10.10.2016r.

Periodyzacja:

W

węższym

rozumieniu rozpoczyna się około VI/VII wieku, po zamknięciu okresu wędrówek ludów

- tak zwane wieku średnie.

Datowanie

końca zależne od perspektywy

:

W zakresie sztuki zależy

od regionu

. Np. Gotyk we Francji zaczyna się w połowie wieku XII, gdy w

Polsce obowiązuje romanizm, a wchodzi gotyk dopiero koło XIII w.
We Włoszech to będzie przełom XIII/XIV w., w Europie Północnej sytuacja jest bardziej
skomplikowana, ponieważ znajomość sztuki włoskiej i zmian była dość powszechna. W XV wieku
na północy pojawiają się inspiracje renesansem, co wskazuje na łatwe przenikanie się informacji o
sztuce.

Ogólnie nie jest prosto wskazać dokładnych ram w kategoriach artystycznych. Odnoszenie się do
kategorii czysto historycznych byłoby łatwiejsze np. określenie dynastycznie.

Zjawiska w sferze

artystycznej nie są wyraźnie zarysowane na przestrzeni dziejów

, chyba że mówimy o malarstwie

pompejańskim, którego koniec jest raczej definitywny.

Aby określić

w szerszym znaczeniu

początek:

Mniej więcej wtedy co sztuka wczesnochrześcijańska, myśląc o sztuce europejskiej.
Jeśli mówimy o średniowiecznej, to mówimy również o chrześcijańskiej od strony ikonograficznej i
treściowej, a od strony stylowej juz niekoniecznie, dlatego że wczesnochrześcijańska osadzona
jest we wpływach późno-antycznych, wykorzystuje jej formy i zmienia się tak jak ona.

Kiedy zaczyna się sztuka chrześcijańska?

1.

W XIX w. badacze przekonani byli, że pojawiła się w I w., ale od lat 20 wieku XX uważa się, że

nie ma wcześniejszych świadectw niż

końcówka II w.n.e.

2.

Moment, w którym chrześcijaństwo po raz pierwszy zostało uznane, czyli

czasy Konstantyna

Wielkiego

.

3. Daty umowne:

Początek:

•

306 r.

- wg. Horusa Kellera, wstąpienie

Konstantyna

Wielkiego na tron;

•

313 r.

- wydanie edyktu

mediolańskiego

;

•

341 r.

-

zakaz

składania

ofiar

tradycyjnym bogom

rzymskim

;

•

391 r.

-

wyłączność

religii

chrześcijańskiej

;

•

392 r.

-

zakaz

kultów

pogańskich

na terenie Imperium;

•

378 r

. -

bitwa

pod Edirne (

Adrianopol

);

•

395 r.

- śmierć Teodozjusza Wielkiego i

podział Imperium

pomiędzy synów:

-

na

zachodnie

(Honoriusz)

-

na

wschodzie

(Arkadiusz);

•

476 r.

- upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (

Odoaker

);

•

529 r.

-

w części

wschodniej

, za Justyniana Wielkiego,

zlikwidowano

funkcjonująca od czasów

greckich

Akademię Ateńską

,

-

w części

zachodniej

na terenie Italii zostaje

założony klasztor benedyktyński

przez

Benedykta z Nursji (monastycyzm stanie się ważnym elementem średniowiecza i
czynnikiem kształtującym sztukę średniowieczną).

Koniec:

•

1453 r.

-

wg Kellera, upadek Konstantynopola, miał znaczenie symboliczne, ponieważ w
świadomości elit tytuł cesarski był pewnym pewnikiem, czymś co trwało nieprzerwanie,
więc wraz z Konstantynopolem upadła tradycja, która łączyła wiek XV z antykiem;

-

wynalazek druku w Europie;

•

1492 r. - oficjalne odkrycie Ameryki;

•

1494 r. - rozpoczęcie wojen włoskich o dominacje nad Półwyspem Apenińskim pomiędzy
Hiszpanią a Francją;

•

1517 r. - wystąpienie Marcina Lutra, początek rozłamu Kościoła Rzymskiego.

Dojrzałe i późne średniowiecze w Zachodniej Europie:

•

rok 1000;

-

początek romanizmu,

-

okazało się, wbrew przepowiedniom i różnego rodzaju wieszczeniom, że nie nastąpił
koniec świata.

•

rok 1144:

-

umowny początek gotyku,

-

poświecenie chóru kościoła Sant Denis pod Paryżem przez Sugera.

Sztuka wczesnochrześcijańska

Najstarsze fragmenty zachowanych tekstów chrześcijańskich pochodzą z początków wieku II i nie
są dekorowane.
Problem z ustaleniem początków sztuki chrześcijańskiej w ramach pewnej konkurencji między
badaczami protestanckimi a rzymskimi. Każdy chciał napisać własną historię chrześcijaństwa.

Ferdynand Pipper
(zm. pod koniec XIX w.) twierdził, że sztuka chrześcijańska pojawia się w III w.

Xavier Krauss
uznawał katakumby chrześcijańskie za dzieła z I/II w. - mylił się.

Korzenie przekonań o wczesnym powstaniu sztuki chrześcijańskiej leżą w XV/XVI w.

Badacze:

Po stronie

protestanckiej

:

1. Mathias Flaccius Illiricus

Wiek

XVI

Był teologiem niemieckim.
Zasłynął z wydania dzieła historycznego: „Centurie magdeburskie”. Była to narracja historii
kościoła i chrześcijaństwa, z akcentem na punkt widzenia luteranizmu - krytyka Rzymu i papiestwa
jako instytucji, piętnująca odejście od pierwotnych idei chrześcijaństwa.

Po stronie

rzymskokatolickiej

:

1. Onufry Palvinio i kardynał Cezary Baronius

Odwołanie do argumentów materialnych, którymi były ślady uznawane za najstarsze pozostawione
przez pierwszych chrześcijan.
Wtedy znano tylko te z obszaru Rzymu, czyli katakumby.
Stworzyli dzieje kościoła zwane „Rocznikami Kościelnymi”, wydawane od 1598 r w Rzymie.
Wskazano na groby męczenników jako:
świadectwa najwcześniejszej sztuki i chrześcijaństwa
świadectwa, które nieprzerwanie od czasów apostolskich miały dawać perspektywę ciągłości
sztuki chrześcijańskiej.
Również w tym dziele pojawiło się określenie odnoszące się do katakumb - „Roma sotteranea”
czyli „Rzym podziemny”, uznawany za podziemne miasto chrześcijan.

2. Antonio Bossio

Zakonnik oratorianin, pracujący w Rzymie, był jednym z pierwszych dokumentalistów katakumb.
Stworzył dzieło ilustrowane, pojawiły się odrysy i opisy tego co było w katakumbach.

Badanie katakumb:

Fachowe zbadanie katakumb prowadzono między XVI w. a XVIII w. w okresie racjonalizmu.
Schodzono do katakumb w celu eksploatacji materiału. Pozyskiwano np. płyty marmurowe, które
wynoszono na zewnątrz i instalowano na przedsionkach kościołów, albo poszukiwano szczątków
świętych, które zabierano.

XVIII wiek

nie był łatwy dla zabytków przez nastawienie zainteresowanych badaczy.

Hans Joachim Wilkelnmann

Był zainteresowany wyłącznie sztuką grecką, sztukę rzymską traktował jak zdegenerowaną. Nie
ratowano więc zabytków, które niszczały i były rabowane.

Z początkiem

wieku XIX

pojawiają się publikacje opisujące zabytki chrześcijańskie.

1. Giovanni Battista de Rossi

Pojawia się w 1822 roku.
Pionier nowoczesnych badan katakumb.
Wydal on „Roma sotteranea Christiana”.
Wykorzystanie źródeł:

-

materiały z katakumb,

-

pisane.

2. Josef Binkert

Pierwsza kolekcja wczesnochrześcijańska była prawdopodobnie kolekcją Pippera, który pracował
na uniwersytecie w Berlinie i tam zaczął kolekcję na potrzeby własne i instytutu. Uchodzi ona za
pierwsza kolekcję nieprywatną.
W drugiej połowie XIX wieku każde poważniejsze muzeum miało już własne kolekcje, a
przynajmniej aspiracje, aby takowe założyć.

Początek wieku XX to początek rozszerzenia perspektywy badawczej.

1. Josef Strzygowski

Profesor wiedeński
W 1901 r wyszła „Orient oder Rome”, w której autor odrzucił ujęcie początku sztuki chrześcijańskiej
skoncentrowane na Rzymie, twierdząc, że pod uwagę należy wziąć cały obszar Morza
Śródziemnego. We wszystkich krajach śródziemnomorskich można było znaleźć świadectwa
wczesnego chrześcijaństwa.

17.10.2016r.

Chrześcijanie tworzyli gminy na terenie Cesarstwa Rzymskiego, byli postrzegani jako

młoda religia

w wielowyznaniowym Imperium.

XX w. doszedł do przekonania, że nie ma wcześniejszych świadectw sztuki niż II/III wiek.

Josef Strzegowski

- chrześcijaństwo na całym obszarze Morza Śródziemnego.

Liczba

wyznawców

chrześcijaństwa w mniej więcej III wieku oscylowała koło

1 mln

na terenie

Italii

czy też północy Imperium, a

4-5 mln

na

południu i wschodzie

.

Rozprzestrzenia się dzięki

działalności kaznodziejskiej świętego Pawła

, prowadzącego działalność

w diasporze poza obszarem Palestyny.
Wczesne pisma z czasów apostolskich: trzy protoewangelie, pisma Jana i listy apostolskie.

Co

wyróżniało

w mozaice religii, chrześcijan:

-

z judaizmem łączyło ich pismo, ale różniło podejście do Chrystusa;

-

ścisłe

oparcie na

przykazaniach

, w których zawarto

zakaz

czczenia innych bogów, odrzucali

więc wiodącego boga/bogów rzymskich.

•

z tego tytułu

represje

najsilniejsze w połowie III i na początku IV;

•

wymagano

od nich składania

ofiar

oficjalnym bogom rzymskim, czego

odmawiali

, co z kolei

było

przestępstwem

w świetle prawa rzymskiego;

•

same

represje

nie były nieustanne,

okresowo

kilkuletnie, a potem w edyktach ustalano

„tolerancję” i zwrot zajętych dóbr w postaci budynków, terenów, wyposażenia, co jest ważną
informacją wskazującą na to, że gminy chrześcijańskie były w III w. na tyle zorganizowane i
finansowo niezależne, że mogły posiadać i administrować wspólnym majątkiem.

-

nie posiadali świątyń, które stanowiłyby miejsce kultu ani nie posiadali przedstawień swojego
boga - znajdowało to podstawę w tekstach i komentarzach św. Pawła (list do Koryntian).

Jak wyglądały miejsca zebrań chrześcijan?

Najwcześniejsze formy życia

wspólnot

opisuje

św. Paweł

:

-

w czasach apostolskich zbierali się na wspólne posiłki, które określano mianem „agap” czyli
ucztami braterskimi (ucztami miłości), chociaż były to bardziej przerywniki pomiędzy
czytaniami pism etc.

Swego rodzaju

„funkcje”

wytworzyły się w

2 połowie I/II w

.:

-

opiekun gminy -

biskup

-

organizator życia religijnego -

diakon

-

dalsze

pojawiały się w miarę rozwoju domów gmin i cmentarzy

Spotkaniami honorowano też określone wydarzenia:

-

w gminie jerozolimskiej, podłóg obyczaju żydowskiego, w najwcześniejszym okresie
honorowano pobyt Jezusa w świątyni, co wiązało się z roznoszeniem chleba do członków
wspólnoty.

Św. Paweł opisuje uroczyste spotkanie w prywatnym domu

- spotkania odbywały się głównie w

prywatnych domach wyznawców i nie były przystosowane do sprawowania funkcji świątynnych.
Podczas nich łamano chleb, nauczano, czytano pisma - charakter pamiątkowej uczty.
Ale z perspektywy sztuki, to tam za wiele dobra nie było. Oprócz dziejów apostolskich są też
teksty, które pojawiają się w formie zaleceń jak organizować spotkania.

Postrzeganie przez władze rzymskie:

-

dla władz, zgodnie z zapisami, widzieli w tej organizacji tajemny związek, za dużo
niewiadomych, podejrzenie o bezbożność, odmowa składania ofiar

Sytuacja gmin

zmieniła się na przełomie II/III w. i tych największych gminach pojawiają się

informacje o wspólnotowym majątku:

-

domus eclessie - architektoniczna struktura, administracyjna struktura

-

cmentarze wspólnotowe - wyznaniowe, tylko i wyłącznie chrześcijanie byli chowani, pierwsze
informacje o cmentarzach w pismach Hipolita o diakonie rzymskim Kalikście z Antium, który
został powołany przez biskupa Rzymu Zefiryna 198-217 r. do opieki nad cmentarzem.

Pojawiają się coraz bardziej

wysublimowane teksty:

-

konkretne wskazówki co do zachowania chrześcijan,

-

jakie znaki przystoi nosić chrześcijaninowi, a jakie nie:

•

Tertulian z Kartaginy;

•

Klements Aleksandryjski

•

„Pedagogus” pouczenia co do symboli

•

mowa o pierwszych chrześcijańskich artefaktach

•

nie przystoi posługiwanie się symbolami, które przynoszą śmierć np. miecz czy
przedstawienia pogańskie/mitologiczne;

•

przystoi np. kotwica, ptak z gałązką, statek itp.

-

ze znakami problem mieli ludzie handlu czy zawody rzemieślnicze.

Kwestia domów kościoła:

na zachodzie zasobniejsze, bardziej na wypasie np. Herkulanum w małym pomieszczeniu
znaleziono na ścianie semi-negatyw krzyża sprzed wybuchu w 79 roku, chociaż bez przekonania
do interpretacji go jako przejawu wczesnej sztuki chrześcijańskiej lub zakonnej. Taka interpretacja
jest wątpliwa, ponieważ rytuały jeszcze się nie wykształciły.
Świadectwa domu kościelnych - Dura Eurpos w Syrii.

25.10.2016r.

Wyjście z katakumb. :(

Historia, symbolika, źródła i geneza nowych budowli świątynnych - III/IV w.

Okres naznaczony

kryzysami

gospodarczymi i politycznymi, które przekładały się na kryzysy

społeczne, mentalne, duchowe, co miało mieć wyraz w nastrojach mistycznych - warstwy
„rozintelektualizowane" kierowały się ku:

-

kultom z elementami

mistycyzmu

np. kult Mitry

-

religii

chrześcijańskiej

-

postawom

filozoficznym

, mówiącym o świecie wartości niematerialnych np. platonizm

Ten

kryzys w 2 połowie III w.

wynikał też z trudności zarządzania Imperium (działania Dioklecjana

od lat 80 wieku III). Za czasów późnych rządów

Dioklecjana

- kolejne fale prześladowań

chrześcijan, w prowincji zachodniej Konstancjusza nie było, albo były łagodniejsze, w części
afrykańskiej były rekwirowane majątki, zajmowane świątynie. Podobniej rzecz się miała na
wschodzie.

System tetrarchii się nie sprawdził

, gdyż już od 305 roku dochodziło pomiędzy tetrarchami do

konfliktów. W wyniku walki pomiędzy nimi pojawia się

Konstantyn

, który obejmuje rządy

306 roku

i

zostaje obwołany Augustem. Na terytorium zachodnim zmniejsza się nasilenie prześladowań, a w

313 roku

wydany zostaje

edykt mediolański

, obejmujący swoim działaniem obszar północnej Italii.

Reorganizacja państwa w okresie tetrarchii dała podłoże do wydarzeń z 1 połowy IV w. W
Imperium tamtego okresu funkcjonowany obok siebie dwa filary: hellenistyczny i chrześcijański.
Innym słowy -

chrześcijaństwo

i jego struktury zaczęły

splatać

się ze strukturami i administracją

rzymską

, co podyktowane było decyzjami Konstantyna np.:

-

biskupów włączono w strukturę administracji rzymskiej

-

biskupów zrównano z urzędnikami cesarstwa

-

biskupom nadano prawo do insygniów urzędniczych

Konstantyn nie przyjął chrztu

, ale stał się zwolennikiem chrześcijaństwa. Według biografa,

Euzebiusza z Cezarei, decydującym momentem była wizja przed bitwą o Rzym, kiedy to
Konstantynowi we śnie miał ukazać się znak krzyża ujęty w wieniec laurowy (

chryzmon

).

Konstantyn miał przyjąć chrzest dopiero na łożu śmierci, ale możliwe, że jest to jedynie literacki
wymysł biografów.

Jak należy tłumaczyć ten wybór?

—> źródła są niejednoznaczne
—> religia chrześcijańska w tym okresie przenikała do różnych warstw i nie była już wyłącznie
religią zdeklarowanych fanatyków, ani warstw niższych - III wieku było wielu chrześcijan z
warstwach arystokratycznych
—> niektórzy badacze uznają decyzję Konstantyna za naturalną, ponieważ każdy z cesarzy,
obejmując tron, decydował się na wybór bóstwa opiekuńczego - w tym przypadku jeszcze
niedawno chrześcijanie byli w cesarstwie prześladowani, więc ten akt był pewnym
nieprzewidywanym, acz znaczącym wyborem.

Konstantyn powinien być traktowany jako postać będąca cesarzem, postępująca zgodnie z
tradycja cesarska, a jednocześnie postać, która zapoczątkowała średniowiecze.

-

306 - 320 r.

- okres wczesnokonstantyński

-

337 r.

- śmierć Konstantyna

-

320 - 360 r.

- okres późnokonstantyński

-

po 360 r.

- okres waleriańsko-teodozjański

Początki bazylik chrześcijańskich

Główne osiągnięcie okresu wczesno- i późnokonstantyńskiego.

Skoro cesarz przyjął oficjalnie chrześcijaństwo należało zacząć wspieranie tej religii poprzez
budowę świątyń. Problemem okazało się wymyślenie nowego typu budowli, gdyż nie istniały
precedensy inne niż adaptowane domy świeckie. Pierwszy architekt musiał czerpań ze swojego
doświadczenia i tradycji oraz spełnić wymogi funkcjonalne.

Bazylika chrześcijańska IV wieku:

-

podłużna oś podzielona na nawy

-

nazwa funkcjonowała

już w antyku greckim

i odnosiła się do budowli użyteczności publicznej,

które stawiane były w centrum miasta, w okolicach forów czy placów i często powstawały z
inicjatywy władców lub prefektów miejskich

-

punktem wyjścia przejęcia modelu była spełniana przez nie

funkcja

foralna (np. w Pompejach) -

miały za zadanie skupić dużą liczbę osób

-

przykłady bazylik antycznych

:

1. Bazylika z Aspendos

-

wydłużony plan

-

apsyda na osi nawy głównej

-

podział na nawy

-

przedsionek lub dziedziniec

2. Bazylika fundacji Trajana - Bazylika Ulpia

-

na Forum Trajana

-

system pałaców i budynków

-

II w.n.e.

3. Leptis Magna

-

poza murami Rzymu

4. Bazylika Julia

-

fundacja Juliusza Cezara

-

na Forum Romanów przy Via Sacra

-

budowana od połowy I w.p.n.e.

-

spłonęła podczas pożaru

-

odbudowana za Dioklecjana pod koniec II w.n.e.

-

schemat znany z bazylik foralnych przejęto do bazylik chrześcijańskich oraz do budowli
synagogalnych (np. Synagoga w Sardes)

Bazylika Maksencjusza

-

budowla w całości sklepiona

-

Konstantyn po zdobyciu Rzymu chciał ją przebudować i przystąpił do tego działania

-

w apsydzie za Konstantyna znalazł się jego posąg

Pierwszą bazyliką ufundowaną przez Konstantyna dla biskupa Rzymu jest kościół pierwotnie
nazwany Bazyliką Salwatora lub Konstantyna Wielkiego, który później zostaje przemianowany na:

Kościół św. Jana na Lateranie

-

spór w odnośnie datowania:

•

czas zaraz po zdobyciu Rzymu

•

rok 313

•

około 320 roku

-

Lateran był terenem zabudowanym, przejętym od arystokratycznej rodziny Laterani, którzy
opowiadali się za Maksencjuszem, więc po wygranej Konstantyna majątek został im odebrany i
przekazany biskupowi Rzymu

-

nie zachowała się w oryginalnym stanie

-

przebudowywana od wczesnego średniowiecza

-

w VII w. pojawiło się wezwanie św. Jana

-

przebudowa barokowa z połowie XVII w. - Borromini

-

pierwotna była najprawdopodobniej pięcionawową bazyliką kolumnową

Wille:

-

epoka dawała również wzorce dla innego typu budowli

-

założenia z ok 300 r. zawierajace w sobie szereg rozwiązań architektonicznych

-

poza Italią:

-

pałac Dioklecjana w Splicie, który był rezydencją pierwszej rangi (funkcje świeckie i sakralne;
tam też znajdowało się mauzoleum grobowe Dioklecjana)

-

aula pałacowa w Trewirze sytuowana na schemacie z Villa Piazza Armerina

Pomnik uosabiający władze czterech:

-

władcy połączeni braterskim uścisku

-

rozmieszczone po stolicach prowincji

-

symbolika materiału i koloru - kamień (porfir, import z Egiptu) i purpura (zastrzeżona dla
monarchów)

Symbolika

Ważne stało się nadawanie nowym świątyniom znaczenia. Symbolika została bardzo wcześnie
sformułowana i zapisana -

kazanie Euzebiusza z Cezarei

, które towarzyszyło poświęceniu bazyliki

w Tyrze (

317 r.

) i zawierało opis nowo wybudowanej świątyni wraz z tłumaczeniem symbolicznym

poszczególnych elementów:

-

elementy budowy

:

•

kolumnowe atrium z fontanna przed wejściem

•

trój-drzwi z reliefami

•

nawy - środkowa z kolumnada

•

kosztowne materiały więźby

•

tron

•

ławki dla kleru, znajdujące się w apsydzie

•

odgrodzenie apsydy

•

w nawie środkowej mogli przebywać tylko ochrzczeni

-

wyjaśnienie symboliki

:

•

zwrócenie

na wschód

- symbolika Chrystusa jako światła, które nadejdzie ze wschodu

•

mury

- lud prosty, niebłądzący ale słabej wiary

•

cztery filary atrium

- ewangeliści

•

łuk

(arkada otwarta na apsydę) - Bóg

•

tron i ławki

- ci, na których spływają dary Ducha Świętego

•

ołtarz

- miejsce, gdzie Chrystus jako Pontifex Maximus sprawuje władzę, tron Chrystusa

07.11.2016r.

Z niczym niezwiązane rozmyślania Romualda:

Watykan i Bazylika św Piotra przejęły funkcje, które pomiędzy IV-XV w. pełnił kościół na Lateranie.
Pomnik konny Marka Aureliusza - uznawany za pomnik Konstantyna Wielkiego, pierwotnie na
Lateranie, teraz na Wzgórzu kapitolińskim.

Kościół na Lateranie

Dysponował odrębnym

baptysterium

, które zwyczajowo powstawały przy kościołach biskupich.

Na rzucie

ośmioboku

:

symbolika

pogańska

- nieśmiertelność,

symbolika

chrześcijańska

- wprowadził Ambroży, biskup Mediolanu.

Kształt został narzucony przez

wykorzystane mury antyczne

.

Pierwotnie

miejsce kultu

nimf

z centralnym basenem.

Wnętrze

przebudowane w V

wieku.

Bazyliki Cmentarne:

Specyficzne budowle rzymskie, które powstawały

za murami miasta

na cmentarzach i nad

katakumbami.
Podłużne, wielonawowe - najczęściej

trójnawowe

.

Nie miały wyodrębnionej apsydy - półkoliste zamkniecie na całej szerokości korpusu -

bazyliki

cyrkowe

.

Funkcja

:

Możliwa jest jedynie ich

rekonstrukcja

, gdyż w obrębie

IV wieku zmieniały się

i ewoluowały.

Pierwotnie

nie miały

one pełnić

funkcji

budynku do odprawiania codziennej

liturgii mszalnej

.

Liturgia

, jeżeli się odbywała, to

tylko w intencji zmarłych

czy

męczenników

. Obrzędy bowiem były

związane z

kultem zmarłych

i ze wszelkimi uroczystościami, które dotąd odbywały się na

niewielkim terenie nekropoli.
Z uwagi na popularność i rozwój chrześcijaństwa, zaczęto te kilkudziesięciometrowe budowle
wznosić na cmentarzach.

tzw. „

Hale kultu zmarłych

”

Praktyki spożywania napojów itd. mogły wpłynąć na to, że te bazyliki utraciły rolę hal
funkcjonujących w kulcie zmarłych, a

w 2 połowie IV wieku liturgia mszalna zdominowała

sposób

użycia tych budowli.

1. Bazylika św. Sebastiana w Katakumbach

Uznawana za najstarszą.
tzw.

Bazylika Apostołów

Na tym cmentarzu znaleziono mniejsze pomieszczenie, w którym, sądząc po grafitti, odbywały się

uczty upamiętniające Piotra i Pawła

. W źródłach pisanych też można znaleźć o nich wzmianki,

chociaż

nie do końca wiadomo czemu akurat tam

, gdyż Piotr i Paweł byli

pochowani na innych

cmentarzach.
Podpora ściany nie były kolumny tylko murowane filary o prostokątnym rzucie, a na nich arkady
murowane.
Dostawiono mauzolea grobowe prywatne.

2. Bazylika św. Piotra i Marcela

Z mauzoleum grobowym

Heleny

cesarzowej i matki Konstantyna.

Mauzolea

- budowane

ad sanctos

- w pobliżu grobów świętych i męczenników, zapewnienie

bliższego kontaktu z miejscem gdzie beda zmartwychwstawać męczennicy, którzy uznawani byli
za stojących bliżej Tronu Niebieskiego.

3. Św. Agnieszki

Datuje się na lata

338 - 354

.

Z

mauzoleum

grobowym

Konstancji

.

4. Św. Wawrzyńca

Nie istnieje lub tylko w drobnych fragmentach, ale niedaleko niego stoją młodsze kościoły pod tymi
samymi wezwaniami.

5. Kościół św. Piotra na Watykanie

Bazylika

cmentarna

- bardziej przypomina Laterańską i miała pełnić

funkcje kościoła z liturgią

mszalną.
Zbudowana

na terenie nekropolii

i nad grobem męczennika miała pełnić funkcje zbliżone do funkcji

upamiętniania zmarłych.

Osobista fundacja Konstantyna Wielkiego.

Budowa zaczęta później niż budowa Laterańskiej.
Nie ma pewnych dat początkowych.

Pięcionawowa.

Dużo zmienione w partii ołtarzowej.

Wyraźna nawa - w bryle i wysokości.
Pojawienie się porzecznej nawy.
Poniżej bazyliki znajduje się

substruktura

, nakryta nasypem ziemnym, aby zachodnią partię

bazyliki

zbudować nad nekropolą

- trzeba było wyrównać teren pod bazylikę.

Punktem

centralnym

był

grób św. Piotra

:

-

fundacja Gajusza,

-

obudowanie grobu,

-

tropaion Gajusza

- moment zmartwychwstania Piotra = zwycięstwo nad śmiercią;

przedstawienie wpisane w ołtarz).

Bryła pierwotnej bazyliki:

-

ponoć wznoszona prawie

pod koniec IV wieku

,

-

tak jak Laterańska była budowlą

ceglaną

,

-

z

zewnątrz

- nagie ceglane mury,

-

z

wewnątrz

- bogato zdobiona, marmur i kolorowy kamień,

-

apsyda posiadała w połowie IV wieku dekorację mozaikową,

-

złożona z atrium kolumnowego od wschodu,

-

narfeks,

-

fasada z dachami pulpitowymi okrywającymi dwie nawy boczne z okami doświetlającymi
główną nawę, równej wysokości bryła transeptu,

-

przekrój

- ściany nawy głównej na 22 kolumnach antycznych z każdej strony,

6. Santa Constanza

Prawdopodobnie w celu uczczenia 20-lecia rządów Konstantyna Wielkiego.

Story time

:

Helena rozpoczęła poszukiwania miejsc związanych z życiem i śmiercią Chrystusa w Ziemi
Świętej, głównie w Jerozolimie i w Betlejem, w tym czasie (300 lat po śmierci Chrystusa) świątynia
żydowska została zburzona, miasto się rozrosło:

-

Golgota w środku zabudowań miejskich,

-

grób Chrystusa wymagał poszukiwań - przypuszczalnie odkryto i grób, i relikwie.

7 . Bazylika nad grobem Chrystusa, Jerozolima, Anastasis

Zenobiusz (syryjski architekt) i Eustatios.
Wznoszenie kościoła Grobu Świętego.
Około roku przed śmiercią Konstantyna.
Idea wzniesienia - cesarska, bazylika ta była różna od budowli z Rzymu, co wskazuje na to, że
zarówno wykonawstwo jak i projekt były lokalne.
Oparcie jedynie na rekonstrukcjach.
Po śmierci Konstantyna grób skalny Chrystusa, który został już uformowany w 2 połowie IV wieku,
został nakryty centralna budowlą zamkniętą kopułą, połączona przejściem arkadowym, atrium.
Funkcjonowanie znane z przewodników dla pielgrzymów, np. Egeria/Eteria podróżowała do Ziemi
Świętej i opisywała, że przy skale Golgoty kapłani udzielali relikwie krzyża - a wierni próbowali
odgryzać kawałki.

8. Grób Chrystusa

Konstrukcja najprawdopodobniej

z IV wieku

, co można wynieść z

przekazów ikonograficznych

oraz

z

modelu

datowanego na przełom IV / V w.

w katedrze Narbon

, który ukazuje grób skalny ociosany

do struktury wielobocznej otoczony kolumnami niosącymi architraw i z wyciosaną quasi-kopułą.

9. Kościół w Betlejem

Znajduje się nad grotą narodzenia.
Model upamietnienia kościołem relikwii groty narodzenia.
Tak ukształtowano, że składa się z bazyliki z atrium plus pomnikowy charakter ośmiobocznej
struktury nad grota.
W VI wieku, za Justyniana, zmieniono formę zamknięcia kościoła na formę trójapsydialna.

08.11.2016

Z niczym niezwiązane rozważania Romualda:

W Mediolanie lud obwołał nowego biskupa poprzez aklamację -

Ambroży

, święty i jeden z ojców

kościoła.

1. Kościół na Górze Oliwnej

Mediolan

2 połowa IV

wieku

Rezydencja cesarska od 353 roku przeniesiona tam z Rzymu (potem Rawenna).

2. Kościół pod wezwaniem św. Apostołów

Inaczej:

San Nazaro

.

Wzniesiony około

382

r.

Prostopadle do biegu ulicy - dziedziniec przylegał do portykowej ulicy.

Układ

odmienny do wcześniejszych -

krzyżowy

.

Pojedyncza nawa środkowa z nawą poprzeczną (najpewniej tej samej wysokości, jednak jeszcze
nie w formie transeptu) oddzieloną przejściami od nawy środkowej.

Funkcja

z wezwania - być może związana z chęcią nadania charakteru pomnikowego jako miejsce

kultu relikwii apostolarnych

:

-

związanie szczątków

świętych męczenników

z kościołem

wzniesionym w obrębie maista

(zazwyczaj były poza murami),

-

Ambroży

- zdecydował, że

z cmentarza

poza murami należy

przenieść

szczątki, a właściwie

zwłoki, dwóch męczenników -

Gerwazego

i

Protazego

, i umieścić je niedaleko ołtarza.

(

precedens

, który stawał się coraz popularniejszy).

3. Katedra Mediolanska

Pod nią

znajdował się

kościół

pod wezwaniem

św. Tekli

.

Bazylika

pięcionawowa

.

Partia

wschodnia

ukształtowana

inaczej

- apsyda i dwa aneksy na osiach zewnętrznych naw

bocznych:

-

pełniły funkcje pomieszczeń, które później jako

diakonikon

(na szaty i księgi) i

protezis

(przygotowanie chleba liturgicznego) przekształciły się w zakrystię.

Niedaleko znajdowało się baptysterium.

4. Kościół św. Wawrzyńca Większego

San Lorenzo Maggiore
Ukończony koło

400

r.

Zachowany w znacznej mierze.
Układ

centralny

.

Obudowany dodatkowymi oratoriami.

Łączy 2 typy centralne

:

-

czteroliść i kwadrat,

-

kwadrat wpisany w czteroliść nawy środkowej

5. Kościół św. Pawła poza murami

Rzym
Nowa fundacja pod koniec wieku IV (386 - 395).
132 m długości
Brak atrium
Jest to ostatni przykład zainteresowania działalności fundacyjnej cesarzy w Rzymie.
Ostatnia fundacja cesarska - Walentynian, Teodozjusz i Arkadiusz
Zbudowany na pewno przed 410 r., czyli przed złupieniem Rzymu przed Wandalów.
Wzniesiony nad grobem i w związku z grobem św. Pawła.
Bogate wnętrze znane z opisu Prudencjusza oraz grafiki Piraneziego.
W 1823r. - spłonął i został odbudowany praktycznie do podstaw.




Kościoły podwójne:

Charakterystyczne na obszarze Adriatyku z przerzutem na północ i do południowo-zachodnich
Niemiec - m.in. do Trewiru.

1. Bazylika w Achwilei

Baptysterium od wejścia na osi kościoła.

Pierwotne

założenie - budowla złożona z dwóch analogicznych prostokątnych sal połączonych

zróżnicowanymi przestrzeniami.

Po co?

Jakie pełniła funkcje? —>

nie wiadomo

Sięga czasów domów kościoła - wykopaliska potwierdziły istnienie wcześniejszych założeń pod
kościołem.
Nie miały m.in. apsydy.

Pomiędzy

salami znajdowały się, najprawdopodobniej,

mieszkania

:

-

biskupa,

-

diakonów,

-

obsługi.

Część

południowa

-

liturgiczna

- nie ma wejścia z zewnątrz (jedynie z przestrzeni pomiędzy)

Mozaika

:

-

najwieksza posadzka mozaikowa zachowana z kościoła wczesnochrześcijańskiego,

-

ukończona

przed 319 r

.

-

podzielona na prostokąty o rożnych przedstawieniach

-

inne ukształtowanie mozaiki

w partii prezbiterialnej

- Jonasz i wielka ryba

-

clipeus

- błogosławiony biskup Teodor,

-

część korpusowa

- różnorodna ikonografia, czerpie ze świeckiej tradycji dekoracji posadzek

•

wzory roślinne, plecionki,

•

geometryczne kwatery - zwierzęta, quasi-portrety,

•

alegoryczne przedstawienia - pory roku, dobry pasterz itp.

2. Kościół w Trewirze

Fundacja

Konstantyna Wielkiego

, który przeznaczył na ten cel fragmenty pałacu cesarskiego.

Typ kościoła podwójnego o zróżnicowanych bryłach.
Datowany na

około 326

r.

Współcześnie

:

-

lewa

strona

romańska

,

-

prawa

strona

gotycka

,

-

ale nadal wspólne i jako dwa połączone kościoły.

Sarkofagi:

Ikonografia zmieniła się w wieku IV.
Podobne jak w katakumbach.

1. Przechowywany w Luwrze

Przenosi

z III w. podział

na wyróżnione grupy postaci - za pomocą drzew.

Sceny

niepołączone

ze sobą ciągiem

narracyjnym

, ale

połączone treściowo

, budują, poprzez

wybranie scen z ewangelii istotnych dogmatycznie, rodzaj ważnego przekazu.

Wycofanie

opowieści z użyciem

alegorii

o korzeniach

antycznych

- znikają dobrzy pasterze,

filozofowie czy sceny typu bukolicznego, wędkarze itp.
Komponuje się sceny

nowotestamentowe

- pośrodku scena nienarracyjna - Chrystus pomiędzy

Piotrem i Pawłem, dalej:

-

Chrystus i samarytanka,

-

uzdrowienie chorej na krwotok,

-

Hiob,

-

ogólnie działalność Chrystusa.

Wybierane w kontekście śmierci, pokuty i wiary.

2. Sarkofag dogmatyczny

Odnaleziony

w bazylice św. Piotra w okolicy konfesji

, z clipeusem ukazującym parę małżonków.

Twarze

nieopracowane:

-

wykonane w narzucanej warstwie sztucznego kamienia,

-

pod tym opracowane jedynie z grubsza.

Po bokach

:

-

od lewej przedstawienie scen

starotestamentowych

:

•

wąż,

•

Adam, Ewa i młody Bóg,

•

scena z „golemem”,

•

stworzenie,

•

nauczanie,

•

drzewo,

•

grzech pierworodny.

Pas dolny

:

-

Matka Boska z Chrystusem,

-

mędrcy w strojach frygijskich,

-

za tronem - św Józef.

21.11.2016r

.

Z niczym niezwiązane rozważania Romualda:

Powstanie Konstantynopola, który juz w IV wieku przejął rolę Rzymu, już po śmierci Konstantyna.
W V-VI wiek Rzym był pod względem artystycznym mniej prężnym ośrodkiem niż Konstantynopol.
Wiek VI - znaczna część Italii musiała być odzyskana spod panowania germańskich plemion przez
Justyniana.
Kontakt między Rzymem a Konstantynopolem nieprzerwanie istniał - wiązało się to z wymianą
ludzi kościoła np. zakonników, nowe wzorce artystyczne w wpływami wschodnimi np. nowe typy
architektury.
Rawenna - początek V wieku, rezydencja cesarska i ważny ośrodek artystyczno-kulturowy.

Zabytki rzymskie VI-VII wiek:

1. Bazylika Santa Maria Maggiore

Powstanie

: V wiek

•

Zbudowany

po 431 roku za Sykstusa III

(432-440),

•

wskazuje na to również samo wezwanie maryjne —>

sobór w Efezie

-

dogmat o bożym rodzicielstwie Marii

- teotokos,

-

Maria stawała się osoba świętą,

-

godną, aby jej imieniem nazywać kościoły.

Legendy

związane:

1. Sen papieża

Liberiusza o spadającym śniegu

- nazwa inna kościoła Santa Maria delle

Neve

2.

Relikwie żłóbka betlejemskiego

- Santa Maria ad Praesepe

Budowa i wnętrze:

-

trzynawowa bazylika,

-

ponad 70-80 m długości,

-

pierwotnie pozbawiona transeptu,

-

mozaiki

:

•

wczesny okres lata 30 V wieku;

•

znajdują się w strefie miedzy architrawem a okami i na łuku tęczowym oraz w apsydzie -
koniec wieku 13;

•

nowa koncepcja i ukazanie w nich Marii w nowym świetle

-

ściany nawy głównej wsparte na kolumnach o gładkich trzonach i jońskich głowicach wziętych
najprawdopodobniej ze starej świątyni Junony,

-

najpewniej otwarta więźba dachowa zamiast stropu.

2. Baptysterium przy św. Jana na Lateranie

Z czasów

Sykstusa III

.

Korzenie

i kształt w wieku

IV

.

Przebudowane

we wnętrzu - środkowa kolumnada z belkowaniem nad basenem.

3. Kościół San Lorenzo fuori le mura

Za

Sykstusa III

.

Skomplikowany pod względem architektonicznym -

dwuczęściowy

, łączy w sobie dwie budowle

kościelne z różnych czasów.

•

starsza cześć - zachodnia

:

-

poprzedzona portykiem z czasów romańskich,

-

pochodzi z czasów

Sykstusa III

- wezwanie maryjne,

•

nowsza cześć - wschodnia

:

-

za

Pelagiusza II

- ok. lat 80 VI wieku

-

empory z trzech stron: nad narteksem i nawami bocznymi;

-

mozaika łuku tęczowego z końca VI wieku.

4. Kościół San Stefano Rotondo

Najstarsza

sakralna bazylika liturgiczna na rzucie centralnym.

Za papieża

Sincitiusa

(lata 60-80 V wieku)

Peryferia antycznego Rzymu, w miejscu, gdzie znajdowało się przed V wiekiem miejsce kultu
Mitry.

Łączy różne formy centralne.

Wymiary

:

-

średnica = 65m,

-

wysokość = 23m

5. Santa Agnese Fuori le Mura

Powstała w latach 20/30 VII wieku.
Wzniesiony nad katakumbami św. Agnieszki.

Budowa

:

-

empory

z trzech stron.

-

kolumny

sfolie

-

strop późnorenesansowy

-

mozaika

w apsydzie z czasów budowy

6. Kościół klasztorny san saaba

Powstała najprawdopodobniej na przełomie VII/VIII wieku.
W wieku VIII nastały wielkie religijne niepokoje w Bizancjum:

-

ikonoklazm,

-

emigracja w zależności od rozłożenia sił (która strona była w danym momencie górą)

-

mnisi greccy napływali do Włoch.

Budowa

:

-

podłużna,

-

3 nanowa,

-

transeptowa,

-

pierwotnie otwarta więźba dachowa,

-

od razu 3 apsydy - główna i apsydiole na nawach bocznych,

-

kolumnada - antyczne kolumny o zróżnicowanych kapitelach.

Mozaiki:

Ogólnie o technice

:

Technika, która zalicza się do gatunku

malarstwa monumentalnego

, dekorującego ściany, o dużej

skali, silnie oddziałującego na widza. Skala i rozmieszczenie na ścianach i sklepieniach narzucała
charakter treściowy i sposób rozmieszczenia kompozycji.

IV/V wiek

- okres narodzin pewnych systemów malarstwa we wnętrzach sakralnych.

•

Schemat:

przedstawień narracyjnych (

opowieści

) i prezentacyjnych (

alegorie

) —> początkowe

ustrukturyzowanie ikonograficzne.

Możliwe

zastosowanie praktycznie

wszędzie:

-

sklepienie,

-

strop,

-

posadzka,

-

wyposażenie kamienne.

Rozwinięto w Rzymie (

warsztaty rodziny Cosmati

).

Buduje się obraz

z małych sześcianików

o różnej wielkości, zazwyczaj około 1cm3, uzyskiwane z

barwnych kamieni

. Kamienie nie były barwione, chociaż zdarzały się takie, których powierzchnie

pokrywano złotem.

Wciskano

je w zaprawę, na

mokro

, w ostatnią warstwę. W zależności gdzie powstawała mozaika -

odpowiednie przygotowanie warstwy. W celu uzyskania większej elastyczności czasami używano
elementów organicznych.

Zanim ułożono - szkicowano

na mokro kompozycję.

1. Kościół św. Piotra na Watykanie

Powstała

około połowy IV wieku

.

Nie zachowała się

do naszych czasów - znana jedynie z rysopisów i późniejszych prac, które

czerpały z tej mozaiki.
Jej

model był naśladowany

w różnych transformacjach i wykorzystywany w innych miejscach czy

dziełach.
Pojawiło się

ustrukturyzowanie treści

:

-

przedstawienie o charakterze najważniejszym,

-

treściowo podstawowym,

-

główne prawdy wiary,

-

zasady religii,

-

odniesienia do roli kościoła

Znajduje się

w strefie apsydialnej

:

-

monumentalna

-

jedna z pierwszych

-

podzielona na dwie strefy

1. Chrystus tronujący z Piotrem i Pawłem w akcie traditio legis ex clavis, stojący na rajskim

wzgórzu, z którego wypływają cztery rzeki.

2. Przedstawienie baranka z kielichem na wzgórzu rajskim z pochodem owieczek

wychodzących z dwóch miejsc - symboliczne przedstawienie Betlejem i Jerozolimy. Obok
pustego tronu widnieją dwie postaci (kobieta symbolizująca Kościół Rzymski i w czasach
średniowiecza naniesiony na postać wcześniejszą Innocenty III).

-

niektórzy badacze podważają autentyczność

XVII-wiecznych rysopisów

•

wersja alternatywna:

-

w strefie górnej też traditio legis ex clavis - Chrystus stoi,

-

strefa dolna - do tronu zbliżają się oddzieleni palmami apostołowie

-

podstawą do takich rekonstrukcji są fragmenty skrzyneczki z chorwackiej Puli.

2. Mauzoleum Konstancji

Mniej więcej ten sam czas =

połowa IV w

.

Dekoracje w partii środkowej pod kopułą i sama kopuła - zniknęły:

-

znana

z przerysów

-

bogata

struktura

:

•

sceny ze

Starego

Testamentu

•

na brzegu sceny

biblijne

•

najważniejsze

sceny znajdują się

na kopule

Zachowały się mozaiki na

nawie przejściowej

:

-

scena z prac w winnicy

-

tożsame ze zdobieniami sarkofagu

Na

apsydach

:

-

cytaty z mozaiki watykańskiej

•

traditio clavis

•

traditio legis

3. Baptysterium w Neapolu

Powstała

w końcu wieku IV

.

Rozrysowanie poszczególnych scen.
Pierwsza w miarę kompletna mozaika.

Układ

:

-

w

centrum

kopuły - rozgwieżdżony

dysk

, na nim

chryzmon

miedzy alfą i omegą, pod

wieńcem,

-

wokół

przestawienia roślinne i pawie,

-

w

pasach

rozdzielających poszczególne kwatery przedstawienia roślin i zwierząt,

-

w

kwaterach

widnieją przedstawienia

chrystologiczne

- alegoryczne jak i związane z dziejami

Chrystusa.

22.11.2016r.

Mozaiki ciąg dalszy:

1. Południowa Strona San Lorenzo Maggiore

Mediolan
W trakcie budowy głównego kościoła były do niego przystawiane dodatkowe oratoria - najstarszym
jest

San Aquilino

, usytuowane na rzucie centralnej budowli ośmiobocznej.

W

San Aquilino

:

•

mozaika w konchy przedsionka:

-

jedyna zachowana

w całości

-

datowane na czas budowy czyli krótko

po 400 roku

-

przedstawienie:

•

Chrystus:

- młodzieńczy
- urząd nauczycielki,
- w rękach zwój,
- gest oratorski,
- naucza apostołów,
-

treść eklezjologiczna

- zaznaczona zwojem, pozycją, obiektem zbliżonym do widza

- na pierwszym planie, którym jest okrągły pojemnik wypełniony zwojami =

prawdy

z tekstów świętych

, będących podstawą nauczania

•

pojawia się złote tło (powyżej gruntu) sugeruje jednoczesne przeniesienie wydarzenia z
czasów apostolskich w inny wymiar -

chęć nadania znaczenia ponadczasowego

•

po drugiej stronie:

-

resztki przedstawienia

:

•

wgląd w

technologię

mozaiki - tam

gdzie odpadły kamienie

zachował się

szkic kompozycji

-

główne

przedstawienie

:

•

rydwan

ciągnięty przez

4 konie

, najprawdopodobniej powożony przez

Chrystusa

, który był

ukazany przy wykorzystaniu z jednej strony przedstawień Heliosa,

•

u dołu szeroki

pas pejzażu

,

•

dekoracje podzielone na kwatery - w poszczególnych kwarterach, wydzielonych kolumnami
- święci zidentyfikowani przez podpisy.

2. Mauzoleum grobowe

Mozaika datowana

na koniec III

lub tuż po przełomie - na

IV wiek

, ale na pewno powstała

przed

budową Bazyliki św.

Piotra na Watykanie

.

Dyskusja

czy ma rodowód chrześcijański

czy nie:

•

za

interpretacją mozaiki jako jedną z czasów wczesnochrześcijańskich przemawia to, że w 4

punktach

wokół centralnego przedstawienia

Jezusa (lub Heliosa) pojawiają się

rybak

,

pasterz

,

winorośl

.

3. Bazylika Chinitile koło Nolla włochy południowe (?)

Początek wieku V

(lata 400 - 410).

Znana jedynie

z przerysu

.

Znajdowała się w

głównej apsydzie

.

Zbliżenie ku

abstrakcyjnym

i

symbolicznym

formom:

-

nie

ma

postaci ludzkiej

Boga czy apostołów,

-

same symbole w gruncie rzeczy,

-

dominuje

klipeus

,

-

tarcza okalająca krzyż z ptakami,

-

chmury o różnym zabarwieniu z wychylającą się

Manus Dei

,

-

osiowe

zestawienie -

gołębica

Ducha Świętego i

Baranek

na

rajskim wzgórzu

.

4. Santa Sabina

Mozaika

fundacyjna

z lat 30

wieku V

.

Charakterystyczne

personifikacje

- kobiety z księgami lub kodeksami - podpisy identyfikują:

•

Ecclesia ex Circum Cissione

,

•

Ecclesia ex Gentivus

.

Mozaikę tę

należy zestawić z

najbardziej znaną mozaiką

apsydialną

z

początku wieku V

,

znajdująca się w:

5. Santa Pudenziana

Dzieli się na dwa plany:

•

Bliższy

:

-

oprawa architektoniczna,

-

pośrodku

Chrystus

na tronie

, z nimbem, wyzłocone szaty, siedzący na purpurowej podusze

=

ikonografia cesarska

,

-

wokół niego, nieco niżej, zgrupowani

apostołowie

,

-

zwój „

Dominus conservator ecclesie Pudenziane

”,

-

elementy ponadczasowe i relacja ze spotkania, nawiązanie do konkretnego miejsca,

-

pojawiają się też

dwie kobiety

trzymające

wieńce nad głowami

dwóch głównych apostołów

(

Pawła i Piotra

) - przedstawienie to dzięki tej z Santa Sabina, można łatwiej odczytać jako

dwie składowe części Ludu Bożego

,

-

pusty

zazwyczaj tron tutaj jest

zapełniony

, zasiadł na nim Chrystus

=

wypełnienie czasów

końcowych

, co potwierdza plan drugi.

•

Dalszy

:

-

z tyłu przedstawiony pejzaż miejski,

-

wielki krzyż wysadzany kamieniami (

crux gemmata

),

-

niebo w odcieniach niepokojących,

-

w chmurach

zwierzęta apokaliptyczne

i symbol Mateusza,

-

miasto z krzyżem pośrodku =

Jerozolima

.

Nie jest zachowana w stanie idealnym - późniejsze przeróbki i konserwacje.

6. Santa Maria Maggiore

Mozaikowe wyposażenie: łuk tęczowy i ściany boczne.

Na ścianach bocznych

:

•

44

sceny ze Starego Testamentu

•

Ograniczone do:

-

po

prawej

: historii

Mojżesza

,

Jozuego

,

-

po

lewej

: historii

Abrahama

,

Izaaka

,

Jakuba

.

•

Znaczna scen z tych scen zawierała po dwie sceny odrębne.

•

Cykl o charakterze

narracyjnym

.

•

Z bliska

:

-

znacznie więcej przedstawień i znacznie dokładniejsza opowieść niż ta z łuku tęczowego -

wers po wersie

,

-

brak

mocnej hieratyczności,

-

podkreśla się, że mamy do czynienia z

barwnością

i

skalą

.

Na łuku

:

•

Nieliczne sceny ewangeliczne

, które

nie

tworzą

bogatej narracji

, a skupione są na kilku

przykładach z

historii dzieciństwa Jezusa

.

•

Charakterystyka postaci jest inna - sceny są bardziej

prezentacyjne

, charakter

alegoryczny

,

zmuszają do

poszukiwania sensów

zewnętrznych.

•

Pierwotna

apsyda

- przedstawienie najprawdopodobniej

maryjne

.

•

Z bliska

:

-

3

strefy

figuralne

,

-

na końcach przedstawienia architektoniczne,

-

na górze jednolity pas, który łączy się na szczycie łuku tęczowego z przedstawieniem

nieewangelicznym

:

•

dedykacyjno-fundacyjna inskrypcja „

Xystus Episcopus Plebi Dei

”,

•

dysk z pustym tronem,

•

po bokach Paweł i Piotr

•

na tle chmur - symbole ewangelistów (wskazanie

eklezjologiczno-eschatologiczne

)

-

z jednej strony

: sceny z

dzieciństwa

Chrystusa - Chrystus bohater na równe z Marią (dogmat

o Bożym Rodzicielstwie)

•

strefa

górna

:

-

po lewej - zwiastowanie;

-

po prawej - Józef (pierwsze spostponowanie),

•

strefa

dolna

:

-

hołd mędrców,

-

po bokach pustego tronu dwie postaci: Maria i jedna z eklezji;

-

niżej - rzeź niewiniątek;

-

sam dół - Jerozolima z ujęciem murów.

-

z drugiej strony

:

•

ucieczka

świętej rodziny i

ofiarowanie

w świątyni,

•

scena

, której nie ma w ewangeliach ortodoksyjnych, a pochodzi

z ewangelii

apokryficznej

:

-

święta rodzina pojawia się w scenie ugoszczenia przez egipskiego namiestnika
Afrodyzjusza przed miastem Sidone

•

3

mędrcy

odwiedzający Heroda

•

Betlejem

z owieczkami czekającymi przed wrotami miejskimi

•

charakter postaci i ukazanie scen - skupienie uwagi na momencie pojawienia się
Chrystusa - kontekst nowego

dogmatu o rodzicielstwie

.

7. San Paolo fuori le Mura

Przedstawienia umieszczone

strefowo

z mozaiką o wymiarze

eschatologicznym

, która zachowała

się

w drobnych fragmentach

, a

wykonana

została później niż sam kościół -

za

papieża

Leona

WIelkiego

(440-460).

Większy

autentyzm

:

-

w

centrum

- dysk z półfigurą Chrystusa poważnego w nimbie promienistym,

-

po

bokach

- rzędy starców apokaliptycznych, którzy składają hołd,

-

na wyzłoconym

tle

- symbole Ewangelistów,

-

Piotr i Paweł w miejscach

przyłucza

.

8. Kościół świętych Kosmy i Damiana

Druga ćwierć

VI wieku

, ale po 526 roku.

Nowa

kompozycja

ze znanych

elementów:

-

dysk z barankiem,

-

pusty tron,

-

symbole ewangelistów,

-

fragmenty postaci składających hołd Barankowi.

Apsyda

:

-

granatowe tło,

-

Chrystus w przezłoconej szacie, zstępujący po schodach-chmurach

=

wskazówka

interpretacyjna na

Czasy Końcowe

,

-

zaznaczony akwen wodny,

-

grunt z drobnymi przedstawieniami drzew i kwiatów,

-

postaci kierowane

ku Chrystusowi

gestami rąk

przez Pawła i Piotra

, niosące wieńce/diademy

składane w hołdzie - patroni kościoła

Kosma i Damian

(medycy wschodni, cieszący się czcią i

kultem, chrześcijanie, występujący zawsze razem w ikonografii)

-

dalej

- święty

Teodor

z wieńcem ,

-

u dołu

- strefa z owieczkami podążającymi ku Chrystusowi.

9. San Vittore in cie doro

Oratotium

Mauzoleum Św. Wiktora w Złotym Niebie, Mediolan.

Kompletnie

wyzłocona

kopuła.

W

narożnikach

- symbole

ewangelistów

.

Pomiędzy

oknami

- postaci

świętych

.

W

centrum

-

fundator

.

Datowanie:

około V/VI w

.

10. San Lorenzo fuori le Mura

Za

Pelagiusza II

w latach

80 VI w

.

Łuk tęczowy

:

•

Rezygnacja z bogactwa sztafażu, a tłem staje się całkowicie pozłocenie.

•

Uwaga na

postaci

:

-

w

centrum

- Chrystus Pantokrator pomiędzy Pawłem i Piotrem oraz dodatkowi święci,

-

wkraczają postaci nieświęte - postaci

fundatorów

,

-

wykształca się

przekonanie

, że praca wykonana

na rzecz Kościoła

jest jednym z aktów

największej

pobożności

, rozliczanych na Sądzie Ostatecznym.

•

Aspekt ponadczasowy

- symboliczne przedstawienie Jerozolimy i Betlejem.

11. Santa Agnese fuori le Mura

Datowany na

2 ćwierć VII w

.

Fundacja papieża

Honoriusza I

.

Mozaika w

apsydzie

:

-

zachowana w

dobrym

stanie,

-

charakter mozaiki

fundacyjnej

,

-

podobnie jak w oratorium St. Vittore -

nie ma Chrystusa

, za to

jest patronka

kościoła

(Agnieszka) w szacie niebędącej odwzorowaniem jej codziennego stroju, a symbolicznych
szat osoby zbawionej,

-

po

bokach

- duchowni, ten z modelem kościoła = Honoriusz, drugi = niezidentyfikowany ziom,

-

standardowo -

wieńce

owocowo-kwiatowe wychodzące z donic i waz,

-

inskrypcja

fundacyjna.

Konstantynopol

Zanim Konstantyn

się tam zalągł, była to

osada

,

potem

miasto określane mianem

Byzancjum

,

które zostało

zniszczone

pod

koniec wieku II

, a na przełomie wieku

II i III odbudował

je

Septymiusz

Sewer

.

Następnie zainteresował się nim

Konstantyn Wielki

.

Wybór na nową stolicę powodowany tym, że władanie z Rzymu i komunikowanie z dalekimi
prowincjami wschodnimi było utrudnione. Konstantynopol znajdował się

bliżej centrum Imperium

.

Siedzib cesarskich było więcej, ale Konstantynopol wybrano na Nowy Rzym (Nova Roma).

Konstantyn

założył

Konstantynopol na istniejącym mieście

w 324

przy sięgnięciu po pradawne

rzymskie rytuały zakładania miasta dotyczących wyznaczenia obwodu miasta i jego murów.

Legenda

- Konstantyn osobiście poprowadził pług za wołem = nawiązanie do legendy o

Romulusie i Remusie

11 maja 330 roku

- poświęcenie Konstantynopola (Conctantinuo Polis).

-

struktura

wzorowana na Rzymie

,

-

na

najbardziej wysuniętym

w stronę

Azji

cyplu usytuowano

założenie pałacowe

i

Kościół

Bożej Mądrości

.

Plac

- rejon pałacowy, Kościół Bożej Mądrości i hipodrom (jak w Rzymie, pod wzgórzem

palatyńskim) z tego wychodzące ulice portykowe, dalej forum Konstantyna, forum Teodozjusza itd.

28.11.2016r.

Konstantynopol ciąg dalszy

Od północy

wcina się zatoka Złotego Rogu, a od południa Morze Marmara, które łączy się z

Morzem egejskim = położenie miasta

na styku Europy i Azji

stwarza wiele możliwości handlowych i

strategicznych.


Zakładanie samego miasta rozpoczęto w

roku 324

- nowa struktura urbanistyczna założona na

wcześniej istniejącej osadzie.

Układ

:

-

od wschodu - rejon pałacu cesarskiego z Kościołem Mądrości Bożej, skąd wychodzi główna
ulica

Zdobyty

siłą

właściwie tylko dwa razy:

-

1204 r.

- czwarta wyprawa krzyżowa - zamiast walczyć z poganami Krzyżowcy zdobyli

Konstantynopol i ustanowili Cesarstwo Łacińskie, funkcjonujące do około 1260 r.

-

1453 r.

- przez Turków Seldżuckich

Mury obronne

Mury lądowe:

-

miasto otoczone murami

-

mury przesuwano w związku z szybkim rozrastaniem się miasta:

-

przed murami konstantyńskimi (około 5,5 km) powstały suburbia i osady

-

w początkach wieku V, za Teodozjusza II, koło roku 410 zaczęto budować kolejne mury

-

mury Konstantyna się nie zachowały,

-

mury teodozjańskie zostały - budowano je prawie do końca panowania Teodozjusza

-

konstantyńskie

i

teodozjańskie

:

•

pierścień wewnętrzny i zewnętrzny,

•

poprzedzone fosa o znacznej szerokości

-

początek VI w. - kolejny obwód murów, wzniesiony

za Anastazjusza

I około roku 512:

•

w znacznej odległości od miasta

•

długość łączna: około 75 km

-

dzięki murom i położeniu -

łatwa obrona

połączona negocjacyjną polityką władców

-

mur Teodozjusza II z początków V w.

:

•

mury wewnętrzne - wyższe

•

mury zewnętrzne - niższe

•

baszty

•

łącznie około 96 wież

•

fosa - poprzedza mur, około 20 m szerokości

•

system umocnień dość skuteczny

•

np. Germanie czy Słowianie docierali pod mury, ale nie decydowali się na oblężenie

Mury morskie:

-

założenie, że od strony morza podwójny pas murów jest niepotrzebny

-

zachowane

Budowle

Rejon pałacu i hipodromu oraz kościołów:

-

dworskiego

- Mądrości Bożej; Pokoju - Eirene

-

klasztornego

- św. Jana Studios, znajdujący się przed murami konstantyńskimi

Kościół pod murami konstantyńskimi

-

jeden z pierwszych

-

Kościół św. Apostołów, który Konstantyn wzniósł z myślą o stworzeniu własnego mauzoleum,
nekropolii grobowej

1. Kościół św. Apostołów

-

uzyskał formę kościoła z kopułą

-

sytuowany na planie krzyża łacińskiego

-

według relacji miał mieścić nekropolę pośród kenotafiów (pozornych pomników apostołów;
Konstantyn jako 13 apostoł)

-

miejsce pochówku Konstantyna

-

datowany na VI w.

-

dotrwał do zdobycia przez Turków

-

początkowo miał zostać zamieniony na meczet, ale Mehmet II zdecydował o jego zburzeniu i
rozebraniu

2. Kościół Blacherneński

-

Blachernes 0 dzielnica na skraju północnym

-

w XI w. przeniesiono tam rezydencje cesarskie, najpewniej z uwagi na zbytnie otwarcie starego
kompleksu na miasto

-

pałac blacherneński - charakter monumentalnego założenia pałacowego

-

dawne założenie pałacowe - niewykorzystywane

3. Pałac cesarski - pierwotny

-

stan z końca epoki, w której był wykorzystywany:

•

wiele podstaw literackich do rekonstrukcji

•

obszar podzielony na część męską i część żeńską

•

część  cesarzowej niedostępna dla mężczyzn - np. Teodora, żona Justyniana Wielkiego,
ukrywała patryjarchę skazanego na banicje

4. Hipodrom

-

służył do wyścigów konnych rydwanów

-

położenie i związek z pałacem - naśladowanie hipodromu palatyńskiego

-

trybuny z zewnątrz obudowane dodatkowymi budowlami

-

od strony półkola - pomieszczenia obsługi

-

bieżnia rozdzielona niskim murem, na którym ustawiano różnego rodzaju pomniki:

•

zwycięzców wyścigów

•

trofea ściągnięte z różnych stron Imperium

•

pomnik cesarski - obelisk Teodozjusza I

•

trójnóg delficki - 5 w. p.n.e. wyrocznia, ufundowany jako wotum po bitwie pod Platejami

•

kopia wilczycy kapitolińskiej

Akwedukty:

W Konstantynopolu znajdują się dwa znane akwedukty:

1.

Walensa

- wybudowany przed bitwa pod Adrianopolem

2.

Teodozjusza II

- z pierwszej połowy wieku V

Doprowadzały wodę, która gromadzona była w cysternach:

1. Cysterna fundacji patrycjusza Aspara

-

jedna ze starszych

-

datowana na około 459 r.

-

pojemność: ok. 23000 m3

2. Cysterna Bazyliki

-

w pobliżu Hagia Sofia

-

odbudowana po 532 r.

-

138 m długości

-

65 m szerokości

-

pojemność ok 70 000 m3

Budowle sakralne:

Nie zachowały się te z czasów Konstantyna.

1. Kościół św. Jana Studios

-

wezwanie Jana Chrzciciela, a Studios jest od fundatora - patrycjusza Studiosa

-

poświecenie: kolo 463 r.

-

bazylika emporowa

2. Rotunda Galeriusza

-

Saloniki

!

-

datowana na początek IV w. (ok.

304 - 306 r.

)

-

miała być mauzoleum cesarskim,

-

została jeszcze w IV w. przekształcona do celów sakralnych

-

połączona z terenem pałacu Galeriusza szeregiem arkad z wplecionym łukiem tryumfalnym

-

w latach 80 IV w.

:

•

dodano prezbiterium i mozaiki.

-

schemat

zbliżony do mauzoleum cesarzowej Heleny:

•

wielkie nisze sklepione kolebkowo

•

kopula,

•

apsydialne zamknięte prezbiterium

-

zmienione

wezwania

:

•

św. Jerzy - najbardziej znane

•

są sugestie, że miała inne pierwotne wezwanie

-

mozaiki

:

•

u nasady kopuły i w niszach na dolnym poziomie

•

w centrum znajdował się dysk zapewne z przedstawieniem chryzmonu lub baranka, niesiony
przez anioły

•

obrzeże - ukazania świętych

•

pewna analogia do mozaik z Rawenny

3. Kościół św. Demetriusza

-

wzniesiony w kilku

etapach

:

•

początek budowy po

413 r.

•

forma ostateczna kolo końca

V w.

•

przebudowy do około wieku

VII

-

św.

Demetriusz

- najważniejszy ze świętych wschodnich

-

zamieniony pod koniec XV w. na meczet

-

bazylika emporowa pięcionawowa

-

przy murach bocznych widoczne dwa dachy pulpitowe

-

główna nawa na tyle podniesiona, że mogła być oświetlona - gęste zestawienie okien -
doświetlenie empor i naw bocznych.

-

partia wschodnia - quasi transept ujęty w sanktuarium z relikwiarzem św. Demetriusza

-

wnętrze

:

•

dobrze zachowane pod względem murów

•

w duchu bizantyjskim.

•

kolumny z nasadnikiem,

•

arkady,

•

powtórzenie rytmu kolumnowego na drugiej kondygnacji

•

alternacja podpór

•

kwadratowe filary

•

nierówna liczba kolumn,

•

pierwotnie bogatsze dekoracje, w szczególności mozaikowe i okładziny marmurowe,

4. Kościół św. Dawida

-

Saloniki

!

-

około 500 r.

-

architektonicznie nie za ciekawy

-

nowa tendencja - centralny układ

-

cztery pomieszczenia boczne z niewielkimi apsydami

-

wewnątrz:

•

mozaika, jedna z najlepiej zachowanych z tego okresu

•

w czasach tureckich została zamurowana i późno odkryta

•

nie ma ani zniszczeń, ani uzupełnień

•

ukazuje tronującego Pantokratora ujętego w całości w nimb

•

tronuje na luku tęczy - symboliczny charakter Kosmokratora

•

otoczony symbolami ewangelistów

•

po bokach pejzaż nadwodny - ukazanie przyszłej szczęśliwości rajskiej

•

pojawiają się prorocy

•

Chrystus ponad wzgórzem rajskim z rzekami

Pomniki

Z czasów przed Teodozjuszem Wielkim nie ma ich zbyt wiele. Można mówić o układzie
urbanistycznym, ale z czasów konstantyńskich nie zachowały się żadne.

Szczątkowo zachowała się

Kolumna Konstantyna

:

-

wzniesiona za jego życia

-

na Forum Konstantyna

-

właściwie nie zmieniała miejsca

-

pewnie około 40 m

-

trzon z porfiru

-

podstawa z bloków marmurowych

-

dziś niższa

-

brak posągu cesarskiego odlanego z brązu i wyzłoconego

-

postument też nie jest forma oryginalną - odbudowany w celu wzmocnienia

Na forum Teodozjusza I

:

-

znajduje się jemu poświęcony pomnik

-

budowla o charakterze łuku tryumfalnego

-

wiele kolumn tworzy podstawę pod blok niosący pomnik cesarski

-

zachowały się fragmenty z wieloprzęsłowego łuku,

-

część elementów z końca IV wieku

Obelisk

:

-

łączy 2 elementy:

•

oryginalny blok ściągnięty z Egiptu

•

dolną część wykonaną w 390 r.

-

inicjator: prefekt Proculus,

-

zwycięstwo Teodozjusza nad uzurpatorami: Maximusem i Victorem

-

ikonografia świecka

-

na dole - sceny transport obelisku

-

na górze - widok trybun hipodromu

-

jedyny motyw chrześcijański - sztandar z chryzmonem

29.11.2016 r.

Rawenna

STORY TIME:

10 lat przed przełomem wieku IV i V, w 390 r. urodziła się Teodozjuszowi I Wielkiemu, którą
nazwano Elia Galia Placydia, siostra przyrodnia późniejszych cesarzy Honoriusza i Arkadiusza.
Jest ona wielką postacią historyczną i znacząca dla Rawenny I połowy V wieku.
Osierocona w wieku 4 lat przez matkę, a w wieku 5 lat przez ojca, oddana zostaje pod opiekę
innych osób - Stilichona, dowódcy amii rzymskiej stacjonującej w Italii, i Sereny, krewniaczki Gai.
W 405 r. zaręczona z synem Stilichona, Eucheriuszem. Małżeństwo jednak nie doszło do skutku,
ponieważ w 3 lata po zaręczynach Stilichon i Eucheriusz zostali zamordowani w intrydze
pałacowej - ówcześni historycy wskazują, że zamieszany w nią mógł być Honoriusz. Później
aresztowana została Serena, którą ostatecznie stracono w Rzymie - wg Zosimosa Galia miała
wydać zgodę na egzekucję.
Jednak usunięcie silnego dowódcy wojskowego umożliwiło atak barbarzyńców na Italię - Wizygoci
pod wodzą Alaryka, w 410r. splądrowali Rzym i wzięli zakładników - wśród nich była Galia.
Alaryk zmarł w tym samym roku.
Ataulf, szwagier Alaryka, objął władzę. Ożenił się on a Galią w wyznaniu rzymskokatolickim, w
Narbonne. Galia urodziła syna w tym samym roku i nazwała go Teodozjusz. Ojciec zmarł, dziecko
zmarło, ale póżniej je ekshumowano i przewieziono do Rzymu, gdzie pochowane zostało w
Bazylice Watykańskiej.
Około 416 r. Honoriusz pertraktował z Wizygotami i kazał im oddać Galię. Wróciła i wzięła ślub z
Konstantyniuszem III, który objął władzę konsularną. Galia rodzi Honorię i Walentyniana -
późniejszego cesarza (od 425 r., ale Galia sprawuje funkcję regentki przez 35 lat).
Gdy chciała wraz z dziećmi przedostać się do Rawenny - prawdopodobnie przez Adriatyk, złapała
ich burza, ale tym razem nikt ważny nie zginął. xD

THE END

1. Kościół św. Jana Ewangelisty

-

Rawenna

-

fundacja Galii

-

lata 20/30 V w.

-

bazylika trójnawowa

-

ceglana

-

apsyda wieloboczna z zewnątrz

-

gęsty rytm okien

-

resztki mozaik posadzkowych

-

mozaiki w apsydach:

•

ponad łukiem tęczowym: scena ukazująca płynących na statkach Galię i dzieci oraz ich
uratowanie z burzy - za wstawiennictwem św. Jana Ewangelisty

•

poniżej - motyw tronującego Chrystusa w szacie purpurowej

•

wymiar eklezjologiczny - ewangelie w gablotach

2. Mauzoleum Galii Placydii

-

450 r. - śmierć Galii

-

pochowana w Rzymie na Watykanie

-

budowla o charakterze memorialnym

-

układ centralny na planie krzyża

-

skromnie artykułowane ściany - rzędem płaskich nisz i gzymsem

-

nie było budynkiem samodzielnym - przyłączone do kościoła bazylikowego fundacji biskupa
Ursusa

-

wnętrze:

•

przedstawienia św. Wawrzyńca,

•

cztery ramiona krzyża nakryte kolebkami

•

środkowa część wyższa i nakryta kopułą

•

całość ścian od arkad:

-

w gore - mozaiki

-

niżej - okładziny kamienne

•

okna przekryte taflami alabastru

•

ikonografia:

-

na wprost wejścia - św. Wawrzyniec

-

pod kopułą - postaci świętych niezidentyfikowanych - gesty o charakterze oratorskim,
zwracają się do przedstawienia w kopule

-

w górze: wygwieżdżone niebo, symbole ewangelistów i znak krzyża

-

ukazanie cienia ognia - atrybut św. Wawrzyńca, który niesie zloty krzyż (symbol
zwycięstwa) oraz otwarty kodeks

-

nad wejściem znajduje się mozaika z Chrystusem - pasterzem, który wspiera się na krzyżu,
otoczony owcami - Chrystus jako konserwator eklezji (ogółu wiernych).

3. Baptysterium Ortodoksów

-

nazwa wiąże się z okresem późniejszym

-

zbudowane jako baptysterium rzymsko-katolickiej katedry Ursusa

-

powiększone w połowie wieku V (około 450/460 r.)

-

stojące osobno

-

obok Pałacu Biskupiego

-

ośmioboczne

-

niewielkie aneksy na co drugim boku

-

górna partia artykułowana niszami kryje kopułę nakrywającą wnętrze jednoprzestrzenne

-

zachowały się kompletne mozaiki:

•

strefa arkad - fundacyjne

•

strefa okien - plastyczna

•

okna ujęte w arkady niesione przez kolumienki

•

niezwykła dekoracja plastyczna - architektoniczna, rzeźbiarska:

-

wyobrażenia apostołów i świętych z dodatkowymi scenkami z postaciami biblijnymi i
Chrystusem

-

mozaika w kopule - chrzest Chrystusa, któremu towarzyszy bóstwo Jordanu.

-

wczesne pojawienie się reliefu

4. Kaplica pałacowa w Pałacu Arcybiskupim w Rawennie

-

niewielkie wnętrze

-

na planie krzyża

-

nakryte żaglastym sklepieniem

-

kompletne mozaiki

-

okładziny kamienne

-

końcówka wieku V

-

kolejna fala inwazji Germanów - tym razem Ostrogoci

-

sklepienie - atlanci podtrzymują dysk z chryzmonem

-

przedsionek - mozaika nad wejściem - Chrystus depczący po głowie lwa i węża:

-

nowa ikonografia - Chrystus jako żołnierz, z krzyżem na ramieniu i otwartym kodeksem „ego
sum via, veritas et vita”

5. Kościół San Apolinare Nuovo

-

trojnawowa

-

mozaiki zachowane na ścianach bocznych

-

początek budowy - po 493 r.

-

fundacja ostrogocka

-

wystrój mozaikowy pierwszej fazy - ostrogocki, stare wezwanie - Salvator, potem św. Marcin i
ostatecznie Apolinary po przeniesieniu jego relikwii

-

wystrój mozaikowy drugiej fazy - po wypędzeniu Ostrogotów

-

mozaiki na

3

strefy:

•

rząd pochodów

- męski i żeński, o punktach wyjścia położonych przy fasadzie, męski - z

widoku Rawenny, żeński - z miasta Classe

•

strefa międzyokienna

- wizerunki świętych

•

tuż pod stropem

- naprzemiennie pokazane nad figurami świętych baldachimy i sceny z

Nowego Testamentu

Teodoryk:

-

król ostrogocki

-

wyksztalcony

-

obeznany z dworem bizantyjskim

-

urodził się na granicach cywilizacji w 454 roku - na terenie dzisiejszej Austrii pomiędzy
Wiedniem a Bratysławą

-

syn królewski

-

przebywał w Konstantynopolu do którego trafił jako zakładnik

-

urzędnikami czynił najznamienitszych ówczesnych intelektualistów

-

zmarł w 526 r.

-

trafił do legend i stał się jednym z bohaterów średniowiecza - jako Dytryk

05.12.2016r.

Z niczym niezwiązane rozważania Romualda:

Teodoryk był trochę okrutny, ale nie był zwykłym nieuczesanym brutalem.

Baptysterium Ariańskie/Ostrogockie:

-

bryła zbliżona do rzymskokatolickiego

-

plan ośmioboczny

-

w centrum basen chrzcielny

-

skromna i surowa na zewnątrz

-

kontrastuje z tym wnętrze - „przepyszne” (Romuald, ja cię proszę - uspokój się!)

-

mozaika tylko w kopule: chrzest Chrystusa

-

styl przedstawień zmienia się - efekt wcześniejszych kontaktów Rawenny z Bizancjum obecnych
w kulturze ostrogockiej, mamy do czynienia z zeschematyzowaniem, które przedkłada wartości
walorowego kształtowana szat na sztywny rysunek, tło staje się abstrakcyjne - nie stosuje się
błękitu. „Jan Chrzciciel bardziej w ocelotach niż w wielbłądzim futrze.” (Romuald, co ja
mówiłam?)

Mauzoleum Teodoryka

W 526 r. Teodoryk zmarł, a po jego śmierci nie było mocnego zastępcy, wiec walki o wpływy
spowodowały interwencje bizantyjska i usunięcie Ostrogotów z Rawenny.

-

1 połowa VI w. - powstało pewnie jeszcze za życia Teodoryka - wczesne

lata 20 VI wieku

-

poza miastem

-

z bloków kamienia

-

dwie nasadzone na siebie części: różnie tradycje i kultury

1.

kondygnacja

- dziesięciobok, głębokie arkady, pomieszczenie dolne ma rzut krzyża

greckiego

2.

kondygnacja

- w przybliżeniu okrągła, nie zachowała się zewnętrzna galeria,

pomieszczenie okrągłe z jedną niszą, wejście na osi dolnej kondygnacji

-

całość kryje czasza „

kopuła

” - nie jest to kopuła konstruowana, ale monolityczna (quasi-kopuła):

•

jeden wielki głaz - tradycja grobów germańskich

•

ma 11 m średnicy,

•

obliczono, że może ważyć koło 470 ton

•

kamień sprowadzany nie z alp, ale z drugiego wybrzeża Adriatyku - z Istrii

•

12 uchwytów, na każdym imię apostoła

•

element dekoracyjny poniżej czaszy - z germańskich tradycji złotniczych - fryz ornamentalny

-

watek ciosowy

-

okienka szczelinowe

Powrót do Konstantynopola

532 r. - zmiana w architekturze

STORY TIME

Justynian I Wielki, który trafił na tron przy pomocy wuja - cesarza Justyna.
Około 20-letni Justynian przejmuje władzę, a już zanim objął tron ożenił się z Teodorą, która
najprawdopodobniej pracowała na Hipodromie - Prokopiusz z Cezarei opisuje, iż była ona córką
niedźwiednika, który zmarł pozostawiając wdowę z nieletnimi dziećmi. Wdowa wymyśliła jak
dotrzeć do władcy - wyszła z dziećmi na bieżnię w trakcie przerwy i błagała o łaskę oraz możliwość
pozostania w dotychczasowym lokum.
Starsza siostra trafiła „w pewne kręgi”, a Teodora dopiero po paru latach zaczęła funkcjonować w
kręgach bonvivantów dworskich. W pewnym momencie zniknęła nagle z Konstantynopola i miała
pojawić się w Egipcie, gdzie nawiązała kontakty wśród środowiska pustelniczego mężów
religijnych. Miało ją to doświadczenie zmienić i po paru latach pojawia się w Konstantynopolu.
Sprawiała wrażenie pobożnej, ale też nie stroniła od dworu - wkrótce potem została żoną
Justyniana. („Nie bójcie się kobiet nawróconych.” - Romuald mój miszcz xD)

*przeskok w czasie*

Ludność nie wytrzymuje podatków - powstanie ludowe na masowa skale (powstanie Nika). W celu
wywołania „spiknęły się ze sobą dwie opozycyjne frakcje kibolskie na hipodromie” (Ktoś tu się dał

ponieść fantazji.

❤ ). Cesarz się zamknął w pałacu i chciał uciekać.

Relacja Prokopiusza: mocna kobieta - Teodora, miała powstrzymać mężczyzn przed ucieczką.
Manewr z gwardia Belizariusza - Rzeź Tysięcy: bramy Hipodromu zamknięto i otwarto na wjazd
konnicy, która dokonała masakry.

THE END

1. Hagia Sophia

Podczas powstania spłonęła Hagia Sophia - wybudowana przez Konstantyna, przebudowana
przez Teodozjusza.
Odbudowa nadała jej nowy kształt:

•

rozebrana całkowicie

•

pozostały jedynie fragmenty pierwotnego narteksu

Nowi

architekci

:

•

Antenios z Trales

•

Izydor z Miletu

-

532 r. - rozpoczęto prace

-

537 r. - poświęcono

-

łączy w sobie dwa typy planów:

•

plan centralny

•

plan podłużny

•

tzw.

centralizująca forma z dominująca wysoko kopułą

-

dane

podstawowe

:

•

5 lat budowy

•

architekci ww

•

długość - 81 m

•

szerokość - 70 m

•

centrala kopula ma średnicę ok. 33m

•

wnętrze wysokie na około 55 m

•

kopula współczesna nie jest tą oryginalną, gdyż tamta się zawaliła - w 558 r. odbudowana
przez Izydora Młodszego z Miletu

-

prezbiterium od południa

-

półkopuły - konstrukcyjne, podtrzymują kopułę

-

wnętrze

:

•

rozwiązania eksedralne z otwarciem na empory w partiach półkopuł

•

nada główna skomunikowana z bocznymi, które łączą się z pylonami

•

filary wieloczęściowe

•

sklepienia krzyżowe na centralnej osi kopuły

•

ściany wyłożone okładzinami kamiennymi

•

powyżej okładzin - mozaika, która w czasach tureckich została w większości zamurowana i
zatynkowana lub zniszczona, ale zachowały się elementy czysto dekoracyjne

-

wystrój pierwotny opisany został w czymś typu

ekfrasis

-

Paweł Sydentrarios ok. 562 r

.

2. Kościół pod wezwaniem Pokoju - Hagia Eirene

-

pełni obecnie funkcje kulturalne - sala koncertowa

-

konstrukcja - schemat podstawowy:

•

kościół podłużny

•

nakryty kopulą

•

kopula wsparta na filarach

-

w VIII w. odbudowany

3. Kościół św. Serwiusza i Bachusa

12.12.2016r.

Zróżnicowana i odmienna architektura

w regionie afrykańskim

np. po podbojach terenów egipskich

przez Arabów (południe od Egiptu, Kair) obszar, który pozostał chrześcijański, oddzielony został
pasem muzułmańskim od Bizancjum, ale kontakty nie ustały i Bizancjum, aż po wiek XIV
wypływało na sztukę i architekturę.

Obszar

państw nubijskich

- rozciągał się wzdłuż kolejnych katarakt na Nilu - polska ekspedycja pod

Michałowskim od końca lat 60 badała tamten obszar.

1. Orleansville, Eglise Saint-Reparatus, Algieria

-

regularna bazylika

-

1 połowa IV w.

-

prostokątna

-

możliwe przemianowanie bazyliki świeckiej do funkcji liturgicznych

-

nawa główna zamknięta z dwóch stron apsydami

-

zachowany najstarszy labirynt - znaczenie magiczne

2. St. Babylas, Antiopia

-

koniec IV w.

-

założenie architektoniczne wokół grobu czczonego lokalnie świętego

-

w sferze obyczajowości chrześcijańskiej inspiracją pozostawały działania Konstantyna i jego
matki w Ziemi Świętej - ten sposób upamiętniania miejsca działalności i śmierci przeszedł niżej -
na upamiętnianie mężów kościoła

-

martylion - miejsce grobu świętego

-

rozbudowany poprzez dodanie czterech ramion - zbliżony do krzyża greckiego

-

później postawała nekropola - w obrębie ramion odbywały się pochowki ad sanctos

-

nastąpiło dostosowanie funkcji do obyczajów

-

ośrodek pielgrzymkowy

3. Calcat si man

-

ośrodek pielgrzymkowy na wschodzie

-

św. Szymon Stylita Starszy

-

forma ostateczna w 2 połowie wieku V dzięki wsparciu cesarza Zenona

-

nie jest to grób, ale miejsce upamiętniające życie św. Szymona

-

przestrzeń centralna na ośmioboku z aneksami i skomunikowana przez arkady z trójnawowymi
bazylikami

4. Rusafa Sergiopolis

5. Mauzoleum św. Sergiusza

6. St. John, Efez

-

za Justyniana

-

kościół kopułowy

-

na planie krzyża łacińskiego

7. Klasztor św. Katarzyny na Synaju

-

z czasów Justyniana

-

funkcjonuje do dziś - od średniowiecza i nieprzerwanie

-

nigdy nie zagrabiono wyposażenia

-

miejsce, gdzie nagromadziła się i zachowała sztuka wczesna ikonowa np. zbiór kilku tysięcy
ikon z najwcześniejszymi datowanymi na wiek VI, niektóre z nich zostały wyciągnięte i
wyhandlowane od zakonników w XIX wieku, można je zobaczyć w zbiorach muzealnych m.in. w
Kijowie

-

znajdował se ina trasie pielgrzymek do Palestyny - przystanek i wota

-

mozaika z polowy VI w. ze sceną przemienienia Chrystusa

Drobniejsze zabytki ruchome, które funkcjonowały w obszarze ówczesnego świata na styku
świeckiego i kościelnego miedzy IV / VI w.:

-

metalowe o różnych funkcjach,

-

mikroplastyka (m.in. z kości słoniowej)

-

kamienne wyposażenie kościołów

MISORIUM

-

misa lub patera

-

rytuały związane z władzą cesarska - w rocznice objęcia rządów rozdawano pieniądze w
symbolicznych sumach

RELIKWIARZE

-

skrzyneczka z Drescii

-

2 połowa IV wieku (ok 375 r.)

DYPTYKI

-

pierwotnie funkcjonowały jako okładki tabliczek służących do pisania

-

typy:

•

chrześcijańskie

•

świeckie

•

konsularne

19.12.2016r.

Ikony

Trwałość wczesnego (VI/VII w.)

malarstwa ikonowego

wynikało z wykonywania ikon techniką

enkaustyczną.

Ikona nie jest terminem, który łączy się wyłącznie z malarstwem czy z malarstwem na przenośnych
drewnianych płytach/deskach, ponieważ w obrębie kultury bizantyjskiej funkcjonowały

różne

jej

rodzaje

:

-

ikona

mozaikowa

-

ikona

kamienna

-

ikona

reliefowa

-

ikona wykonana

w kości słoniowej

Wyraz „ikona” ma inne znaczenia, chociaż potocznie rozumiany ma pewne zawężone i określone
desygnaty - przede wszystkim odnosi się do techniki malarskiej. Narzuca się skojarzenie ikon z
kręgiem kultury ruskiej (np. Matka Boska Włodzimierska z ok. 1120 r.) i z okręgu kościoła
wschodniego i cerkwi, ale są to przykłady dość późne i powstają już po ikonoklazmie - czyli
właściwie po połowie wieku IX.
Od tego momentu nastąpiły zmiany w malarstwie użytkowym kościoła wschodniego, a nowe
malarstwo religijne zostało zeschematyzowane, co zaowocowało stworzeniem sztywnego kanony -
nie można było wychodzić poza pewne schematy ikonograficzne np. przy malowaniu Madonn.

Sam termin ikona ma swoje starsze źródło - z greckiego znaczy po prostu „wizerunek” i odnosi się
do wizerunku osoby, postaci

Z terminem „ikona” wiąże się też termin w historii sztuki - „

weraikon

” czyli ikona prawdziwa,

prawdziwy wizerunek.
—> pojawia się w momencie, kiedy po kilku wiekach powstawania malarstwa religijnego w obrębie
wschodniego kościoła doszło do dyskusji o istocie obrazów.
Niezależnie od ścieżki artystycznej, w tradycji religii chrześcijańskiej zaistniały wizerunku
nadnaturalne, w sensie nie powstałe z ludzkiej reki określane terminem „acheiropita”. W kontekście
dyskusji o istocie Chrystusa (na jakiej zasadzie egzystują w nim dwie natury: boska i ludzka) w
wieku III/IV pojawia się pytanie jak wyobrażać i przedstawiać te natury.
W kontekście tych dyskusji zawsze będzie pojawiała sprawa zakazu przedstawiania postaci Boga.

Jednym z najstarszych poświadczonych wizerunków z czasów Chrystusa, który znany był z
przekazów już w początkach IV w.:

-

tkanina króla Abgara (

mandylion

) - miała to być tkanina z odciśniętą w niej twarzą Chrystusa,

powstała za życia Chrystusa

-

STORY TIME - w czasach Chrystusa żył sobie król Abgar, władca Osroene ze stolica w Edessie.
Miał on korespondować z Jezusem podczas swojej choroby. Abgar chciał dostać jakiś znak,
który miał być nośnikiem łaski uzdrowienia. Ananiasz miał wrócić do Edessy z tkaniną, na której

Chrystus miał odbić swoja twarz, a niedługo potem Abgar miał przyjąć chrzest i wyzdrowieć.
THE END

Najsławniejsze mandyliony

1. Watykan
2. Volto Santo

Obrazy

Wizerunek malowany nie jest pomysłem chrześcijańskim np. pochówek w starożytnym Egipcie i
maski pośmiertne. Tradycja malowania wizerunków skonkretyzowanej osoby istniała „od zawsze”.

Ikony chrześcijańskie - najstarsze zachowane są dosyć późne i nie są dokładnie datowane,
najstarsze na okolice wieku VI czy VII.

Klasztor św. Katarzyny na Synaju

- wielki zbiór ikon, który dopiero koło lat 50 XX w. zaczął być

naukowo inwentaryzowany.

Jedna z najważniejszych ikon synajskich, która w obrębie malarstwa ikonowego stworzyła kanon
przedstawień Chrystusa - datowana na wiek VI, malowana na desce w technice enkaustycznej
(korzenie egipskie).

Oczy będące zwierciadłem duszy - istotny element przedstawień ikonicznych, ekspresyjne.

Wizerunki typu fajumskiego - dużo wspólnego z nimi miały wczesne ikony.

Malarstwo z apsydy w kościele św. Apollona w Egipcie

-

datowana na mniej więcej VI / VII wiek

1. Ikona św. Piotra

-

z Synaju,

-

datowanie: 2 połowa VI w.

-

enkaustyka

-

tło, które ukazuje aediculę - wskazuje na przechodzenie wzorów ikonograficznych pomiędzy
obszarami i epokami

2. św. Jan Chrzciciel

-

Kijow

-

datowanie: szerokie, VI - VIII w.

Ikonoklazm i spory o obrazy:

W Bizancjum doszło do refleksji, której punktem zapalnym był akt dokonany przez Leona III, który
nakazał zdjąć z bramy pałacowej w Konstantynopolu wizerunek Chrystusa. Akt zdjęcia i
późniejszego zniszczenia ikon uważa się za początek ikonoklazmu - wielkiego kryzysu religijnego i
politycznego, który z różnym nasileniem trwał do 843 r.
Ten nagły sprzeciw wobec obrazów przedstawiających postacie związane z religią chrześcijańską
napotkał na siny opór.
Trzeba brać pod uwagę wpływy innych kultur (judaizmu, arabskiej - zakazujące przedstawień
obrazowych) na Bizancjum.

Ruch ikonoklastyczny i nakazanie przez władze niszczenia obrazów (ponoć na dużą skalę) - nie
był to okres sprzyjający sztukom plastycznym.

787 r. - II sobór w Nicei

ustanowił zasady kultu obrazów, rozgraniczenie pomiędzy:

-

latria - prawdziwa adoracja; przyznana Bogu,

-

proskynesis - cześć; oddawana obrazom.

Na pamiątkę przywrócenia kultu obrazów w 843 r. ustanowiono święto Ortodoksji.

Ikony wędrowały na obszar zachodni.
Zachód i papieże zachodu zajmowali stanowisko wstrzemięźliwe lub przyjazne ikonodulom np.
Grzegorz II i Grzegorz III - potępili ikonoklazm. Na teren Italii uciekano ze wschodu w okresach
przewagi ikonoklazmu.

3. Matka Boska z Chrystusem

-

ok 600r.

-

Panteon

4. Matka Boska

-

Santa Maria Nouva

Zmiana przepisów obejmowała i prowadziła krótka droga do zeschematyzowania, określenia typów
ikon. Ograniczało to swobodę malarzy, którzy, aby malować, musieli być „w stanie łaski”, a
warsztat musiał być poświęcony - reguły były spisane. Proces malowania był poddany takim
samym regułom jak pismo.

Długie oddziaływanie wschodniego malarstwa na teren Italii —> dominująca stylistyka w
malarstwie religijnym miała silne powiązania z Bizancjum -

maniera graeca

.