Sztuka wczesnochrześcijańska
Sztuka wczesnochrześcijańska, sztuka starochrześcijańska związana jest z obszarem basenu Morza Śródziemnego, a czas jej trwania przyjmowany jest jako okres od II do VII wieku. W związku z tym cechują ją silne związki z późnym okresem trwania sztuki starożytnego Rzymu. Czas rozwoju sztuki wczesnochrześcijańskiej dzielony jest na dwa okresy, w których momentem przełomowym było wydanie Edyktu mediolańskiego w 313 r. Mimo wielu cech wspólnych nieco odmiennie przebiegał jej rozwój w oddalonych na siebie oddziałujących prowincjach cesarstwa Wschodu i Zachodu. Religia chrześcijańska dotarła do Rzymu ze Wschodu. Wraz z nią przywędrowały obrzędy związane z liturgią oraz tematy i motywy dekoracyjne zastosowane przez pierwszych artystów związanych z tą religią. Na sztukę wczesnochrześcijańską nałożyły się istniejące na danym obszarze osiągnięcia artystyczne. Twórcami byli często ci sami artyści, którzy tworzyli na zamówienie osób nie związanych z chrześcijaństwem albo wyrośli na gruncie istniejącej kultury. Dwa światy, na które coraz mocniej dzieliło się imperium cesarstwa rzymskiego, nie tylko istniały równolegle ale i wzajemnie się przenikały. Oprócz dzieł powstających w Rzymie, Mediolanie, Rawennie i Tarragonie oraz w Konstantynopolu, Antiochii Syryjskiej i Aleksandrii istniały ośrodki w Egipcie i Nubii (np. Faras). Na obraz rodzącej się sztuki wczesnochrześcijańskiej składają się osiągnięcia działających tam artystów.
Malowidło przedstawiające Dobrego Pasterza (katakumby)
Malowidło przedstawiające Adama i Ewę (katakumby)
Bazylika Santa Maria Maggiore w Rzymie - wygląd współczesny
Bazylika św. Piotra na Watykanie ok. 1450 (rekonstrukcja wyglądu, pochodząca z ok. 1890 roku)
Baptysterium San Giovanni in Fonte na Lateranie
Do jednych z najstarszych zaliczane są przykłady malarstwa i rzeźby odnalezione w katakumbach. Religia chrześcijańska w tym okresie była nielegalna a miejscem wyznawania kultu najczęściej były domy prywatne i miejsca pochówku zmarłych. Domy nie wyróżniały się od pozostałych budynków mieszkalnych i na ogół, podobnie jak one, zostały rozebrane lub przebudowane.
Zmarłych chrześcijan początkowo chowano na cmentarzach należących do rodzin nie wyznających tej religii. Pod koniec II wieku miejscem pochówku stały się wykuwane w podziemiach katakumby. Na ich ścianach zostały odnalezione najstarsze przykłady malarstwa związanego z chrześcijaństwem. Najliczniejsze przykłady pochodzą z Rzymu, choć znane są także katakumby w regionach, zwłaszcza w Neapolu i na Sycylii. Najstarsze przykłady różnią się stylistycznie od panujących w tym okresie III i IV stylu pompejańskiego w malarstwie rzymskim. Ściany i sklepienia dzielone są prostymi, linearnymi motywami na pola, w których pojawiają się pojedyncze, symboliczne figury np. Dobrego Pasterza, orantów i orantek (postać męska lub kobieca stojąca ze wzniesionymi w błagalnej modlitwie rękoma). Jest to początek ikonografii. Oprócz przedstawień figuralnych, zwłaszcza w początkowym okresie, spotkać można zdobienia ornamentalne albo przedstawienia ptaków, wyobrażeń pór roku itp. Zdobnictwo to jest podobne do motywów występujących w niektórych grobach pogańskich. Jednak wiele z nich pełni rolę symboli, które oznaczają:
paw - nieśmiertelność
okręt - wędrówka ziemska do nieba
światło świecy, kaganka, pochodni - "oświecenia wiarą", "Chrystus światłość światła"
krzyż - męka, narzędzie zbawienia ludzi
Także kolorystyka pełni rolę symbolu i oznacza:
biel - czystość, niewinność
czerwień - męka, władza
niebieski - niebo, boskość
III wiek to czas rozwoju malarstwa. Oprócz wcześniejszych motywów pojawiają się sceny nawiązujące do sakramentu chrztu i eucharystii, historii Jonasza, wyobrażenia apostołów a także postacie świętych otoczone motywami roślinnymi. Dla drugiej połowy IV wieku charakterystyczne są sceny narracyjne związane z kultem męczenników oraz biblijną historią Narodu Wybranego. Koniec IV wieku to coraz częstsze występowanie scen związanych z Chrystusem Zwycięskim oraz apostolską tradycją kościoła.
Po ukazaniu się Edyktu Mediolańskiego religia została objęta patronatem cesarstwa. Za sprawą Konstantyna Wielkiego, jego matki św. Heleny oraz wielu ich naśladowców powstały liczne budowle, wśród których przeważały podłużne bazyliki. Od samego początku występowały także budowle na planie centralnym, związane najczęściej z kultem świętych męczenników, tzw. martyria. Architektura budowli wznoszonych przez rodzinę cesarską była naśladowana w całym imperium. W ten sposób ukształtowały się dwa typy powszechnie przyjętego budynku kultowego:
bazyliki o 3 lub 5 nawach wydzielonych kolumnadą i przykrytych drewnianym stropem lub więźbą dachową, odkrytą od wewnątrz. W najstarszych obiektach nie występują sklepienia. Najwyższa nawa środkowa zakończona była apsydą, w której znajdowało się prezbiterium. Budynki początkowo poprzedzane były dziedzińcem (atrium), z sadzawką (studnią otoczoną krużgankami, początkowo służącą do chrzczenia wiernych). W późniejszych budowlach atrium zanikło, a przedsionek zamknięto drzwiami.
Oprócz nowych budowli przekształcano istniejące świątynie pogańskie, budynki publiczne w obiekty sakralne związane z chrześcijaństwem.
Przykładem kościoła - bazyliki o pięciu nawach były: pierwsza bazylika św. Piotra na Watykanie oraz bazylika Zbawiciela (dziś San Giovanni in Laterano) na Lateranie przebudowana w okresie od końca XVI do XIX wieku. Bazylika św. Piotra na Watykanie, podobnie jak zbudowana jeszcze za czasów Konstantyna bazylika św. Pawła za Murami, miały dodatkowo duże atrium otoczone kolumnadą portyków. Budowano także kościoły z przeznaczonymi dla pielgrzymów obejściami wokół absydy oraz z poprzedzającymi wejście narteksami dla katechumenów. Pojawiły się też pierwsze transepty (np. w bazylice św. Pawła za Murami, zniszczonej przez pożar w 1823 r.). Przykładem odmiennego rozwiązania jest zbudowana w Trewirze katedra - były to dwa bliźniacze kościoły w formie trójnawowych bazylik połączone ze sobą zlokalizowanym pomiędzy nimi baptysterium.
Baptysteria budowano najczęściej w pobliżu dużych kościołów, jako obiekty do nich przylegające lub wolno stojące. Jednym z najstarszych jest wzniesione już w latach 314 - 320 baptysterium San Giovanni in fonte na Lateranie. W starożytności w tym miejscu znajdowały się termy Domu Faustyny, które wykorzystano stawiając budowlę w kształcie rotundy z dużym basenem osłoniętym baldachimem. W V wieku baptysterium zostało przebudowane i uzyskało kształt na planie ośmiokąta z obejściem wokół basenu i dachem w kształcie kopuły. Stosowanie planów wielobocznych i owalnych, oprócz kolistych jest charakterystyczne dla budowli na planie centralnym z końca IV i V wieku. Rozwiązania te pojawiają się nie tylko w baptysteriach i mauzoleach ale i w kościołach. Ponadto stosowane są rozwiązania o bardziej złożonej architekturze, np. plan czteroliścia.
W V wieku pojawiły się kościoły budowane na planie krzyża greckiego oraz z oddzielonymi obejściami od części centralnych przez zastosowanie eksedr. Rozwiązania tego typu stały się mocno popularne w sztuce bizantyjskiej. Bazyliki poddane zostają uproszczeniom. Coraz częściej stosuje się rozwiązania trójnawowe. Zastosowano także sklepienia kolebkowe. Okres późniejszy, VI - VII wiek charakteryzuje się dużym wpływem sztuki Wschodniej na architekturę Zachodu.
Po wydaniu Edyktu Mediolańskiego, wraz z budową dużej liczby nowych kościołów rozkwita malarstwo i rzeźba tego okresu. W najstarszych kościołach (pochodzących z końca IV - V wieku) zachowały się przykłady bogatych mozaikowych wystrojów z figuralnymi przedstawieniami scen ze Starego Testamentu i Ewangelii. W bazylice Santa Maria Maggiore łuk poprzedzający absydę pokrywa pochodząca z IV wieku mozaika przedstawiająca scenę Zwiastowania, Pokłon Trzech Króli i Rzeź Niewiniątek. W kościele św. Konstancji w Rzymie (Santa Costanza), dawniej Mauzoleum Konstancji zachowały się fragmenty mozaiki na sklepieniu obejścia ozdobione licznymi wizerunkami ptaków, ukwieconych gałązek, winorośli. Zachowana jest także scena winobrania. Wśród motywów roślinnych i zwierzęcych pojawiają się naczynia liturgiczne oraz niewielkie krzyże - symbole nowej wiary. Mozaikami pokrywano ściany, sklepienia i posadzki. Szczególne miejsce zajmowała zawsze dekoracja sklepienia absydy, miejsce centralne i najbardziej widoczne. Umieszczano w nim sceny ukazujące główne prawdy wiary. Z zachowanych przykładów rzeźby wyróżniają się przede wszystkim płaskorzeźby wykonywane na płytach sarkofagów. Początki tej sztuki wiążą się z przechodzeniem na nową wiarę bogatszych przedstawicieli społeczeństwa i przypadają na drugą połowę III wieku. Prawdziwy rozkwit nastąpił w IV wieku. Najstarsze dekoracje rzeźbiarskie nawiązują do motywów występujących w malarstwie katakumbowym. Za panowania Konstantyna Wielkiego przechodzą w ciągły fryz, na którym, w jednym albo w dwóch pasach przedstawiane są sceny Starego i Nowego Testamentu. Popularne są sceny z ukazaniem cudów czynionych przez Jezusa. Czasem część środkową kompozycji zajmuje medalion z wizerunkiem zmarłego. Do ich wykonywania często używany jest świder przez co cechuje je głęboki światłocień. Forma rzeźbiarska jest wspólna z obowiązującym w tym okresie stylem związanym z życiem świeckim (np. dekoracje rzeźbiarskie Łuku Konstantyna Wielkiego). Pod koniec panowania Konstantyna pojawiają się dekoracje, w których poszczególne sceny ujęte w ramy złożone z kolumn w różnych porządkach architektonicznych. Zmianie ulega także stosowana ikonografia. Pojawiają się sceny z Męki Pańskiej i Zmartwychwstania a miejsce centralne zajmuje krzyż tryumfalny (np. ozdobiony wieńcem). Do rzadkości należą rzeźby pełnoplastyczne. Wśród niewielkiej liczby odnalezionych małych posążków przeważają wyroby służące najprawdopodobniej jako podstawy naczyń liturgicznych. Po najeździe plemion barbarzyńskich na Rzym większość warsztatów rzeźbiarskich działających pod patronatem cesarza zostaje zamknięta. W tym czasie rozkwit przeżywają ośrodki leżące poza Italią.
Wiele wyrobów (sarkofagów, manuskryptów i drobniejszych dzieł rzemieślniczych) odnalezionych na terenie Zachodniej Europy trudno dzisiaj sklasyfikować. Trwają spory dotyczące nie tylko dokładnego ich datowania ale również miejsca ich powstania.Są wśród nich m. in. skrzydła dyptyków, maleńkich prywatnych ołtarzyków wykonanych w kości słoniowej. Wiadomo, że były produkowane zarówno na Zachodzie, w Rzymie, Mediolanie, Rawennie oraz na Wschodzie: w Konstantynopolu, Antiochii i Aleksandrii. Dekorowane były scenami ze Starego Testamentu, z życia Jezusa i podobiznami apostołów. Najstarsze zachowane manuskrypty pochodzą z końca IV wieku. Ich iluminacja nawiązuje stylistycznie do malarstwa katakumbowego oraz rozwiązań spotykanych mozaikach zachowanych w rzymskiej bazylice Santa Maria Maggiore.
Plan domu chrześcijan w Dura Europos (baptysterium - podłużne pomieszczenie w prawym górnym rogu)
Sztuka wczesnochrześcijańska Wschodu rozwijała się na terenie Syrii i Palestyny. Nad rzeką Eufrat, w Dura Europos znaleziono najstarszy znany przykład świątyni chrześcijańskiej. Był to tzw. Dom kościoła, prywatny budynek służący rzymskim legionistom do sprawowania liturgii. Pomieszczenia wokół wewnętrznego dziedzińca pełniły nowe funkcje związane z potrzebami chrześcijan. Odnaleziono fragmenty basenu z baldachimem w pomieszczeniu służącym jako baptysterium, salę zebrań z podium dla biskupa, salę katechumenów. W ruinach zburzonego przez Persów miasta odnaleziono starsze niż większość zachowanych w katakumbach malowideł. Przedstawiono na nich np. postać Dobrego Pasterza, scenę uzdrowienia paralityka, przejście Piotra po wodzie.
W odkrytych grobowcach w Palmiry odnaleziono reliefy ukazujące rzymskie boginie zwycięstwa, uskrzydlone Wiktorie, podtrzymujące medaliony z podobizną zmarłych. Istnieją przypuszczenia, że stosowany sposób ukazania zmarłego rozwinięto w ikonografii w wizerunek Zbawiciela przedstawianego na tarczy lub medalionie podtrzymywanym przez aniołów. Najstarsze sarkofagi z takim przedstawieniem postaci Jezusa zostały wykonane z marmuru greckiego używanego przez artystów syryjskich.
Najstarsze odnalezione manuskrypty najprawdopodobniej powstały w Antiochii lub w Konstantynopolu. Najbardziej znana jest Wiedeńska Genesis przechowywana w Bibliotece Narodowej w Wiedniu. Jej powstanie datowane jest na VI wiek choć trwają spory czy powstał na początku, czy w drugiej połowie tego stulecia. Iluminacja przedstawia następujące po sobie sceny bez ich rozdzielenia. Taka kontynuacja jest typowa dla sztuki rzymskiej ale roślinność i zwierzęta (np. wielbłądy) występujące na ilustracji są typowe dla okolic położonych we wschodniej części imperium. Biblijny tekst manuskryptu zapisany został w języku greckim. Podobnie wyglądają dwa inne znane manuskrypty: Ewangeliarz z Sinope i Ewangeliarz z Rossano. Odkryto także pochodzące z końca VI wieku manuskrypty zapisane w języku Syryjskim. Ich ilustracje wykonane są w podobnej stylistyce. W Bibliotece Laurenziana we Florencji znajduje się tzw. Kodeks Rabuli. Jest to najstarszy, zachowany w całości ewangeliarz. Został skopiowany przez syryjskich artystów w klasztorze św. Jana w Zagha (Mezopotamia). Ukończono go w 586 r. W scenie Ukrzyżowania ukazano Chrystusa w monarszym stroju - długiej purpurowej tunice z złotymi pasami. Ubiór i otwarcie oczu symbolizują triumf życia nad śmiercią. Ilustracja Wniebowstąpienia ukazuje Jezusa w owalnej mandorli unoszonej przez aniołów. Są to motywy, które weszły do ikonografii chrześcijańskiej i często pojawiały się w sztuce romańskiej na zachodzie Europy.
Znane są zapiski z IV wieku mówiące o istnieniu w tym czasie obrazów tablicowych. Najprawdopodobniej nie przetrwały do naszych czasów. Odkryto ikony datowane na VI - VIII wiek. Wykonane były techniką enkaustyki, sposób malowania i technika ich wykonania jest wspólna z portretami fajumskimi. Są to najstarsze znane ikony. Przedstawiają wizerunki Jezusa Chrystusa, Marii, apostołów i archanioła Michała.
Jednym z najstarszych kościołów zbudowanych w Antiochii był tzw. Złoty Oktogon, kościół zbudowany na planie ośmiokąta przykryty kopułą lub dachem w kształcie ostrosłupa. Budowa została rozpoczęta przez Konstantyna w 327, ukończona w 341 r. Wnętrze kościoła zdobiły bogate mozaiki na złotym tle. Z budowli nie zachowały się nawet ruiny.
Wiele budowli z czasów wczesnego chrześcijaństwa zachowało się na terenie Syrii, używano tam łatwo dostępnych bloków wapienia. Wiele budowli rozplanowano na rzucie ośmiokąta z przekryciem kopułą. Przejście z planu wielokąta na plan koła uzyskiwano stosując trompy. Przypuszczalnie rozwiązanie to zostało było znane już w Persji. Powszechnie stosowano także przejście z planu kwadratu do koła wykorzystując wycinek sklepienia, tzw. pendentyw. Rozwiązanie to znane było już w starożytnym Rzymie, jednak nigdy nie było stosowane na dużą skalę i w budynkach o znacznych wymiarach. Na trwale wpisało się w późniejsza architekturę bizantyjską.
Dla przekrycia pomieszczeń stosowano sklepienia kolebkowe. Na terenie Syrii rozpowszechniła się konstrukcja znana także rzymskim budowniczym, choć rzadko przez nich stosowana. Polegała ona na oparciu płyt sklepienia na równoległych do siebie gurtach dzielących sklepienie na mniejsze pola. W miejscu oparcia żebra (gurtu) na ścianie stosowano pogrubienie w celu przeniesienia obciążenia skupionego w tym przekroju.
Ruiny klasztoru Szymona w Syrii
Odnalezione na terenie Syrii ruiny klasztoru Szymona Słupnika w Kala'at Seman dają obraz budowli rozplanowanej wokół wysokiej kolumny, na której święty spędził znaczną część swojego życia. W centralnej części zespołu powstał budynek osłaniający kolumnę. Zbudowano go na planie ośmioboku z dachem w kształcie niskiego ostrosłupa. Do niego przylegają cztery trójnawowe bazyliki tworząc wspólnie plan krzyża o wymiarach 90 x 80 m. Główna bazylika zakończona została absydą. Dekorację architektoniczną wykonano w postaci przyściennych kolumn i spiętrzonych półkolumn, ślepych arkad, gzymsów i wsporników. Dekorację fryzów i głowic wykonano w postaci zgeometryzowanych motywów roślinnych, fantazyjnych plecionek. Wiele odnalezionych w ruinach motywów jest wspólnych z zastosowanymi w Pałacu Dioklecjana w Splicie.
W Syrii zastosowano również trójdzielne zakończenia naw, polegające na dodaniu do boków absyd pastoforiów. W Turmanin odkryto ruiny kościoła zbudowanego około 480 r. Bazylika została poprzedzona portykiem z galerią zamkniętym po bokach dwoma prostokątnymi wieżami. W zbudowanej w tym samym czasie bazylice w Kharab Sems, dwuspadowy dach opierał się na łukach wspartych na dwóch rzędach kolumn rozdzielających nawy. Rozwiązania tego typu spotykane są w późniejszej architekturze romańskiej.
Na terenie Jerozolimy Konstantyn polecił zbudować kościół Grobu Świętego. Był to zespół kilku budowli połączonych dziedzińcami otoczonymi portykami. W centralnej części, nad grotą, w której jego matka, św. Helena odnalazła relikwie Krzyża Świętego, powstała pięcionawowa bazylika. Dalej, za dziedzińcem, stanęła "Anastasis" (gr. Zmartwychwstanie) - budowla na planie centralnym wokół skalnej groty, w której zgodnie z przekonaniem pielgrzymującej matki Konstantyna, znajdował się Grób Pański. Nie ma pewności jak wyglądała ta budowla. Przypuszcza się, że była to rotunda lub duża eksedra. Anastasis był wielokrotnie przebudowywana, niszczona przez pożary i odbudowywana. Obecnie, w świątyni otoczonej kaplicami dla wszystkich wyznań chrześcijańskich przetrwały tylko fragmenty murów z czasów Konstantyna.
Sztuka Świata - t. 3, Praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, 1999 r.
