szkoleniowej.

Zmiana terminologii związanej z rentą → przed 1997 r. mieliśmy do czynienia z rentą inwalidzką i wyróżniano trzy grupy inwalidzkie (przesłanka medyczna nabycia prawa do renty), natomiast w nowej ustawie:

• zaproponowano zmianę terminu medycznego „inwalidztwo” na „niezdolność do pracy”;

Niezdolność do pracy jest pojęciem trójelementowym:

1. element medyczny związany ze stanem organizmu;

2. element ekonomiczny związany z niemożliwością zarobkowania;

3. element zawodowy związany z możliwością zmiany zawodu i kwalifikacji.

• grupy inwalidzkie zastąpiono stopniami niezdolności do pracy.

Zmiana orzecznictwa lekarskiego w sprawach rentowych → przed reformą istniały Komisje do spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia (tzw. KIZ-y) jako organ kolegialny, a decyzje w sprawach rentowych komisja podejmowała zespołowo, natomiast w ramach reformy Komisje do spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia przestały istnieć i wprowadzono jednoosobowe orzecznictwo lekarzy orzeczników ZUS.

• Instytucja renty szkoleniowej - wprowadzenie renty szkoleniowej miało na celu danie ubezpieczonemu szansy zdobycia nowych kwalifikacji, tzw. rehabilitacji zawodowej.

Drugi etap reformy systemu ubezpieczenia rentowego - nowelizacja z 2005 r.:

• zdecydowano o reformie orzecznictwa i wprowadzeniu drugiego stopnia orzecznictwa w ramach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - przyznano ubezpieczonemu oraz Prezesowi ZUS możliwość odwołania od orzeczenia lekarza orzecznika ZUS do komisji lekarskiej;

• ograniczono możliwość przyznania tzw. stałej renty z tytułu niezdolności do pracy - renta z tytułu niezdolności do pracy ma charakter okresowy, a niezdolność do pracy orzeka się na okres nie dłuższy niż 5 lat;

• przyjęto zasadę, że z chwilą osiągnięcia wieku emerytalnego dochodzi do zmiany statusu rencisty (rencista z chwilą osiągnięcia wieku emerytalnego nabywa prawo do emerytury).

Ubezpieczenie rentowe gwarantuje świadczenia celem ochrony przed dwoma kategoriami ryzyk socjalnych:

• ryzyko niezdolności do pracy - renta z tytułu niezdolności do pracy i renta szkoleniowa;

• ryzyko śmierci żywiciela rodziny - renta rodzinna.

Renta z tytułu niezdolności do pracy

Przesłanki nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy (art. 57):

• orzeczenie o niezdolności do pracy;

• legitymowanie się wymaganym okresem lat składkowych i nieskładkowych;

• data powstania niezdolności do pracy.

Pojęcie osoby niezdolnej do pracy (art. 12) → za osobę niezdolną do pracy uznaje się osobę, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie ro- kuje odzyskania tej zdolności po przekwalifikowaniu:

1. element medyczny - naruszenie sprawności organizmu;

2. element ekonomiczny - całkowita lub częściowa utrata zdolności do pracy zarobkowej;

3. element zawodowy - brak rokowań odzyskania tej zdolności po przekwalifikowaniu.

Te trzy elementy muszą wystąpić kumulatywnie.

Przedmiot oceny poszczególnych elementów niezdolności do pracy:

• element medyczny - stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwość przywrócenia sprawności organizmu w drodze rehabilitacji leczniczej;

• element ekonomiczny - możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy;

• element zawodowy - celowość przekwalifikowania zawodowego.

Stopnie niezdolności do pracy:

• niezdolność całkowita oznacza niezdolność do podjęcia jakiejkolwiek pracy;

• niezdolność częściowa to utrata w znacznym stopniu zdolności do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.

Rodzaje niezdolności do pracy z uwagi na trwałość tej niezdolności:

• niezdolność okresowa - co do zasady lekarz orzecznik ZUS orzeka nie-zdolność do pracy na okres nie dłuższy niż 5 lat;

• niezdolność trwała - w przypadku braku rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem 5 lat lekarz orzecznik ZUS może wydać orzeczenie o trwałej niezdolności do pracy.

Podział rent na stałe i okresowe (art. 59):

• renta stała przyznawana, gdy niezdolność do pracy ma charakter trwały;

• renta okresowa przyznawana, gdy niezdolność do pracy ma charakter okresowy.

Praktyka Zakładu Ubezpieczeń Społecznych zmierza wyłącznie do orzekania okresowej niezdolności do pracy.

Orzecznictwo lekarskie:

1. w pierwszej instancji orzekają lekarze orzecznicy ZUS jednoosobowo - od takiego orzeczenia przysługuje ubezpieczonemu prawo zgłoszenia sprzeciwu w terminie 14 dni od dnia jego doręczenia (prawo zakwestionowania prawidłowości orzeczenia lekarza przysługuje też Prezesowi ZUS), a środkiem odwołania jest zarzut wadliwości wydanego orzeczenia;

2. w drugiej instancji orzekają komisje lekarskie.

Na podstawie prawomocnego orzeczenia lekarza orzecznika ZUS albo na podstawie prawomocnego orzeczenia komisji lekarskiej, organ rentowy wydaje decyzję o przyznaniu albo odmowie przyznania świadczenia rentowego. Od takiej decyzji w terminie 30 dni ubezpieczonemu przysługuje prawo odwołania do sadu pracy i ubezpieczeń społecznych (w ramach reformy systemu rentowego znowelizowano Kodeks postępowania cywilnego w sprawach dotyczących ubezpieczeń społecznych).

• Złożenie odwołania od orzeczenia lekarza orzecznika ZUS do komisji lekarskiej warunkuje możliwość zakwestionowania treści wydanego orzeczenia o niezdolności do pracy przed sądem pracy i ubezpieczeń społecznych.

Przedmiotem orzecznictwa lekarskiego jest kwestia nie tylko niezdolności do pracy, ale także inne kwestie - lekarze orzecznicy ZUS i komisje lekarskie orzekają również o:

• terminie powstania niezdolności do pracy;

• stopniu niezdolności do pracy;

• trwałości lub okresie niezdolności do pracy;

• celowości przekwalifikowania zawodowego;

• niezdolności do samodzielnej egzystencji.

Niezdolność do samodzielnej egzystencji (dawne pojęcie pierwszej grupy inwalidzkiej: całkowita niezdolność do pracy i niezdolność do samodzielnej egzystencji) - niezdolność do samodzielnej egzystencji orzeka się w przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki ze strony innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych.

Długość okresu ubezpieczenia → zależy do wieku ubezpieczonego w chwili powstania niezdolności do pracy (pięć progów):

• jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku poniżej 20 roku życia, to wymagany okres ubezpieczeniowy (składkowy i nieskładkowy) wynosi 1 rok;

• jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku od 20 do 22 roku życia, to wymagany okres ubezpieczeniowy wynosi 2 lata;

• jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku od 22 do 25 roku życia, to wymagany okres ubezpieczeniowy wynosi 3 lata;

• jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku od 25 do 30 roku życia, to wymagany okres ubezpieczeniowy wynosi 4 lata;

• jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 roku życia, to wymagany okres ubezpieczeniowy wynosi 5 lat - w tym przypadku wymagane jest spełnienie dodatkowej przesłanki, tzn. ten okres musi przypadać w ciągu ostatnich 10 lat poprzedzających złożenie wniosku o rentę.

Wyjątek (art. 57a) - polega na tym, że okres ubezpieczenia nie jest wymagany, jeżeli niezdolność do pracy powstała w wyniku wypadku w drodze do pracy lub z pracy.

Moment powstania niezdolności do pracy - ustawodawca wymaga, aby istniał czasowy związek między momentem powstania niezdolności do pracy a okresem ubezpieczeniowym.

• Prawo do renty powstaje wówczas, gdy niezdolność do pracy powstała w okresie ubezpieczeniowym albo w okresie 18 miesięcy od ustania tego ubezpieczenia.

Wyjątek - przesłanka dotycząca momentu powstania niezdolności do pracy nie musi być spełniona w przypadku ubezpieczonych, którzy osiągnęli okres ubezpieczeniowy wynoszący: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn oraz zostały uznane za całkowicie niezdolne do pracy.

Zasady ustalania wysokości renty z tytułu niezdolności do pracy - renta składa się z czterech elementów:

1. elementu stałego równego 24 % kwoty bazowej;

oraz trzech elementów zmiennych:

2. 1,3 % podstawy wymiaru świadczenia za każdy rok składkowy;

3. 0,7 % podstawy wymiaru świadczenia za każdy rok nieskładkowy;

4. 0,7 % podstawy wymiary świadczenia za tzw. okresy hipotetyczne.

Okresy hipotetyczne są to okresy brakujące ubezpieczonemu do osiągnięcia łącznej liczby lat składkowych i nieskładkowych wynoszących 25 lat (bez względu na płeć) nie dłużej niż do osiągnięcia 60 roku życia

• Suma tych czterech elementów określa wysokość renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (75 % tej kwoty stanowi renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy).

Zmiana mechanizmu ustalania wysokości renty z tytułu niezdolności do pracy obowiązująca od 1.01.2009 r. (projekt ustawy) → renta z tytułu niezdolności do pracy obliczana według formuły zdefiniowanej składki:

Za podstawę obliczenia renty przyjmowanoby kapitał emerytalny zaewidencjonowany na indywidualnym koncie ubezpieczonego w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych powiększony o 7,3 % (część składki odprowadzana do otwartego funduszu emerytalnego) oraz pomnożony o wskaźnik proporcjonalny odpowiadający liczbie lat brakujących ubezpieczonemu do osiągnięcia 60 roku życia. Ta podstawa byłaby dzielona przez przeciętną długość życia osób w wieku 60 lat wyrażoną w miesiącach.

Zasadą jest, że emerytura przyznawana renciście nie może być niższa od dotychczasowego świadczenia rentowego z tytułu niezdolności do pracy.

Renta szkoleniowa

Renta szkoleniowa (art. 60) → przysługuje ubezpieczonemu, który spełnia warunki nabycia renty z tytułu niezdolności do pracy, co do których orzeczona jednak została celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie (rehabilitacja zawodowa).

• Rentę szkoleniową przyznaje się na okres 6 miesięcy - rzeczywisty okres pobierania takiego świadczenia zależy od realizowania przez ubezpieczonego celu jaki jest zdobycie nowych kwalifikacji zawodowych.

Czynniki decydujące o przyznaniu renty szkoleniowej:

• możliwość zaproponowania ubezpieczonemu odpowiedniego szkolenia;

• poddanie się przez ubezpieczonego przekwalifikowaniu zawodowemu.

O możliwości przekwalifikowania zawodowego orzeka lekarz orzecznik ZUS, natomiast propozycję takiego przekwalifikowania składa starosta jako organ właściwy w sprawach promocji zatrudnienia.

• Okres 6 miesięcy pobierania renty szkoleniowej ulega skróceniu na wniosek starosty, jeżeli nie ma możliwości skierowania ubezpieczonego na odpowiednie szkolenie lub w sytuacji niepoddania się przez ubezpieczonego szkoleniu zawodowemu.

Gdyby weryfikacja przebiegnie pozytywnie, wówczas ten okres może zostać przedłużony o maksymalnie 30 miesięcy - łącznie okres pobierania renty szkoleniowej może wynosić 36 miesięcy (3 lata).

Mechanizm ustalania renty szkoleniowej - renta szkoleniowa wynosi 75 % podstawy wymiaru świadczenia (renta szkoleniowa wynosi 75 % wynagrodzenia pobieranego przed uzyskaniem tej renty).

Renta rodzinna

Renta rodzinna przysługuje pozostałym po śmierci ubezpieczonego członkom jego rodziny - renta rodzinna jest ochroną socjalną w przypadku śmierci żywiciela rodziny.

Przesłanki nabycia renty rodzinnej - dwie grupy:

• przesłanki, które powinien spełnić zmarły żywiciel rodziny;

• przesłanki dotyczące pozostałych członków rodziny.

Pierwsza grupa przesłanek → warunki przyznania renty rodzinnej:

• posiadanie przez zmarłego ustalonego prawa do emerytury lub renty albo spełnianie przesłanek wymaganych do uzyskania jednego z tych świadczeń;

• śmierć ubezpieczonego (żywiciela rodziny) - ustawodawca przyjął fikcję prawną traktowania śmierci ubezpieczonego na równi z całkowitą niezdolnością do pracy.

Nabycie prawa z tytułu renty rodzinnej może nastąpić z chwilą stwierdzenia zgonu lub uznania za zmarłego (instytucja z Kodeksu cywilnego).

Druga grupa przesłanek → prawo do renty rodzinnej przysługuje tylko określonym ustawowo członkom rodziny (cztery kategorie):

• dzieci bliższe - dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione;

• inne dzieci (dzieci dalsze) przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości albo w ramach rodziny zastępczej;

• małżonek (wdowa lub wdowiec);

• rodzice.

Dzieci bliższe - kryteria decydujące o nabyciu prawa do renty rodzinnej:

1. kryterium wiekowe - prawo do renty rodzinnej co do zasady przysługuje do ukończenia 16 roku życia, a warunkiem dalszego jej pobierania jest dalsze kształcenie się w szkole, wówczas przysługuje do ukończenia 25 roku życia (jeżeli dziecko kształci się w szkole wyższej, a ukończy 25 lat będąc na ostatnim roku studiów, prawo do renty rodzinnej może ulec przedłużeniu do zakończenia studiów - to ubezpieczenie dyskryminuje osoby urodzone na początku roku w ciągu pierwszych 6 miesięcy);

2. kryterium niezdolności do pracy - dziecko nabywa prawo do renty rodzinnej bez względu na wiek, jeżeli stało się całkowicie niezdolne do pracy oraz niezdolne do samodzielnej egzystencji albo całkowicie niezdolne do pracy w okresie do ukończenia 16 lub 25 roku życia.

Dzieci dalsze (przede wszystkim rodzeństwo i wnuki osoby zmarłej) - w odniesieniu do tych dzieci stosujmy te same kryteria co do dzieci bliższych, a ponadto dodatkowe warunki:

• dalsze dziecko zostało przyjęte na wychowania i utrzymanie przynajmniej na rok przed śmiercią żywiciela rodziny;

Wyjątek - ta przesłanka nie ma zastosowania, jeżeli śmierć żywiciela rodziny nastąpiła w wyniku wypadku.

• brak prawa do renty rodzinnej po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli: nie sprawują bezpośredniej opieki albo nie są w stanie zapewnić temu dziecku utrzymania albo zmarły był opiekunem ustanowionym przez sąd.

Małżonek (wdowa lub wdowiec) - kryteria decydujące o nabyciu prawa do renty rodzinnej (art. 70):

1. wiek, albo

2. niezdolność do pracy, albo

3. sprawowanie opieki nas dzieckiem uprawnionym do renty rodzinnej po zmarłym.

Kryterium wiekowe - warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej jest ukończenie w chwili śmierci żywiciela rodziny co najmniej 50 lat.

Kryterium niezdolności do pracy - warunkiem do nabycia renty rodzinnej jest posiadanie w chwili śmierci żywiciela rodziny orzeczenia o niezdolności do pracy.

Kryterium sprawowania opieki nad dzieckiem - jeżeli osoba pozostała po śmierci żywiciela rodziny sprawuje opiekę nad dzieckiem uprawnionym do renty rodzinnej w wieku 16 lat, a jeżeli kształci się dalej w szkole, to do wieku 18 lat.

• Bez względu na wiek dziecka prawo do renty rodzinnej przysługuje małżonkowi, jeżeli jest ono całkowicie niezdolne do pracy oraz niezdolne do samodzielnej egzystencji albo całkowicie niezdolne do pracy (te warunki mogą być spełnione w ciągu 5 lat od chwili śmierci małżonka).

Ustawodawca wymaga warunku istnienia małżeństwa oraz dodatkowo istnienia wspólności małżeńskiej.

• Pojęcie wspólności majątkowej jest oceniane przy zastosowaniu kryterium relacji między małżonkami - Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że orzeczenie separacji rodzi domniemanie, iż ta wspólność małżeńska nie istnieje, ale jest to tylko domniemanie i organ rentowy ma prawo badać czy pożycie małżeńskie występuje czy też nie.

Okresowa renta wdowia jest to świadczenie przysługujące wdowie (lub wdowcowi), która nie spełnia warunków nabycia prawa do renty rodzinnej.

Prawo do okresowej renty wdowiej przysługuje tylko przez czas określony, a okres pobierania świadczenia zależy od tego czy wdowa (lub wdowiec) podjęli działania w celu uzyskania niezbędnych środków utrzymania - zasadą jest okres jednego roku od śmierci żywiciela rodziny, a jeżeli wdowa (lub wdowiec) bierze udział w szkoleniu, wówczas okres pobierania świadczenia może zostać wydłużony o kolejny rok (maksymalnie 2 lata).

Rodzice - kryteria decydujące o nabyciu prawa do renty rodzinnej:

1. wiek, albo

2. niezdolność do pracy, albo

3. sprawowanie opieki nad dzieckiem.

Ustawodawca wymaga, aby zmarły bezpośrednio przed śmiercią utrzymywał rodziców.

Wysokość renty rodzinnej → podstawę wymiaru renty rodzinnej stanowi świadczenie, które przysługiwałoby zmarłemu żywicielowi rodziny (albo emerytura albo renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy).

Po zmarłym żywicielu rodziny przysługuje jedna renta rodzinna, a jej wysokość zależy od liczby osób uprawnionych do tego świadczenia i wynosi:

• 85 % świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, jeżeli uprawniona do renty rodzinnej jest tylko jedna osoba;

• 90 % świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, jeżeli uprawnione do renty rodzinnej są dwie osoby;

• 95 % świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, jeżeli uprawnione do renty rodzinnej są trzy lub więcej osób.

Renta rodzinna ulega podziałowi na wszystkie osoby uprawnione.

Charakter prawny renty rodzinnej - renta rodzinna ma charakter świadczenia pierwotnego czy świadczenia pochodnego (spór w doktrynie):

• Obecnie dominuje pogląd o pochodnym charakterze renty rodzinnej - renta rodzinna jest świadczeniem z ubezpieczenia społecznego po osobie zmarłej i źródłem renty rodzinnej jest świadczenie ze stosunku ubezpieczeniowego istniejącego pomiędzy zmarłym a instytucją ubezpieczeniową, przy czym osobą uprawnioną do renty rodzinnej nie jest osoba ubezpieczona, ale pozostały po śmierci takiej osoby członek rodziny.

8

---