Rozdział czwarty CIAŁO W RZECZYWISTOŚCI JEDNOSTKOWEJ [w:] Buczkowski Społeczne tworzenie ciała

Wprowadzenie

Ostatnim etapem procesu cywilizowania ciała jest wg Shillinga jego indywidualizowanie. Proces ten polega na umieszczeniu ciała w przestrzeni doświadczeń znaczących dla jednostki.

Obecny kształt jaźni człowieka jest produktem procesu cywilizowania ciała. Indywidualne odczuwane ciała nie mogło zaistnieć bez powstania „ja”. Powstanie jaźni umieszczonej w sieci wymogów społecznych stało się przyczyną oddzielenia popędów od świadomości. Pomimo to popędy umieszczone w nieświadomości w dużym stopniu wpływają na świadomość i postrzeganie płciowości i ciała. Od tego momentu jednostka zaczęła zmagać się ze swoją popędowością.

Koncepcja symbolicznego interakcjonizmu G.H. Meada - opisuje rozwój człowieka po nabyciu umiejętności posługiwania się językiem. Przekazywanie gestów znaczących, odgrywanie ról społecznych stanowi podstawę socjalizacji:

• Socjalizacja ciała - jeden z etapów socjalizacji,

• Socjalizacja człowieka - wprowadzenie człowieka do funkcjonowania w społeczeństwie.

Proces socjalizacji płciowej - fragment procesu socjalizacji człowieka widać w przekazach społecznych dotyczących wymogów bycia kobietą lub mężczyzną. Elementy procesu typizowania płciowego można dostrzec już w najwcześniejszych etapach życia dziecka. Stopniowo wymogi te stają się coraz wyraźniejsze i mocniej określone.

Procesy wytwarzania i reprodukowania płci społeczno-kulturowej, posługują się ciałem jako najważniejszym medium swojego funkcjonowania. Biologia zostaje zawłaszczona przez społeczeństwo i wykorzystywana do reprodukcji porządku społecznego.

Wytwarzanie płci kulturowej

Proces wytwarzania płci kulturowej można podzielić na dwa następujące po sobie etapy:

• Socjalizacja przedjęzykowa,

• Wejście w obręb języka i możliwość przetwarzania gestów znaczących.

Rzeczywistość przedjęzykowa

Zygmunt Freud jako pierwszy badacz wprowadził fakt biologiczny, jakim jest posiadanie lub nieposiadanie penisa, w kulturową rzeczywistość.

Jacques Lacan - poszerza i redefiniuje podstawowe pojęcia psychoanalizy, wprowadzając czynniki społeczne.

Zygmunt Freud	Jacques Lacan
W jaki sposób dziecko socjalizuje swa popędy w odniesieniu do superego,	Ego jest tylko iluzją, produktem nieświadomości - w jaki sposób dziecko dochodzi do iluzji jaką jest ego,
Rozwój człowieka odbywa się poprzez przejście przez trzy fazy rozwojowe: oralną, analną, falliczną. Przezwyciężenie kompleksu Edypa i lęku kastracyjnego prowadzi do ukształtowania się „ja”.	U osoby dochodzącej do dojrzałości uruchamiają się trzy sfery: realna, imaginacyjna, i symboliczna. Symboliczna stanowi ostatni etap rozwoju, wprowadza człowieka w obszar języka. Należy ją osiągnąć aby wykształcić w sobie podmiot i prezentować innym nasze ego.

Sfera realna - dziecko po urodzeniu:

• Nie odbiera siebie i matki jako innych istot,

• Funkcjonuje w zupełnie chaotycznym świecie,

• Kieruje się potrzebami,

• Nie posiada pojęcia osoby dlatego nie odczuwa istnienia innych osób,

Objawienie się „innego”

Sfera imaginacyjna:

• Miejsce potrzeby zajmuje żądanie, związane z inną osobą. W ten sposób zaczyna się proces oddzielenia siebie od reszty świata,

• Dziecko wytwarza w sobie rozumienie idei „innego”. Z pojawieniem się „innego” pojawia się lęk przed separacją z tą osobą i nieświadome odczucie straty,

• Dziecko dąży do odzyskania pierwotnego poczucia jedności, to jednak jest niemożliwe z chwilą powstania „innego”. Pojawienie się niemożliwej do spełnienia potrzeby rodzi w dziecku poczucie braku i straty czegoś istotnego,

• Dziecko wchodzi w obręb kultury dzięki temu, że odczuwa pewną stratę,

• Oddzielenie od matki i próba tworzenia własnego „ja” to elementy procesu cywilizowania człowieka,

• Dziecko odczuwając żądanie zaspokojenia potrzeby, dostrzega „innego”, który usuwa napięcie. Jednak potrzeby dziecka nie mogą być zaspokojone bo nie postrzega ono siebie jako „ja” i nie potrafi powiedzieć czego potrzebuje,

• Ciało jest przez dziecko doświadczane jako pokawałkowane, nie jako całość. W kontakcie z osobami postrzeganymi jako całościowi „inni” tworzy się w dziecku poczucie istnienia jako odrębnej osoby. Dziecko widzi siebie takim, jakim widzą je inni. Ten kluczowy dla powstania ego moment Lacan nazywa FAZĄ LUSTRA.

• „ja” jest ściśle połączone z „innym”. „Inny” staje się „ja” w procesie identyfikacji z odbiciem w lustrze.

Sfera symboliczna:

• Po wytworzeniu obrazu „ja”,

• Miejsce „innego” zajmuje „Inny” czyli język, który służy do mówienia o braku,

• To ojciec rozumiany jest jako prawo. Warunkiem wejścia do sfery kultury i uzyskania dojrzałości jest podporządkowanie się prawom języka.

Podział płciowy

• Dziewczynka i chłopiec w inny sposób wchodzą w sferę symboliczną. Postrzeganie innej płci jest konsekwencją istnienia „innego”. Każda z płci widzi jedynie „innego” i poprzez niego postrzega swoją płeć. Ja chłopięce lub dziewczęce jest „innym” odpowiednio dziewczęcym dla chłopca i chłopięcym dla dziewczynki.

• Chłopcu, a później mężczyźnie, wydaje się, że posiada łatwiejszą drogę do zaspokojenia braku bo posiada penisa. Dziewczynka dążąca do posiadania fallusa postawiona jest przed pozornym podwójnym brakiem.

Rzeczywistość językowa

Symboliczny interakcjonizm

• Społeczna geneza osobowości, człowiek nabywa osobowość w trakcie socjalizacji,

• Źródłem osobowości są kontakty interpersonalne,

• Przedstawiciele: George H. Mead, Goffman, Blumer, Kuh

• Osobowość społeczne - część osobowości, którą tworzy się w wyniku oddziaływania społeczeństwa na jednostkę, składa się z czterech elementów:

• Kulturowy ideał osobowości - model wartości wysoko cenionych w grupie, niezależny od jednostki, powstaje w wyniku oddziaływania kultury danego okresu historycznego, np. ideał średniowiecznego rycerza.

• Role społeczne - określone i ustalone społeczne sposoby zachowania istniejące w każdej grupie i zbiorowości społecznej; zestaw nakazów, które człowiek powinien realizować by zostać zrozumianym. Człowiek odgrywa wiele ról społecznych, mogą mieć one charakter sformalizowany i nieformalny. Rola płciowa w naszej kulturze jest traktowana konwencjonalnie, wierzy się, że jest rezultatem biologii.

• Jaźń subiektywna - zespół wyobrażeń o sobie samym (samoocena, autokoncepcja).

• Jaźń odzwierciedlona - zespół wyobrażeń, jakie człowiek wytwarza sobie na podstawie ocen otoczenia, na podstawie tego, co sami sobie wyobrażamy, że inni sądzą o nas. Jest elementem kontroli środowiska społecznego nad postępowaniem jednostki.

• Mead:

• Podział na ciało i osobowość. Człowiek może niekiedy działać bez osobowości, np. podczas biegu.

• Doświadczenie ciała nie jest warunkiem powstania osobowości. Konieczne jest umieszczenie go w kontekście znaczeń społecznych.

• Wejście w obręb języka jest podstawą istnienia jaźni. Dzięki językowi i wielości postrzeganych ról człowiek może zdać sobie sprawę ze swej samoświadomości. Samoświadomość prowadzi do powstania symbolicznego obrazu własnej osoby.

Socjalizacja pierwotna

Mead - dziecko w trakcie procesu powstawania osobowości przechodzi przez dwie fazy rozwojowe:

1. Faza „zabawy” - na tym etapie waży jest dla dziecka „znaczący inny”, daje on dziecku pierwotne wzory zachowań będące podstawą do odtwarzania, daje mu pierwsze definicje kobiecości (matka) i męskości (ojciec) - okres przedszkolny.

2. Faza „gry” - polega na odwzorowywaniu wielu różnych ról społecznych. Dziecko buduje sobie koncepcje ról w stosunku do rozumienia treści tych ról na tle całej grupy. Zaczyna widzieć siebie oczami „innych” a szczególnie „uogólnionego innego”. Wiedzę o tym którą rolę przyjąć w danej sytuacji daje dziecku grupa odniesienia. - okres przedszkolny i wczesnoszkolny.

• Etap przyjmowania perspektywy „znaczącego innego” oraz „uogólnionego innego” można traktować jako proces „wrastania w kulturę”.

Socjalizowanie dzieci

Dzieciństwo

Pierwsze próby typizacji płciowej odbywają się już w szpitalu, po narodzinach. Sami rodzice odtwarzają stereotypy binarnego podziału na płcie, determinując rozwój dziecka.

Bem: dzieci postrzegają płeć kulturową jako atrybut zewnętrzny, nie związany z biologią.

Chłopcy podczas swych gier i zabaw rozwijają „uogólnionego innego”, dziewczynki zostają na etapie „znaczącego innego”. Gry dziecięce przedstawiają istniejące w społeczeństwie podziały praw i obowiązków dla obu płci.

Wpływ instytucjonalny szkoły

Wpływ szkoły na proces typizowania płciowego:

• Wpływ zachowań nauczycieli,

• Oddziaływanie treści podręczników,

Oprócz treści wyrażanych jawnie nauczyciele realizują ukryty program szkoły (przekazywanie wartości).

Wg badań nauczyciele inaczej odnoszą się do dzieci w zależności od ich płci, np. udzielanie bardziej wyczerpujących odpowiedzi na pytania chłopców itd. Rezultatem może być kreowanie jednowymiarowej „męskiej” rzeczywistości.

Podręczniki jako przykład przekazu społecznego dotyczącego ról płciowych

Podręczniki mogą oddziaływać ze względu na treść i ilustracje. Zawierają ukryty program nauczania, mają długi i regularny czas oddziaływania a uczniowie często identyfikują się z ich bohaterami dlatego stanowią wzory do naśladowana.

Kobieta w podręcznikach szkoły podstawowej to najczęściej: matka, kura domowa, nauczycielka, woźna, pielęgniarka, bibliotekarka, kucharka. Gdy wychodzi z domu to tylko z rodziną.

Mężczyzna - rzadko przebywa w domu, pracuje, należy na niego czekać z utęsknieniem, ma raczej kontakt z synem, czyta gazetę, ogląda telewizję, jest elegancko ubrany.

Z jednej strony dzieci dostają możliwość jasnego zdefiniowania swego miejsca na świecie, poczucie bezpieczeństwa, z drugiej strony dla kobiet taka socjalizacja może prowadzić do niskiej samooceny, poczucia niskiej społecznej wartości, do lęku przed odniesieniem sukcesu.

Reprodukowanie ciała upłciowionego

Pierwszy proces, zniekształcanie możliwości biologicznych, związane jest z wczesnymi etapami życia dziecka. Kategorie płci biologicznej są narzucane dzieciom zanim są one w stanie przyjąć funkcje biologicznej kobiety i mężczyzny, np. ubieranie chłopców na niebiesko, dziewczynek na różowo.

Transformowanie biologii poprzez praktyki społeczne jest drugim etapem produkcji ciała upłciowionego. Ciało jest postrzegane jako przedmiot pracy fizycznej, dzięki której możliwe jest uzyskanie wcześniej założonego rezultatu, kształtu i wielkości ciała.

Rezultatem procesu budowania ciała płciowego jest odmienne doświadczanie ciała oraz wiążące się z tym odmienne traktowanie go przez dziewczynki i chłopców. Ciało poprzez przyswajanie różnic na poziomie przekazu socjalizacyjnego staje się nośnikiem materialnej różnicy płciowej.

Odgrywanie/odtwarzanie płci kulturowej

Osobowość dojrzałego człowieka składa się z dwóch elementów:

• kolektywistycznego me („ja” przedmiotowe), człowiek może rozpoznawać siebie jako podmiot i obserwować siebie w oczach innych,

• indywidualistycznego I („ja” podmiotowe), oczekiwania innych wobec podmiotu,

Mead: w procesie ontogenezy jednostka pojawia się dla siebie jako podmiot, a następnie na skutek mechanizmów konwersacji i interakcji pojawia się jako podmiot. Osobowość jawi się tutaj jako uwewnętrzniony przekaz społeczny dotyczący zachowań.

Istnieje system ról płciowych, powstały przed narodzeniem człowieka. Nowy człowiek wchodząc w ten system może go nieznacznie modyfikować.

Stabilne „ja” jest produktem kultury umieszczonym w jednostce tak, że sugeruje jej naturalny i wrodzony charakter.

Judith Butler:

• podważa związek pomiędzy sex i gender (możliwość chirurgiczne zmiany płci) i podważa binarność płci kulturowej (drag queen - możliwość odgrywania „kobiecości”).

• Płeć kulturowa poprzedza istnienie płci biologicznej,

• Płeć kulturowa - środek do produkcji mitu naturalnej płci biologicznej,

Binarność płci jako instytucja totalna

Podsumowanie

4

---