RUCHY SPOŁECZNE.
Wykład I.
Populizm.
Jest jednym z najbardziej niejednoznacznych i najtrudniejszych do zdefiniowania zjawisk (ruchów) politycznych we współczesnym świecie. Charakterystyka historyczna wskazuje, iż populizmy rodziły się na kilku kontynentach prawie równolegle i zawierały odmienne treści stanowiące podstawę do stawiania swych postulatów. Łacińskie populus oznacza „lud”. Działanie z woli ludu, dla ludu łączy przynajmniej etymologicznie różne populizmy. Populistyczne społeczeństwo to solidarystyczna wspólnota zespolona więzami emocjonalnymi, których podstawa może być jedność losu historycznego lub też podobieństwo doraźnych warunków życiowych. Społeczeństwo populistyczne jest jednolite, unika wartościowania swych członków, wprowadzania podziałów pionowych bądź poziomych. Jest także otwarte dla każdego kto nie jest zadowolony ze swego losu, kto kontestuje istniejący stan rzeczy. Jest gotowy stać się częścią monolitu jakim ma być populistyczny lud. Przymiotnik populistyczny pierwszy raz został użyty w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 1892 roku ze Stowarzyszeń Farmerskich powstała Partia Populistyczna, której założenie było reakcją chłopów na przywiązanie kursu dolara do ceny złota. Wywołana w ten sposób deflacja i wolniejszy wzrost cen produktów rolnych odprzemysłowionych były przez farmerów interpretowane jako przyczyna obniżania ich poziomu życia. Ukuli oni hasło:
„Nie wolno ukrzyżować ludzkości na krzyżu ze złota”.
W tym samym czasie w Rosji rozwijał się populizm, który podobnie jak w USA można nazywać agrarnym. Tworzyło je Rosyjskie Narodnictwo. Był on antyfeudalny i antykapitalistyczny zarazem, próbując połączyć demokratyczną równość z socjalizmem utopijnym. Populizm zrodzony jako ruch agrarny ewoluował z czasem. Kolejną bazą dla niego był ruch robotniczy, a w połowie XX wieku najbardziej widoczny był wśród społeczeństw postkolonialnych Ameryki Łacińskiej i Afryki. Jako odpowiedź na problemy związane z budowaniem niepodległych państw i samodzielnością ekonomiczną.
Wiara bez teologii.
Populizm jest ideowo pusty i bezkształtny, a jeśli ma jakieś idee to zapożyczone i połączone w przypadkowy sposób. W populizmie dość często dochodzi do pomieszania motywów lewicowych z prawicowymi, konserwatywnych z rewolucyjnymi. Jest on żywiołowy, niemal instynktowny. Buntem biednych przeciwko bogatym, rządzonych przeciwko rządzącym. Do buntu tego dochodzi zazwyczaj w warunkach ostrego kryzysu społeczno-gospodarczego, kiedy w sposób jaskrawy naruszone zostało ludowe poczucie sprawiedliwości, cokolwiek to określenie może oznaczać.
Ideowa bezkształtność populizmu decyduje o jego notorycznej niezdolności do instytucjonalizacji, co powoduje że jest on organicznie niezdolny do samoistnej egzystencji, będąc wiarą bez teologii i bez kościoła. Nie jest on ideologią, a co najwyżej „syndromem” emocji, oczekiwań i nader ogólnych przeświadczeń, które nieskładają się na żaden określony program społecznej reorganizacji. Żadnego jednostkowego populistycznego programu nie można przypisać populizmowi jako takiemu, a znając jeden populizm nie można powiedzieć, ani przewidzieć w którą stronę zwróci się inny.
Vox-populi - vox-dejli.
Pierwszą i podstawową cechą populizmu jest przekonanie, że lud jest ostoją wszelkich cnót, posiadaczem wielkiej zbiorowej mądrości, która pozwala niezawodnie odróżnić dobro od zła, sprawiedliwość od niesprawiedliwości. Bez tego przekonania nie ma populizmu.
Populizm to chwalenie ludu, który z definicji jest dobry, moralny, wspaniały. Złe, zakłamane i zepsute są elity, ale nigdy lud. Populizm ma w sobie uwielbienie ludu i wiarę w lud oraz wielkie pokłady demagogii. Nie są to jednak cechy właściwe jedynie jemu. W demokracji wszyscy są trochę demagogami, poza tym jeśli godzimy się na demokrację przyjmujemy zarazem, że lud jest dobry i w skali ogólnej będzie miał rację. Natomiast cechą wyróżniającą populizm jest brak respektu dla reguł, dla porządku prawnego i instytucjonalnego, konstytucyjnego. W populizmie liczy się to czego lud chce w danym momencie, a nie to, że obowiązują jakieś trwałe reguły, które wiążą rządzących i rządzonych. Cechą wszystkich ruchów populistycznych jest wmawianie ludziom, że oto z dnia na dzień zrobi się dobrze, albo przynajmniej dużo lepiej, bo przepędzeni zostaną złodzieje i aferzyści, lepiej podzieli się istniejące dobra, wyeliminuje się nierówności, zaprowadzi się sprawiedliwość.
Populistyczny „lud” jest po pierwsze monolitem, po drugie jest definicji przeciwstawny wszelki m elitom, jego nieufność nie ogranicza się do wszystkich mędrków i gryzipiórków, bo zwykle mają się lepiej niż zwykły człowiek, poza tym mądrale i gryzipiórki, często współpracują z władzą i z pieniądzem. Lud to zdrowe jądro przeciwstawne reszcie świata i reprezentujące rzekomo najprawdziwsze interesy i potrzeby większości. Do niego potencjalnie należą wszyscy wydziedziczeni i prześladowani, aktualnie tworzą je jednak wszyscy ci, którzy są świadomi swego zmarginalizowania i dojrzeli do buntu.
Częścią populistycznego wyobrażenia o świecie jest przekonanie o jego dychotomii. Lud jest biegunem opozycji, której przeciwnym krańcem są zdemonizowane, złowrogie, uprzywilejowane i żyjące jego kosztem elity. Obejmują one nie tylko wielkich posiadaczy i sprzyjającą im biurokrację, zbijających fortuny pośredników wszelkiego rodzaju i bankierów utrzymujących wysokie stopy procentowe, wpędzających biedaków w długi, lecz również ową elitę tworzą: z jednej strony najrozmaitsi jajogłowi. Eksperci i oderwani od „ludu” uczeni. Z drugiej strony wszyscy choćby w najbardziej demokratyczny sposób wybrani i zdecydowanie opozycyjni politycy, którzy występując rzekomo w imieniu ludu gotowi są respektować przyjęte w istniejącym systemie politycznym reguły gry i nie wierzą w możliwość poprawienia czegokolwiek z dnia na dzień - krótko mówiąc elity to wszyscy, którzy mają coś, czego lud nie ma (władzę, majątek, wykształcenie, wpływy) i działają na jego szkodę.
Z woli ludu.
Populizm z reguły zwraca się przeciwko demokracji przedstawicielskiej i partiom politycznym, jeśli z tych środków przejściowo korzysta (najczęściej unikająca wyklętej nazwy partia) to tylko po to, aby rozsadzić zastany system od wewnątrz. Otwierając drogę dla demokracji bezpośredniej lub rządów autorytarnych, których wola ludu uwalniana od prawnych i biurokratycznych skrępowań znalazłoby wreszcie doskonały wyraz.
Populizm najchętniej sięga po niekonwencjonalne i spektakularne środki walki politycznej: gwałtowne demonstrację, nielegalne strajki, bojkoty, blokady dróg i torów, tumulty wszelkiego rodzaju mające pokazać, czego lud naprawdę chce. Liczy się wyraźna w danym momencie wola ludu, a nie zdominowany przez elity skorumpowany i skostniały z natury układ instytucjonalny, wiąże się z tym swoisty ideał przywództwa, nie zapośredniczony z utrwalonych w danym kraju instytucji politycznych, lecz odwołujący się do jak najbardziej bezpośrednich związków lidera z masami. Wychodząca poza demokrację (rozdzielaną przez konflikty między partiami) w kierunku moralno-politycznej jedności ludu populizm musi szukać uosobienia tej jedności w charyzmatycznym przywództwie.
Wrogość do elit wzmacnia zwykle przekonanie, iż świadomie działają one na szkodę zwykłych ludzi. W grę wchodzi z reguły nie tylko usprawiedliwione na ogół poczucie sprzeczności interesów, lecz również głęboka wiara w istnienie spisku skierowanego przeciwko ludowi. Skoro lud żyje gorzej niż elity, ktoś musi być temu winien i ktoś musi na niedoli ludu korzystać. Skoro istnieje bieda, istnieje też wyzysk, oszustwo, złodziejstwo i czyjaś nieuczciwa konkurencja. Walka z biedą musi więc oznaczać nade wszystko walkę z wyzyskiwaczami, oszustami, złodziejami i nieuczciwymi konkurentami.
Źródłem biedy jest nie tyle zacofanie gospodarcze pociągające za sobą ogólne ubóstwo, ile niewłaściwy podział już istniejących dóbr. Jeśli czegoś brakuje, dzieje się to nie z przyczyn ekonomicznych, lecz dlatego, że istniejące bogactwo zostało ukradzione, roztrwonione, czy wywiezione. Wystarczy jeden wielki akt sprawiedliwości społecznej, aby sytuacja ludu zasadniczo się zmieniła.
Wiara bez Kościoła.
Problem populizmu, polega na tym że na ogół nie potrafi on stworzyć organizacji. Populizm sam ogranicza możliwość swojego rozwoju, gdyż zwracając się przeciwko istniejącym w danym kraju instytucjom okazuje się przeważnie nieufny wobec wszelkich instytucji, także własnych w których trzeba bezwzględnie przestrzegać sztywnych zasad i poddać się dyscyplinie. Jeśli takie instytucje w pewnych okolicznościach tworzy, ich spoiwem staje się autorytet przywódcy, a kiedy ten słabnie zaczynają się spory secesje związane z tym, że pojęcie woli ludu jest z natury podatne na wielorakie interpretacje.
Populizm ma wobec tego do wyboru przywództwo charyzmatyczne, które prowadzi na ogół prosto do autokracji lub rozpad otwierającej drogę lepiej zorganizowanym siłom politycznym przechwytującym takie lub inne populistyczne hasła.
Wspólne cechy ruchów populistycznych:
charyzmatyczny przywódca,
fakt, że populizm kieruje się raczej ku uboższym warstwom społecznym, ale nie unika wyraźnego związania z jedną z nich,
język propagandy populistycznej.
Jest on możliwie najbardziej prosty, operujący hasłami składającymi się z jednego wyrazu lub zbitki najwyżej trzech wyrazów. Nie chodzi tu o to, że populizm jest adresowany do mniej inteligentnych obywateli, lecz o to, że ideologia populizmu, polega i wyczerpuje się w tych hasłach. Żaden szerszy program nie jest potrzebny ze względu na cele populizmu. „Wojna na górze”, czy „sami złodzieje” to znakomite sformułowania, które są jasne, mają charakter programowy i co najważniejsze wyjaśniają zwolennikom w czym rzecz. Wygramy ową wojnę lub usuniemy złodzieji i już będzie lepiej.
populizm jest zawsze ruchem niezadowolonych,
antyintelektualizm populizmu.
Populizm współczesny.
Jest sposobem na pozorne radzenie sobie z nowymi tendencjami, które są wynikiem rozwoju technologii, komunikacji, zacieśniania międzynarodowej i międzykulturowej współpracy tzn. wszystkim tym co wiąże się z procesami globalizacyjnymi. Ruchy populistyczne poprzez swoje zakorzenienie w rodzimej tradycji, poprzez podkreślana swojskość są atrakcyjnym sposobem tłumienia niepokoju związanych z tworzeniem się globalnej wioski. Jest to kolejne po industrializacji i dekolonizacji uniwersalne źródło tendencji populistycznych w świecie. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej do tego katalogu dochodzą lęki związane z transformacją ustrojową, a w Europie Zachodniej fobie społeczne związane z imigracją, ze zwiększającą się konkurencją na rynku pracy, a także z odchodzeniem od formuły państwa opiekuńczego.
Populizm to doniosłe i wciąż odnawiające się zjawisko społeczne, poszczególne ruchy populistyczne są na ogół dość krótkotrwałe i skazane na klęskę, ale populizm pozostaje wciąż żywy na wszystkich kontynentach i nic nie zapowiada jego zaniku, jeśli nawet zgodzimy się, że na świecie dokonuje się nieustanny postęp to nie jest on przecież harmonijny i wszechstronny, ktoś zyskuje, ale i ktoś traci, zarówno w skali poszczególnych krajów jak i całego globu. Naiwnością byłoby więc liczyć na koniec populizmu. Nie stracił on bowiem nic ze swej aktualności.
Demokracja.
Równość → Różność. Rządy ludu.
Wolność obiegu informacji jest demokracji rzeczą absolutnie podstawową i fundamentalną.
W demokracji decyzje podejmuje większość (ilość dobra jest zawsze mniejsza, niż ilość osób do nich pretendujących).
Demokracja jest wartością ważną i nie łatwą do osiągnięcia, wymaga ona istnienia wolności politycznych ułatwiających realizację decyzji większości, a co z mniejszością. Demokracja musi być wzbogacona o szacunek dla prawd i wolności jednostki. Wychodzimy tu poza obszar wypracowania decyzji, a przechodzimy do treści decyzji z którą wiąże się ważna wartość tj. wolność (głosowanie jest drogą do wypracowania decyzji).
Wolność jest trudna do zdefiniowania.
O wolności w polityce mówimy wtedy, gdy przeciwstawi się wolności przymusowi. W państwie mamy tym więcej wolności im mniej przymusu (nakłanianie lub narzucanie swojej woli). W państwach spór o wolność jest najczęściej sporem z państwem i najczęściej sporem o prawo.
Mądrość.
W literaturze rozróżnia się takie stwierdzenia jak: dane, informacje, wiedza, mądrość.
Mądrość - umiejętność pożytecznego zastosowania posiadanej wiedzy.
Dane - niepołączone ze sobą informacje.
Informacje -
Wiedza - wnioski wyciągane na bazie informacji.
Ruchy społeczne w ujęciu teoretycznym.
Definicje:
ruch społeczny, powstaje wówczas gdy większa część ludzi świadomie i wspólnie dąży do realizacji celu, stosując te same metody, działania kierując się wspólnymi wartościami i powołując się na wspólną ideologię.
ruch społeczny jest świadomym, zbiorowym dążeniem i zespołową działalnością ludzi zmierzających do osiągnięcia wspólnego celu.
ruch społeczne są to zorganizowane działania zbiorowe mające na celu zmianę lub opór wobec niej, wobec sposobu urządzenia społeczeństwa, zwyczajów i norm, czy też pewnych utartych schematów myślenia. Zwykle związane są z konfliktem społecznym i z ideologią.
Cele są:
wyrazem niezaspokojenia w ramach istniejącego systemu instytucjonalnego określonych potrzeb materialnych i niematerialnych,
sygnałem, że zakres i formy zaspokajania określonych potrzeb nie satysfakcjonują pewnych grup społecznych,
świadectwem pojawienia się nowych układów wartości i stylów życia, które nie znajdują swego miejsca w istniejącym układzie instytucjonalnym.
Ruchy społeczne mogą mieć charakter reformatorski lub rewolucyjny w zależności od sposobu działania i zakresu zmian, które popierają.
Ruch reformatorski, powstaje gdy pewna zbiorowość wyraża niepokój społeczny nie zagrażając ładowi społecznemu, a przywódcy ruchu korzystają ze środków masowego komunikowania w propagowaniu swej ideologii i strategii działania.
Ruchy reformatorskie strukturalizują się, powołują odpowiednie instytucje i ich władzę. Po pewnym czasie ruch ten łagodzi newralgiczną dawniej sytuację w jakiejś dziedzinie, przestaje być siłą mobilizującą do działań konstruktywnych i ulega skostnieniu.
Ruch rewolucyjny może mieć start podobny do ruchu reformatorskiego, jednak aby był on silny i mógł zakończyć się zwycięską rewolucją stan niepokoju musi objąć szerokie masy, a nawet klasy społeczne i dotyczyć najważniejszych życiowych spraw. Ruch Rewolucyjny nie kroczy drogą reform w ramach legalnego porządku, ale siłą i w krótkim czasie chce dokonać gruntownych przeobrażeń istniejącego porządku społecznego, nie wykluczając przy tym użycia w tym celu przemocy i walki zbrojnej. Interesuje go nie rewolucja techniczna, przemysłowa czy ekonomiczna, ale rewolucja społeczna, która jest gwałtownym przeobrażeniem organizacji i struktury społecznej wielkich zbiorowości tj. naród i państwo. Łączy się zwykle z rewolucją polityczną pojmowaną jako zdobycie władzy przez postępową klasę społeczną, która przebudowuje system instytucjonalny społeczeństwa, a przede wszystkim państwa. Rewolucja społeczna ściśle zazębia się z rewolucją polityczną, bowiem obie mają zbieżne cele i wspólną siłę przewodnią, jest nią partia.
Cechy ruchu społecznego.
Za ruch społeczny można uznać działanie zespołowe, jeśli jest to:
1. zespołowa działalność zmierzająca do zmiany lub obrony zinstytucjonalizowanych stosunków ważnych z punktu widzenia interesów określonej kategorii ludzi.
Sposób sformułowania celów ruchu społecznego ma bardzo istotny wpływ na charakter i znaczenie podejmowanych działań, w przypadku niektórych ruchów cele formułowane są w kategoriach negatywnych i mogą ograniczać się wyłącznie do odrzucenia istniejących uregulowań instytucjonalnych. Inne ruchy kreślą cele i programy pozytywne. Ruchy maja programy pozytywne, podejmują znacznie szerszy zakres działań niż ruchy o charakterze kontestacyjnym.
Celem ruchu jest rozwiązanie kwestii społecznej, która ten ruch zrodziła.
2. działalność grup społecznych, grup ludności, a nie działalność państwa czy organów władzy państwowej.
Ruch społeczny jest działalnością dużych grup ludzi, a nie państwa lub jego organu, może wywierać wpływ na działalność organów państwowych, wykorzystywać je do realizacji przyjętych celów lub też zmierzać do obalenia istniejących zinstytucjonalizowanych stosunków społecznych, ale nie jest tożsamy z państwem. Mimo, że są to dwa różne zjawiska państwo może sprzyjać rozwojowi określonych ruchów lub je zwalczać, a czasem także może je inicjować.
3. działalność zespołowa, której towarzyszą przekonania ideologiczne będące jednocześnie czynnikiem mobilizującym do działań.
Trwałym elementem ruchu społecznego szczególnie w rozwiniętej fazie jest ideologia, pełni ona funkcję więzi i mobilizuje do działań.
Ruchowi społecznemu często towarzyszy więź emocjonalna i psychologiczna uczestników, tworzy ona symbole, hasła, slogany, swoistą oprawę literacko-artystyczną.
4. działania podejmowane przez ruchy społeczne są procesami niekontrolowanymi, żywiołowymi, spontanicznymi.
Procesy żywiołowe mają poniższe cechy:
nie podlegają kontroli i planowaniu,
są autonomiczne w stosunku do ośrodków decyzyjnych lub nawet wchodzą w konflikt z tymi ośrodkami,
pojawiają się w skutek inicjatywy oddolnej,
samookreślają się zarówno pod względem organizacyjnym jak i programowym.
Jeśli ruch posiada wszystkie te cechy, to jest określany jako ruch spontaniczny, jego spontaniczność wyraża się przede wszystkim w dążeniu do zorganizowanego działania w żarliwości przekonań, gotowości do poświęceń i na pozór bezinteresownych działań.
Czas i przestrzeń.
Ruch społeczny jest działaniem przebiegającym w określonym „czasie historycznym” nie jest zatem wydarzeniem jednostkowym, krótkotrwałą akcją, wypadkiem lecz stanowi określoną serię zjawisk często przechodzącą w proces np. ruch narodowo-wyzwoleńczy, separatystyczny, czy feministyczny.
Ruch społeczny posiada pewną strukturę wewnętrzną, terytorialną i bardziej lub mniej sformalizowaną grupę przywódczą, może tworzyć on własne organizacje społeczne bądź włączyć się w nurt działań organizacji już istniejących.
Biorąc za punkt wyjścia relację między ruchem społecznym, a zmianą wskazać można różnice pomiędzy poszczególnymi ruchami:
- ruch społeczny może przyczyniać się do zmiany społecznej lub być przez nią wywołany, tym samym być jej przyczyną lub skutkiem,
- ruch społeczny dążący do wprowadzenia zmian może orientować się na przyszłość lub przeszłość,
- ruch społeczny może zmierzać do wprowadzenia zmian lub do ich hamowania,
- ruch społeczny może być ukierunkowany na zmianę człowieka,
- zarówno ruch ukierunkowany na zmianę w społeczeństwie jak i na zmianę człowieka może stawiać sobie za cel zmianę całościową, bądź cząstkową. Może dążyć do wprowadzenia zmian szybko za jednym zamachem, bądź działań na rzecz stopniowego powolnego ich wprowadzenia.
Cechy ruchów społecznych są widoczne w:
podejmowanych przez nie zagadnieniach,
Podstawowe pole aktywności nowych ruchów społecznych przejawiają się w zainteresowaniu światem życia (tj. ludzkie ciało, zdrowie, tożsamość seksualna), otoczeniem sąsiedzkim, dziedzictwem kulturowym, etnicznym, narodowym, językowym i tożsamością w tych zakresach, a także fizycznymi warunkami życia i przeżycia gatunku ludzkiego jako całości.
wartościach,
Owe zainteresowania, chociaż różnorodne i niespójne mają wspólne źródło w wartościach, które choć nie nowe w ramach nowych ruchów społecznych uzyskały odmienny wyraz i akcenty. Najbardziej znaczącymi wartościami są autonomia i tożsamość (wraz z ich organizacyjnymi korelatami tj. decentralizacja, samozarządzanie, samopomoc) jako przeciwstawne manipulacji, kontroli i biurokracji.
sposobach działania.
Sposób działania, który jest wewnętrzny tj. w jaki sposób ludzie działają razem by stworzyć wspólnotę i zewnętrzny tj. przy pomocy jakich metod ruchy te konfrontują się ze światem zewnętrznym oraz przeciwnikami politycznymi.
Konflikt a ruchy społeczne.
Istnieje powszechna zgoda co do tego, że ruchy społeczne można uznać za szczególny rodzaj konfliktu społecznego. Konflikt występuje wtedy, gdy dwie strony aspirują do osiągnięcia celów, stanów rzecz, które trudno zrealizować jednocześnie lub nawet nie jest to możliwe. Podstawą konfliktu jest rywalizacja o dobra na ogół ograniczone, jeśli jedna strona coś uzyskuje, druga uzyskuje mniej lub traci, tak rozumiany konflikt może zachodzić wtedy, gdy obie strony nie odczuwają do siebie wrogości i nawet, gdy nie uświadamiają sobie istnienia konfliktu. Do zaistnienia konfliktu wystarczy rywalizacja o dobra, konflikt tego rodzaju można nazwać konfliktem obiektywnym lub sytuacyjnym.
Z konfliktem mamy także doczynienia wtedy gdy jedna ze stron widzi w drugiej wroga, tym wrogiem może być ktoś z kim dana strona nie toczy walki, ani nie rywalizuje o dobra, można tu mówić o konflikcie świadomościowym, takie konflikty świadomościowe, wrogie nastawienie przekazywane z przeszłości i utrwalone zdarzają się w stosunkach między narodami.
Możemy mieć doczynienia z konfliktami w trzech wariantach jednocześnie, ale każdy z nich może występować niezależnie. Mówimy o trzech aspektach konfliktu: rywalizacji, walce, wrogości.
Rodzaje konfliktów społecznych.
Pierwszą i łatwo zauważalną kategorią konfliktu społecznego jest rywalizacyjna realizacja interesów zbiorowych. W jej najbardziej ekstremalnej postaci dochodzi do przeciwstawienia sobie jednostek lub grup, które pragną zmaksymalizować swą przewagę na rynku. W klasycznym podejściu konflikt taki definiuje się jako wyraz relacji pomiędzy nakładami i zyskami aktorów działających w organizacji lub też jako wyraz ich relatywnej deprywacji (deprywacja - wyobcowanie; deprywacja polityczna - proces, polegający na utrudnieniu bądź zamknięciu dostępu do stanowisk publicznych przedstawicielom określonych grup wyodrębnionych na podstawie np. rasy, narodowości itp.), jeśli pracownicy danej firmy ponoszą wysokie lub niskie nakłady (np. w postaci umiejętności) i osiągają wysokie lub niskie zyski (zwłaszcza w postaci dochodów) to możliwe są cztery główne rodzaje zachowań:
największe prawdopodobieństwo konfliktu występuje wtedy, gdy wysokim nakładom odpowiadają niskie zyski,
gdy zarówno nakłady jak i zyski są wysokie, roszczenia ustępują miejsca rywalizacji,
niskie nakłady skojarzone z niskimi zyskami wywołają prawdopodobnie reakcję wycofania,
niskie nakłady wzmocnione wysokimi zyskami doprowadzają do biernego konformizmu.
Drugim, jednocześnie podobnym i odmiennym typem konfliktu jest rekonstrukcja tożsamości społecznej, kulturowej lub politycznej. W tym wypadku oponenta definiuje się raczej jako obcego lub intruza, natomiast siebie aktorzy definiują jako społeczność, której wartościom zagraża inwazja lub zniszczenie.
1