WSTĘP
Okres średniowiecza następuje po upadku Cesarstwa Rzymskiego i trwa od V do XV w.
Podczas jego trwania powstają też rozmaite ogrody.
W założeniach ogrodowych przeważało użytkowe ich znaczenie, ale zazwyczaj łączono uprawę roślin ozdobnych z użytkowymi.
Znaczna większość ogrodów średniowiecza nie wykazuje bezpośredniego powiązania z ówczesną architekturą w ich otoczeniu. Jeden z teoretyków średniowiecznej estetyki Hugon, przyjmując położenie przestrzenne jako jedno z kryteriów piękna, określał je jako porządek lub układ rzeczy, w którym części jednej rzeczy to kompozycja, a wzajemny układ wielu rzeczy- dyspozycja. Przykłady tego rodzaju dyspozycji, obejmujące powiązania widokowe budowli z bliższymi lub dalszymi dominantami krajobrazowymi bądź z osobno założonymi ogrodami, można spotkać również w niektórych założeniach zamkowych.
Co oznaczało, że ogrody były powiązane z dominantami terenowymi i akcentami architektonicznymi.
Szerokie stosowanie symboliki w sztuce średniowiecza znajduje swoje odzwierciedlenie również w ogrodach. Elementy ogrodowe i poszczególne rodzaje roślin reprezentowały, oprócz swoistych walorów plastycznych, również wartość rzeczy symbolizowanych. Np. róża i lilia były symbolami krwi męczeńskiej i czystości wiary, kwadratowe kamienie oznaczały cztery cnoty kardynalne: roztropność, wstrzemięźliwość, sprawiedliwość i męstwo.
W XIII wieku powstają najważniejsze dzieła dotyczące ogrodów, w tym Speculum majus (Wincenty z Beauvais), w której została zawarta ówczesna wiedza o przyrodzie i ogrodnictwie. Jednakże podstawowym dziełem z tamtego okresu jest traktat o rolnictwie Pietro de Crescentisa De agricultura. Cennym uzupełnieniem tych rozpraw są przedstawienia malarstwa tablicowego jak i o charakterze iluminatorskim, które stanowią źródło do poznawania formy średniowiecznych założeń ogrodowych. Wiele tego rodzaju przedstawień zawiera też książka Roman de la rose, Wilhelma de Morrisa.
POJĘCIA
Ogrody klasztorne
Rozległa działalność zakonów- głównie benedyktynów, cystersów oraz kartuzów- wywarła duży wpływ na kształtowanie ogrodów i uprawę różnych roślin użytkowych i ozdobnych. W licznych klasztorach zakładanych na terenie Europy przewidywano uprawę roli i ogrodów. Poszczególne zakony wytworzyły określony program, zasady lokalizacji oraz sposób rozplanowania klasztorów. Pod względem układu przestrzennego i rodzaju powiązań z przestrzenią ogrodową reprezentują one dwa główne typy. Jeden pochodzi z klasztorów cenobijnych, w których zakonnicy prowadzą życie wspólne, drugi zaś z eremickich o odosobnionym życiu w pustelniach.
Wirydarz
Najważniejszy i stale powtarzającym się element ogrodowy założeń klasztornych. Stanowi on również najbardziej rozwinięty pod względem kompozycyjnym układ, w którym przestrzeń ogrodowa wiązała się ściśle z otaczającą architekturą budynków. Był położony w środku klasztoru, ujęty czworobokiem zabudowy i otoczony krużgankami.
Bardzo ozdobny stanowił miejsce spacerów i wypoczynków. Jego plan opierał się na podziale geometrycznym powierzchni. Zazwyczaj miał formę kwadratu. Podział był zaznaczony na obwodzie wirydarza ścieżkami, które wewnątrz najczęściej krzyżowały się prostopadle lub po przekątnej. W wirydarzach uprawiano ozdobne rośliny kwiatowe i krzewy, czasem również zioła. Akcent środkowy stanowiła studnia, fontanna, rzeźba lub drzewo.
Ogrody uprawowe
Dostarczały one różnych owoców i warzyw na potrzeby klasztorów. Były zakładane w bezpośrednim sąsiedztwie klasztoru i ogradzane wspólnym lub dodatkowym murem, co zapewniało łączność funkcjonalną. Składały się z kwater na planie kwadratu lub prostokąta, przedzielonych drogami. Na kwaterach sadzono drzewa owocowe i uprawiano warzywa, przyprawy korzenne, zioła i kwiaty.
Cennym elementem takich ogrodów były wody otwarte. Służyły głównie gospodarce rybackiej, ale też były one odbiornikiem ścieków z budynków. Wykorzystywanie wody wymagało budowy sztucznych zbiorników i kanałów wodnych zasilanych ze źródeł naturalnych.
Duży wpływ na kształtowanie przestrzeni ogrodowej w otoczeniu klasztoru miała jego lokalizacja.
Herbularius
Był to niewielki ogród zakładany oddzielnie, przeznaczony wyłącznie do uprawy roślin leczniczych. Poszczególne rośliny grupowano w grzędach, tworząc małe podłużne kwaterki.
Całość ogrodu planowano w układach regularnych, zamkniętych ogrodzeniem.
Ze względu na wyraźne przeznaczenie ogrodu był nazywany lekarskim, Hortus medicus. Obok budowano dom lekarza, który opiekował się tym ogrodem.
Herbularius stał się zaczątkiem rozwoju późniejszych ogrodów botanicznych.
Ogrody opackie
Należały do Opata i były usytuowane przy domu przełożonego klasztoru. Był przeznaczony wyłącznie do użytku przełożonego. Miał charakter ogrodu ozdobnego i reprezentacyjnego. Rozplanowanie ogrodu opierało się na podziale kwaterowym, zbliżonym do układu wirydarza w klasztorze ścisłym.
Ogrody szpitalne
Znajdował się przy szpitalu. Przeznaczony do spacerów i wypoczynku na ławach w otoczeniu ogrodów. Korzystali z niego głównie chorzy.
Całość programu szpitala klasztornego uzupełniał dom lekarza i herbularius.
Szpitale były sytuowane poza właściwym klasztorem objętym klauzurą, ale w obrębie murów otaczających całość terenu klasztornego.
Cmentarze:
Regula zakonna okreslala forme i miejsce . miały one regularny układ wyznaczony symetrycznie rozmieszczonymi mogilami miezy nimi sadzono drzewa. Srodkowym akcentem podkreślającym miejsce była figura krzyza z wyryta sentencja. Ogrody były ogrodzone. Cmentarz znajdowal się za kościołem , sąsiadując z ogrodem warzywnym i nowicjatem
Ogrody benedyktynow:
Zakon wywarl Duzy wpływ na rozwoj budownictwa klasztornego w europie . z rególy sw benedyktyna do klasztoru należał ylko wirydarz. Inne czesci ogrodowe nie były laczone z czescia klasztoru. Benedyktynie posiadali plan wzorcowy zalozenia klasztornego .Według zalozenia ogrody składały się z kościoła stanowiącego osrodek główny , wyróżniający się najwieksza Bryla oraz 4 strefami budowli.
1 strefa- okreslal ja czworobok klasztoru z prawej strony kościoła z wirydarzem w srodku, otoczonym krużgankami . strefa miala charakter zamkniety . stanowila miejsce ciszy.
2 strefa- otwarta , dostepna dla osob swieckich i gosci. Znajdowal się tam palac opata , dom dla gosci , szkola oraz budynki usługowo-gospodarcze
3 strefa- na uboczu były budynki gospodarcze dla zwierzat i mlyn
4 strefa- znajdowala się za kościołem , byl tam szpital , nowicjat z dwona wirydarzami.
Jeden z najlepiej zachowanych angielskich klaszorow znajduje się w Centerbury. Widoczny jest wirydarz , sadzawka, bogaty system urządzeń nawadniających, sad, winnice i pola uprawne.
Ogrody cystersow
Wznosili swoje klasztory na nizinach nad rzekami lub strumykami , wykorzystywali je jako kanaly nawadniajace oraz zasialajace sadzawki rybne .
Układ ogolny był podobny do założeń benedyktynow . przykład stanowi klasztor w Claivvaux. Klasztor jest polozony w doline rzeki oslaniety wzgórzem od polnocy wschodu i poludnia. Zwracal uwage na siebie sad porównywalny do gaju . usytuowany obok szpitala umożliwiał spacer i wypoczynek chorym. Za sadem znajdowal się ogrod uprawny z kanalem,
Charakterystycznym przykładem jest klasztor w mogile pod Krakowem. Zawiera on wirydarz oraz obszerny ogród obsadzony obrzeznie drzewami. Całośc otacza mur. Widać bogaty program urządzęn wodnych. Widoczny jest Duzy zespol stawow
Ogrody kartuzów
Posiadali oni zupełnie inny układ przestrzeny. Kartuzi nie wybierali specjalnych lokalizacji klasztory zajmowaly rozne tereny. Program ogrodowy obejmowal ogródki indywidualne przy pustelniach, wielki wirydarz ogólny z cmentarzem usytuowany za kościołem oraz maly wirydarz wspólny . układ przestrzenny zalozenia kartuzow jest oparty na zespole pojedynczyc domów mieszkalnych .
Przykladem tego zalozenia jest klasztor w Clermont we Francji. Klasztor otaczał mur wzmocniony basztami. Przed kościołem znajdowal się dziedziniec z brama wejsciowa , z domem gościnnym oraz budynkami gospodarczymi. Po lewej stronie koscioa mieściła się pustenia z większym ogródkiem , zas po prawej stronie zanajdowala się sala kapituly,biblioteka i inne pomocnicze pomieszczenia. KAZDA PUSTELNIA MIAła maly ogrodek .
Ogrody dominikanow i franciszkanow
Te zakony nasza do klaszorow żebraczych , opieraja się na ofiarności społeczeństwa wiec terenem dziallnosci były wieksze miasta. Sytuowano je w obrazu zwartej zabudowy blisko murow miejskich . warunki lokalizacji powodowaly ograniczenie wielkości terenow ogrodowych. W programie ogrodowym obu zakonow dominowal wirydarz zamkniety krużgankami klasztoru oraz niewielki ogrod uzytkowo ozdobny. Charakterystyczny przykład z malym ogrodm stanowi al ozenie klasztorne franciszkanow w Krakowie.
Ogrody augustynow i karmelitow
Dobrym przykładem ilustrującym ogrody zakonow żebraczych jest klasztor augustianow w Krakowie . miał on oprocz wirydarza maly ogród kwaterowy zamkniety wysokim murem
Ogrody kanoników regularnych
Kongregacje kanoników regularnych rozwinęły się w XII wieku. Do polski przybyli po benedyktynach. W programie ogólnym klasztorów znajdowały się tereny ogrodowe nawiązujące do założeń benedyktynów.
Ogrody zamkowe
Zamki obronne sytuowano w miejscach mało dostępnych i owarowanych. Miało stosunkowo mało wolnej przestrzeni. Toteż ogrody w obrębie zamków były małe i położone w różnych miejscach. Ogrody nie wiązały się kompozycyjnie ze sobą, ani z otoczeniem i zabudową zamkową. W skromnych założeniach zamkowych występowały zazwyczaj tylko hortus conclusus, poza murami obronnymi uprawiano ogrody użytkowe. W zamkach dużych i bogatych program ogrodowy był odpowiednio zróżnicowany i zajmował znaczną powierzchnię.
Hortus conclusus
Pod oknami komnat mieszkalnych urządzano zazwyczaj mały ogródek ozdobny, jeśli pozwalało na to miejsce między nimi a zewnętrznym murem zamkowym. Najczęściej opiekowały się nim kobiety. Sadzono tu różne kwiaty jak lilie, irysy i fiołki. Bogatą roślinność ozdobną uzupełniały pod murem darniowe ławy do siadania oraz pergole do spacerów pokryte pnącymi się różami.
Ogrody zabaw
Były urządzane przeważnie poza murami obronnymi. Służyły, jako miejsca spotkań i zabaw dworskich, miały charakter rozrywkowy. Jednym z najbardziej charakterystycznych obiektów była łąka kwietna. Była to otwarta przestrzeń otoczona drzewami i pokryta murawą. Niekiedy ogród nazywano „ogrodem miłości”. Typowym wyposażeniem średniowiecznego ogrodu była ława darniowa, zazwyczaj sytuowana wzdłuż murów obronnych. Była to długa i wąska rabata wyniesiona do góry, obmurowaną z boku cegłą. Wierzch ławy pokrywała drań i kwiaty. Ogrody były otoczone murem. Obejmowały one kilka odmiennych części często mających symboliczne znaczenie. Niekiedy w ogrodach widoczny był basen wodny lub fontanna, były one zazwyczaj umieszczone na środku ogrodu. W ogrodach sadzono drzewa owocowe oraz ozdobne pochodzenia rodzimego.
Zielnik
Był też nazywany często herbarium, miał charakter ozdobno-użytkowy. Występował zarówno w założeniach klasztornych jak i w zespołach ogrodów zamkowych. Uprawiano w nim głównie zioła i rośliny lecznice.
Ogrody użytkowe
Zazwyczaj występowały w otoczeniu zamków, gdzie urządzano także sad, warzywniak, chmielnik i winnicę. Część ogrodu otaczano fosą z żywopłotem lub ogrodzeniem. Często ogrody użytkowe łączone były z ogrodami zabaw, a gdy to było możliwe ze względu na sytuację terenową łączono je także z ogrodami różanymi. Z drzew owocowych sadzono najczęściej jabłonie, grusze, wiśnie i brzoskwinie.
ZAKOŃCZENIE:
Świat średniowieczny, który tonął w wierze chrześcijańskiej, nie pozwalał na użycie antycznych porządków. Nie było w nim krzty miejsca na geometrię. Połączenie racjonalnej urbanistyki z mistyczną ideą popychało do posługiwania się kompozycją symboliczną. Była to próba oswojenia świata przez symbol. Rzeczy niewidzialne, mistyczne, mroczne tajemnice wydobywane z otchłani mroku. Rzeczy niemożliwe do wyobrażenia przy pomocy wiary ujęte przez materię stawały się rzeczywistością. W średniowieczu, w którym unaocznienie tajemnic wiary było naczelnym zadaniem sztuki, dominuje kompozycja wiązana w symboliczne węzły.
Ogrody średniowieczne mogły być czytane w sposób symboliczny, wydawano specjalne przewodniki pozwalające odczytać ich skomplikowane metafory. Ogród symbolicznie mógł być komponowany przez sekwencje skojarzeń.