SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA
1. Struktura architektoniczna bazyliki wczesnochrześcijańskiej, przykłady budowli rzymskich, czas powstania
Po ukazaniu się Edyktu Mediolańskiego chrześcijaństwo znalazło się pod opieką cesarza Konstantyna Wielkiego i jego matki św. Heleny. Jest to czas budowania licznych kościołów, często w miejscach związanych z kultem męczenników oraz dostosowywania do potrzeb ceremoniałów religijnych istniejących już budowli. W tym czasie ukształtowały się dwa typy budowli:
budynki na planie centralnym, planowane na rzucie koła, wieloboku (często ośmioboku) albo w formie bardziej złożonej, np. wieloliścia z przekryciem dachem namiotowym lub kopułą.
W bazylikach poszczególne nawy rozdzielone były kolumnadą, z których środkową kończono apsydą. W budowlach powstających we Wschodniej części imperium dodano po bokach absydy pastoforia w kościołach wczesnochrześcijańskich dwa małe pomieszczenia w prezbiterium przylegające symetrycznie do boków apsydy. Była dwudzielną zakrystią przeznaczoną na przygotowanie naczyń i szat liturgicznych (prothesis) oraz początkowo przestrzeń dla diakonów, później na przechowywanie przedmiotów liturgicznych (diakonikon). (uzyskując trójdzielne zakończenie naw. Dach był rozwiązywany przy pomocy drewnianej, widocznej z wnętrza więźby. Na Wschodzie, gdzie był to materiał bardziej deficytowy, stosowano kamienne sklepienia kolebkowe.
Dodatkowo, wokół budowli na planie centralnym i absyd w bazylikach pojawiają się ambity, czyli obejścia pozwalające na wędrówkę wiernych wokół miejsc pochówku świętych, przejście katechumenów podczas ceremonii chrztu itp. Kościoły poprzedzała poprzeczna nawa, tzw. narteks służący jako przedsionek kościoła i pomieszczenie dla katechumenów mogących uczestniczyć tylko w pierwszej części mszy św. Pierwsze transepty pojawiły się już w IV wieku. Ich umiejscowienie jednak jest inne niż w kościołach powstających w okresie średniowiecza. Podobnie jak narteksy przylegają bezpośrednio do naw a w osi nawy głównej dobudowana jest absyda kończąca nawę. Rozwiązania te występują tylko w Zachodniej części imperium. Niektóre kościoły poprzedza dziedziniec w formie dużego atrium otoczonego kolumnowym portykiem. Przykładem bazyliki poprzedzonej atrium i zakończonej transeptem jest pierwsza, pięcionawowa bazylika św. Piotra na Watykanie oraz rzymska bazylika św. Pawła za Murami. Narteks poprzedza kościół San Vitale w Rawennie oraz mauzoleum Konstancji w Rzymie.
W V wieku pojawiły się kościoły budowane na planie krzyża greckiego oraz z oddzielonymi obejściami od części centralnych przez zastosowanieeksedr. Rozwiązania tego typu stały się mocno popularne w sztuce bizantyjskiej. Bazyliki poddane zostają uproszczeniom. Coraz częściej stosuje się rozwiązania trójnawowe.
Wiele budowli z czasów pierwszych chrześcijan zostało przebudowanych już w okresie średniowiecza. Przetrwały jedynie fragmenty murów i zdobiących je mozaik a same budowle często zatraciły swoją poprzednią formę. Odbicie niektórych znaleźć można w późniejszych świątyniach powstałych często z inspiracji wiernych odbywających pielgrzymki np. do Jerozolimy, Rzymu (np. XI-wieczne opactwo benedyktyńskie na Monte Cassino jest wzorowane na pierwszej bazylice św. Piotra na Watykanie).
Fundowane budowle oparte były na rzymskich wzorcach. Przeważały podłużne bazyliki, wzorowane na rzymskich bazylikach handlowo-sądowych. Świątynie chrześcijańskie nie mogły bowiem czerpać z modelu świątyni pogańskiej, ze względu na różne funkcje (w pogańskiej świątyni kult sprawowano na zewnątrz, nie była ona przystosowana do gromadzenia wiernych wewnątrz). Od samego początku występowały także budowle na planie centralnym, związane najczęściej z kultem świętych męczenników (tzw. martyria) oraz baptysteria. Architektura budowli wznoszonych przez rodzinę cesarską była naśladowana w całym imperium. W ten sposób ukształtowały się dwa typy powszechnie przyjętego budynku kultowego:
bazyliki o 3 lub 5 nawach wydzielonych kolumnadą i przykrytych drewnianym stropem lub więźbą dachową, odkrytą od wewnątrz. W najstarszych obiektach nie występują sklepienia. Najwyższa nawa środkowa zakończona była apsydą, przeznaczoną dla duchowieństwa. Budynki początkowo poprzedzane były dziedzińcem (atrium), z sadzawką (studnią otoczoną krużgankami, początkowo służącą do chrzczenia wiernych). W późniejszych budowlach atrium zanikło, a przedsionek zamknięto drzwiami.
budowli na planie centralnym - na rzucie koła lub wieloboku, spotykaną początkowo w mauzoleach, od połowy IV wieku także w baptysteriach, a od końca IV w kościołach.
Oprócz nowych budowli przekształcano istniejące świątynie pogańskie, budynki publiczne w obiekty sakralne związane z chrześcijaństwem.
Niewiele wiadomo o dekoracji pierwszych kościołów. Sztuka zdobienia wnętrz rodziła się powoli, zapewne w związku z pewną rezerwą wobec sztuki figuralnej oraz brakiem tradycji w tej dziedzinie. Strona zewnętrzna kościołów była skromna, bogate natomiast były wnętrza, w których stosowano płyty marmurowe do wykładania ścian i posadzek oraz mozaiki - w absydach, na ścianach naw i w łukach triumfalnych.
Z funduszy cesarskich wzniesiono kilka budowli w Rzymie oraz poza nim: w Konstantynopolu, Antiochii, Nikomedii, Trewirze oraz Palestynie (w Betlejem i Jerozolimie). Kwestia fundacji Konstantyna, Heleny i jego potomków w niektórych przypadkach nie jest jednak do końca pewna (np. istnieją wątpliwości, czy bazyliki Agnieszki i Wawrzyńca faktycznie ufundował Konstantyn, czy jego następcy).
Bazylika św. Jana na Lateranie (San Giovanni in Laterano) w Rzymie, pierwotnie po wezwaniem Zbawiciela - katedra biskupa Rzymu, wzniesiona w latach 313-325. 5-nawowa, nieorientowana. Od strony zachodniej przylegały do niej dwa kwadratowe pomieszczenia (być może zakrystie). Zbudowana została na miejscu koszar gwardii Equites Singulares. Pierwotne mury są do dziś zachowane, choć kościół był przebudowywany od końca XVI do XIX wieku; zmieniony też został wystrój. Od strony północno-zachodniej przylega do niej baptysterium, obecne z V wieku.
Bazylika św. Piotra na Watykanie - pierwsza na tym miejscu, do dziś zupełnie nie zachowana, gdyż została zburzona w XVI wieku, by zrobić miejsce nowej budowli. Wznoszona była od lat 325-333 do 354-366 na miejscu nekropolii, na której znajdował się pochówek św. Piotra. Nad grobem wzniesiono memorię, usytuowaną w transepcie kościoła - pierwszym transepcie w architekturze kościelnej. Bazylika była 5-nawowa, miała wymiary ok. 122×66m, od wschodu poprzedzało ją atrium.
Bazylika św. Pawła za Murami w Rzymie
Kościół Świętego Krzyża Jerozolimskiego (Santa Croce in Gerusalemme) w Rzymie - powstał przed 324 rokiem z inicjatywy Heleny ma terenie kompleksu pałacowego Sessorium w wyniku przebudowy sali pałacowej.
Bazylika św. Piotra i Marcellina w Rzymie - bazylika memorialna o charakterystycznym planie, przypominającym rzymski cyrk. Całą budowlę, z wyjątkiem części frontowej, obiega obejście. Do bazyliki dobudowano mauzoleum Heleny zw. Tor Pignattara.
Bazylika św. Agnieszki (Sant'Agnese) w Rzymie - bazylika memorialna o charakterystycznym planie, przypominającym rzymski cyrk. Całą budowlę, z wyjątkiem części frontowej, obiega obejście. Przy bazylice wzniesione zostało mauzoleum Konstancji (Santa Costanza).
Bazylika Apostołów przy via Appia (dziś św. Sebastiana - San Sebastiano) w Rzymie - bazylika memorialna o charakterystycznym planie, przypominającym rzymski cyrk. Całą budowlę obiega obejście.
Dwie katedry w Konstantynopolu
Katedra w Trewirze - składająca się z kompleksu budynków z dwoma równoległymi, trójnawowymi bazylikami.
Złoty Kościół (Oktogon) w Antiochii - cesarska kaplica pałacowa, wzniesiona w latach 327-329 na planie ośmiokąta i przykryta kopułą lub dachem w kształcie ostrosłupa. Wnętrze kościoła zdobiły bogate mozaiki na złotym tle. Z budowli nie zachowały się nawet ruiny, znana jest tylko ze źródeł pisanych.
Pałacowy kościół w Nikomedii
Bazylika Narodzenia Pańskiego w Betlejem - zbudowana została pod koniec lat 20. IV wieku. Od strony wschodniej, zamiast absydy, nad grota Narodzenia wzniesiono ośmioboczny budynek, znany dziś tylko z wykopalisk. Sama bazylika została przebudowana za Justyniana, ale konstantyńska struktura murów zachowana jest do dziś.
Bazylika Grobu Pańskiego (Anastasis) na Golgocie w Jerozolimie - oprócz samej bazyliki wzniesiono cały zespół kilku budowli, połączonych dziedzińcami otoczonymi portykami. W centralnej części, nad grotą, w której matka Konstantyna, św. Helena, odnalazła relikwie Krzyża Świętego, powstała pięcionawowa bazylika. Dalej, za dziedzińcem, stanęła "Anastasis" (gr. Zmartwychwstanie) - budowla na planie centralnym wokół skalnej groty, w której zgodnie z przekonaniem pielgrzymującej matki Konstantyna, znajdował się Grób Pański. Nie ma pewności jak wyglądała ta budowla. Przypuszcza się, że była to rotunda lub duża eksedra. Anastasis był wielokrotnie przebudowywana, niszczona przez pożary i odbudowywana. Obecnie, w świątyni otoczonej kaplicami dla wszystkich wyznań chrześcijańskich przetrwały tylko fragmenty murów z czasów Konstantyna. + s. 47 Koch
2. Wczesnochrześcijańska bazylika św. Piotra (IV w.) -układ przestrzenny, wygląd wnętrze, znaczenie
Bazylika św. Piotra na Watykanie (wł. San Pietro in Vaticano) - zbudowana w latach 1506-1626 rzymskokatolicka bazylika na placu św. Piotra na Watykanie.
To drugi co do wielkości kościół na świecie (powierzchnia: 23 000 m²; większą świątynią jest tylko Bazylika Matki Boskiej Królowej Pokoju w Jamusukro powierzchnia: 30000 m²) i jedno z najważniejszych świętych miejsc chrześcijaństwa.
Wedle tradycji bazylika stoi na miejscu ukrzyżowania i pochówku św. Piotra, uznawanego za pierwszego papieża - jego grób leży pod głównym ołtarzem. W bazylice i w jej podziemiach znajdują się także groby innych papieży, w tym Jana Pawła II.
Bazylika została zbudowana przez Konstantyna Wielkiego ok. 324 r. jako świątynia memorialna nad grobem świętego Piotra. Była to duża (122,0 x 64,0 m), pięcionawowa bazylika zakończona poprzeczną nawą - transeptem z przylegającą do niej absydą w osi nawy głównej. Od wschodu poprzedzało ją duże atrium z fontanną umieszczoną w jego części centralnej (z fontanny zachowała się rzeźba szyszki pinii umieszczona w niszy na dziedzińcu Szyszki na Watykanie).
Bazylika, położona poza murami Rzymu, stała się miejscem pielgrzymek dla wyznawców chrześcijaństwa. Po jej ograbieniu przez arabskich piratów (w 846) papież Leon IV podjął decyzję o otoczeniu bazyliki i przylegających do niej budynków murem obronnym. W ten sposób powstało tzw. "miasto leonowe".
3. Katakumby - znaczenie, układ przestrzenny, gdzie występują, jakie było ich przeznaczenie
Katakumby dostarczają najwcześniejszych znanych zabytków sztuki chrześcijańskiej. katakumby, drążone już tylko jako cmentarze, mają korytarze regularne, choć bardzo wąskie (do 1 m szerokości), a ich plan w kształcie rusztu lub szkieletu ryby ma na celu ułatwienie dotarcia do danego grobu. Katakumby cechuje dostojeństwo i prosta estetyka miejsca wiecznego spoczynku. Choć chrześcijaństwo nie było religią uznawaną przez państwo, to działki cmentarne były prywatne i właściciele decydowali o ich urządzeniu i dekoracji. Co więcej cmentarze według prawa zwyczajowego były "święte i nietykalne" i pozostawiano swobodę w wyborze sposobu chowania zmarłych. W efekcie katakumby, głównie rzymskie, dostarczają licznych przykładów malowideł z elementami ikonografii chrześcijańskiej. Najstarsze z nich pojawiły się na przełomie II i III wieku w grobowcach, pierwotnie budowanych jako pogańskie (np. hypogea Flawiuszy i Ampliatusa, włączone później w katakumby Domitilli w Rzymie). Niektóre z rzymskich katakumb to: katakumby Kaliksta, Domitilli (Domitylli), Priscilli (Pryscylli), Piotra i Marcelina i katakumby przy Via Latina. Powstawały one poza granicami miasta, zgodnie z zakazem wykonywania pochówków w obrębie pomerium. Oprócz Rzymu, katakumby były szeroko rozpowszechnione w dużej części basenu Morza Śródziemnego.
Rozwój katakumb umożliwiła budowa terenu, na którym znajduje się Rzym. Miasto to leży na warstwach tufu wulkanicznego, dobrze nadającego się do drążenia. Jest on łatwy do cięcia i twardniejący pod wpływem powietrza. Katakumby zaczynały się od naziemnej działki, będącej własnością chrześcijan, na której sytuowano wejście. Schody prowadziły w dół do sieci korytarzy, odchodzących od jednej lub dwóch głównych galerii. W ścianach korytarzy umieszczano miejsca grobowe, tzw. loculi (poj. loculus), jedne nad drugimi. Z korytarzy można było wejść do pomieszczeń grobowych (tzw. cubiculum), z których tylko część była zdobiona malarsko (mogli sobie na to pozwolić tylko najbogatsi).
Bogatszą formą pochówku było arcosolium - "grób pod łukiem". Był to sarkofag wykuty w tufie, którego sklepienie wykańczano łukowato, a półokrągła powierzchnia ściany zamykająca grób, tzw. luneta, oraz sklepienie i ściany boczne mogły być po otynkowaniu pokryte malowidłami. Był to jednak grób ziemny, zwłoki mogły więc leżeć w terakotowej trumnie lub być przykryte dachówkami. Pozostałą przestrzeń wypełniano gruzem z tufu, a całość przykrywano płytami marmuru lub dachówkami, tworząc rodzaj blatu, tzw. mensy, który dopiero w IV wieku zacznie służyć do odprawiania Mszy Świętej i to tylko na grobie męczennika. Od końca III wieku fronton arcosolium mogła stanowić marmurowa płyta sprawiająca wrażenie wstawionego sarkofagu.
4. Malarstwo katakumbowe pierwszych chrześcijan- czas powstania, sceny - tematy, sposób rozmieszczenia, styl
Najliczniejsze przykłady malarstwa katakumbowego pochodzą z Rzymu, ale znane sa także przykłady z innych miejsc, m.in. Syrakuz iNeapolu. Malowidła katakumbowe bazowały na ówczesnym malarstwie rzymskim o charakterze pogańskim i w zasadzie różniły się tylko tematyką. W najwcześniejszym okresie zdobiono je w tzw. stylu linearnym: ściany i sklepienia malowano na jasny kolor i dzielono siatką linii, wewnątrz których umieszczano pojedyncze przedstawienia. Najstarszych przykładów takich malowideł dostarczają: cubiculum Dobrego Pasterza w katakumbach Domitilli (pierwsze dziesięciolecie III wieku), krypty Lucyny w katakumbach Kaliksta (20. III w.), kaplice Sakramentów w katakumbach Kaliksta (ok. połowy III w.).
malowidła katakumbowe miały wyrażać wiarę w ocalenie, ale przeznaczone były raczej dla żywych jako katecheza przez obraz, skierowana do wiernych odwiedzających swych zmarłych braci. Ta swoista Biblia pauperum malowana była najczęściej przez górników - fossores, drążących korytarze katakumb oraz pełniących rolę grabarzy. Należąc do najniższych szczebli hierarchii kościelnej, pozostawali z nią w jak najściślejszych związkach, stąd wszystkie malowidła katakumb powstały pod całkowitą kontrolą Kościoła. Dlatego też, aby je zrozumieć, trzeba badać, oprócz Biblii, również dzieła Ojców Kościoła.
Malarstwo składa się z figuralnych i ornamentalnych przedstawień zamkniętych w sieci czerwono - zielonych (czasem niebieskich) linii na białym tle. Malarstwo opiera się na symbolach gołąb - czystość, paw - nieśmiertelność, ryba - symbol Chrystusa, aureola - znak boskiej władzy, świętość. W malarstwie katakumbowym odnajdujemy przedstawienia ze Starego i Nowego Testamentu, także z życia codziennego
Stosunek hierarchii kościelnej do przedstawień figuralnych na przełomie II i III wieku (czyli wówczas, gdy zaczęły powstawać pierwsze tego typu wizerunki) pozostaje niejasny. Sprzeciw wyrażali Tertulian i Orygenes oraz syryjskie Didaskalia Apostolskie (poł. III). Na sprzeciw mogło wpływać stanowisko judaizmu (ale równocześnie w synagodze w Dura Europos pojawiają się przedstawienia figuralne). Natomiast z początku III wieku pochodzi pierwsza znana wypowiedź pozytywna, autorstwa Klemensa Aleksandryjskiego.
Ogólna wymowa malowideł katakumbowych jest zazwyczaj dość podobna: ratunek, uwolnienie od grzechów i obietnica zbawienia. Tematyka przedstawień jest połączeniem motywów typowo chrześcijańskich z pogańskimi (mitologicznymi). Pierwsi chrześcijanie byli obywatelami rzymskimi przyzwyczajonymi do wyrażania swoich myśli i uczuć w sposób zgodny z wielowiekową tradycją, w której się wychowali. Cała sztuka wczesnego okresu chrześcijaństwa jest próbą pogodzenia tradycyjnego wyrażania z nową, zupełnie różną od antycznej, wiarą. A więc nowe treści religijne ubierano w starą tradycyjną formę. W konsekwencji dawne motywy i tematy nabierały nowego, ukrytego znaczenia[2]. Odnosi się to zarówno do malarstwa, jak i rzeźby. Spośród scen biblijnych popularne były m.in. historia Noego, Jonasza, ofiara Abrahama, Daniel wśród lwów, Mojżesz uderzający w skałę, z której wytryska woda, chrzest i cuda Jezusa. Sąsiadowały z nimi elementy zaczerpnięte z mitologii antycznej, np. Orfeusz grający na lirze albo Jonasz, przedstawiany w pozie śpiącego Endymiona oraz elementy bukoliczne: amorki, pory roku, zwierzęta, kwiaty, pasterze, pejzaże. Tematy bukoliczne symbolizowały dla chrześcijan, podobnie jak dla ich pogańskiego otoczenia, ideał pełni życia z pobożnym oddaniem się Bogu (pietas) w szczęściu i pokoju (securitas)[3]. W malarstwie III wieku szczególną role odgrywał symbol (np. orant - pobożność; paw - nieśmiertelność; pasterz niosący owieczkę, ryba - Chrystus; okręt - wędrówka ziemska do nieba, światło świecy, kaganka, pochodni - "oświecenia wiarą", "Chrystus światłość światła"; krzyż - męka, narzędzie zbawienia ludzi), rozumiany także jako zapowiedź wydarzeń nowotestamentowych przez starotestamentowe (np. Jonasz ocalony z paszczy wieloryba będący "figurą" zmartwychwstania Chrystusa). Większość tych znaków nie było wynalazkami chrześcijan, ale została zaczerpnięta m.in. z tradycji rzymskiej (np. pory roku jako wyobrażenie przemijalności życia).
Pod koniec III wieku, ok. roku 280, w malarstwie katakumbowym nastapiły zmiany. Pojawiły się pierwsze sceny z życia, oranci otrzymywali rysy osób zmarłych, rozszerzono też repertuar przedstawień biblijnych. Z tego okresu pochodzi cubiculum Pięciu Świętych w katakumbach Kaliksta oraz cubiculum Velatio w katakumbach Pryscylli. Z tego drugiego pochodzi znane malowidło, trzykrotnie ukazujące tę samą kobietę: w centrum jako orantkę, z lewej między dwoma mężczyznami, a z prawej z dzieckiem.
W IV wieku, obok stylu linearnego, operującego liniami tworzącymi figury geometryczne, na ścianach pojawiły się podziały architektoniczne. U dołu ściany malowano cokół, a wyżej fryz z dekoracją figuralną. Przykładem jest Capella Greca w katakumbach Pryscylli (wątpliwe datowanie). Wówczas też przedstawiano nowe tematy, rozpoczęto próby perspektywicznego przedstawienia scen oraz tworzono pierwsze cykle scen. W pierwszej połowie IV wieku szczególnie rozwinęły się dekoracje w katakumbach Piotra i Marcelina oraz w katakumbie zwanej Cmentarzem Większym przy Via Nometana. W pomieszczeniu nr 22 zachowało się szeroko dyskutowane przez badaczy przedstawienie kobiety, nazywane Madonną orans. Na piersiach tej orantki widać głowę chłopca, który zapewne siedzi na jej kolanach; niektóre hipotezy widzą w niej Madonnę.
Pochówki w katakumbach i ich dekorowanie były kontynuowane w czasach konstantyńskich i późniejszych, aż do początku V wieku. Styl i tematyka malowideł pozostały ogólnie rzecz biorąc te same, przy czym w ciągu IV wieku tendencja do naśladowania podziałów architektonicznych w malarstwie narastała. Z okresu pokonstantyńskiego pochodzą m.in. malowidła z katakumb Jordanów (najgłębsze katakumby Rzymu) i Komodilli.
Już w II wieku pojawił się kult męczenników, koncentrując się przy ich grobach. Za czasów papieża Damazego w katakumbach prowadzono prace, polegające na powiększeniu i wyróżnieniu pomieszczeń grobowych ze szczątkami męczenników. W efekcie do grobów zaczęły przybywać rzesze wiernych i pojawił się zwyczaj chowania zmarłych ad sanctos - przy grobach męczenników. Cmentarze były miejscem pielgrzymek aż do VIII wieku, gdy relikwie męczenników przeniesiono do kościołów.
Obok cmentarzy podziemnych, chrześcijan chowano także na cmentarzach naziemnych. Znane dekoracje z takich cmentarzy pochodzą z okresu od IV wieku, z Półwyspu Bałkańskiego, wschodnich regionów naddunajskich i Egiptu.
5. Typy sarkofagów chrześcijańskich, przedstawienia na sarkofagach - typy scen
SARKOFAGI - kamienne skrzynie z kamiennym wiekiem i rzeźbionym frontem, forma rzeźby nawiązuje do rzeźby antycznej, treść religijna
Sarkofagi fryzowe - kompozycja ciągła, zestawiają sceny Starego i Nowego Testamentu, uprzywilejowane miejsce zajmują cuda ewangeliczne np. rozmnożenie chleba. Sarkofag Sabinusa III w.- sceny np. rozmnożenie chleba i ryb, wskrzeszenie Łazarza, Adam i Ewa przy rajskim drzewie, portret zmarłej dla której wykonany był sarkofag (pochowano w nim jednak jej męża, być może wcześniej zmarłego)
Sarkofagi dwufryzowe - po środku frontowej ściany przedstawia się popiersie, portret zmarłego w medalionie, np. sarkofag z Arles IV w. (przedstawienie stworzenia człowieka, Bóg Ojciec błogosławi parę małych postaci ludzkich) i sarkofag Dwóch Braci (po raz pierwszy scena Jezusa przed Piłatem umywającym ręce).
Sarkofagi kolumienkowe IV w. - charakterystyczny drugi plan, który dzieli dekorację na pewną liczbę odrębnych scen. W tego typu sarkofagach wzrok i umysł skupia się w około tematu centralnego. W centrum przeważnie występuje Chrystus w chwale. Zamiast Chrystusa może występować znak krzyża. Sarkofag Juniusa Bassusa (front zdobią dwa rzędy pięciu nisz podzielonych kolumnami. Przedstawienia w niszach odnoszą się do Nowego i Starego Testamentu. Męka Chrystusa ograniczona do sceny sądu Piłata. Przedstawienia centralne - u dołu - triumf ziemski - wjazd Chrystusa do Jerozolimy, u góry - triumf niebieski - tron Chrystusowy umieszczono nad personifikacją brodatego bóstwa nieba).
Sarkofag z Syrakus IV w. podał na wykładzie, ale nie znalazłam w podanej literaturze
sarkofagom nadawano dwa zasadnicze kształty: skrzyni zdobionej z czterech stron i nakrytej dwuspadowym dachem oraz skrzyni dostawianej do ściany, o płaskim wieku i z dekoracją głównie na ściance frontowej. Według określonych schematów komponowano również dekorację rzeźbiarską. Wytwarzane były przede wszystkim w Rzymie, Galii (Marsylii, Nîmes, Narbonne), Rawennie i Azji Mniejszej.
Najstarszym zabytkiem o jednoznacznie chrześcijańskim charakterze jest sarkofag z Santa Maria Antiqua w Rzymie (ok. 240) z postacią mężczyzny czytającego ze zwoju (filozofa), orantką, Jonaszem, chrztem w Jordanie, Neptunem i rybakami. Dekoracja tego sarkofagu stanowi zatem połączenie motywów chrześcijańskich (chrzest, Jonasz) z bukolicznymi (pasterz, rybak, kozy, drzewa), mitologicznymi i symbolami życia duchowego (orantka). Występują na nim motywy wielokrotnie powtarzane na innych sarkofagach: filozof uosabiający mądrość, pod którego postacią ukazywano zmarłego oraz chrzest. Z III wieku pochodzą również: sarkofag Baebii Hertofilii, sarkofag z Jonaszem, sarkofag z via Lungara.
W IV wieku, wraz z uzyskiwaniem przez chrześcijan większych praw, zaczęły powstawać sarkofagi o tematyce wyłącznie biblijnej. W drugim i trzecim dziesięcioleciu dominowały sarkofagi z dekoracją tworzącą jeden fryz oraz z podziałem na pola: figuralne i strygilowane[7]; w trzecim dziesięcioleciu występowały także sarkofagi dwufryzowe (np. sarkofag Dwóch Braci, 330-360), a od połowy wieku sarkofagi kolumienkowe. W sarkofagach kolumienkowych pojawiło się dzielenie całego przedstawienia na poszczególne sceny, oddzielone od siebie kolumnami bądź drzewami. Sarkofag Juniusa Bassusa jest jednym z najwcześniejszych i najpiękniejszych sarkofagów kolumienkowych[8]. Datowany na 359 rok, dekorowany jest dwoma pasami reliefów, po pięć scen w każdym. Dominuje tematyka związana z męką Chrystusa oraz Piotrem i Pawłem.
Wiele wyrobów (sarkofagów, manuskryptów i drobniejszych dzieł rzemieślniczych) odnalezionych na terenie Zachodniej Europy trudno dzisiaj sklasyfikować. Trwają spory dotyczące nie tylko dokładnego ich datowania, ale również miejsca ich powstania. Są wśród nich m.in. skrzydłan dyptyków, maleńkich prywatnych ołtarzyków wykonanych w kości słoniowej. Wiadomo, że były produkowane zarówno na Zachodzie, w Rzymie, Mediolanie, Rawennie oraz na Wschodzie: w Konstantynopolu, Antiochii i Aleksandrii. Dekorowane były scenami ze Starego Testamentu, z życia Jezusa i podobiznami apostołów.
Na sarkofagi mogli sobie pozwolić jedynie najbogatsi, więc produkowano je na skład, dobierając tak sceny, aby zainteresować możną klientelę.
6. Baptysteria i mauzolea wczesnochrześcijańskie - przeznaczenie i ich dekoracja, przykłady
Obok kościołów budowano także baptysteria, najczęściej w pobliżu dużych kościołów, jako obiekty do nich przylegające lub wolno stojące. Jednym z najstarszych jest wzniesione już w latach 314-320 baptysterium San Giovanni in fonte na Lateranie. W starożytności w tym miejscu znajdowały się termy Domu Faustyny, które wykorzystano stawiając budowlę w kształcie rotundy z dużym basenem osłoniętym baldachimem. W V wieku baptysterium zostało przebudowane i uzyskało kształt na planie ośmiokąta z obejściem wokół basenu i dachem w kształcie kopuły. Stosowanie planów wielobocznych i owalnych, oprócz kolistych jest charakterystyczne dla budowli na planie centralnym z końca IV i V wieku. Rozwiązania te pojawiają się nie tylko w baptysteriach i mauzoleach ale i w kościołach. Ponadto stosowane są rozwiązania o bardziej złożonej architekturze, np. plan czteroliścia.
Baptysterium (z łac. baptisterium) - budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do ceremonii chrztu, zazwyczaj usytuowana w pobliżu kościoła.
O ile dobrze jest dziś znany sposób chrzczenia, jaki praktykowano od II wieku, o tyle wygląd miejsc, w których udzielano sakramentu pozostaje dla najwcześniejszego okresu hipotetyczny. Najstarsze znane baptysterium (III wiek) zachowało się w Dura Europos; było to jedno z pomieszczeń w domu chrześcijan, w którym przy jednej ścianie ustawiono basen chrzcielny, obudowany aediculą. W IV wieku funkcję baptysteriów pełniły niczym niewyróżniające się pomieszczenia, przylegające do kościoła.
Struktura architektoniczna baptysteriów ukształtowała się dopiero w drugiej połowie IV wieku. Obok wolnostojących, prostych, czworobocznych budynków (takich jak baptysteria przy bazylice Narodzenia Pańskiego w Betlejem, w Trewirze albo Akwilei) pojawiały się pod koniec tego wieku bardziej skomplikowane (np. z Timgadu albo Tipasy). Plan centralny (koła lub wieloboku) w IV wieku był jeszcze mało popularny, ale od V wieku stał się dominującym. Na planie oktogonalnym wzniesiono baptysterium w Mediolanie oraz baptysterium San Giovanni in Fonte przy bazylice św. Jana na Lateranie z IV wieku, przebudowane w V.
Głównym elementem w budynku była piscina, zbiornik na wodę. W IV wieku chrzczono przez trzykrotne zanurzenie lub polanie wodą; do końca tego wieku łącznie z chrztem udzielano sakramentu bierzmowania. Baptysteria zaczęły zanikać w średniowieczu wraz ze zmiana obrzędu chrztu: zastąpieniem zanurzania ciała przez polewanie i wprowadzeniem chrztu dzieci. Na ich miejscu pojawiły się chrzcielnice, stojące wewnątrz kościoła.
Wnętrze jednoprzestrzenne, nakrytekopułą, wyposażone w basen chrzcielny i czasami w dodatkowe pomieszczenie pomocnicze. Ściany podzielone arkadami, na ogół zdobione wraz z kopułą freskami lub mozaiką.
Przykłady
San Giovanni in Fonte przy bazylice św. Jana na Lateranie w Rzymie
Baptysterium Ortodoksów w Rawennie nazwane później Baptysterium Neona - powstało z przebudowanej łaźni rzymskiej. Prace rozpoczęto pod koniec IV wieku, końcowy kształt uzyskało w 458 w czasach biskupa Neona. Zachowana budowla, założona na planie centralnym, oświetlają okna w niszach oddzielonych od siebie arkadami ozdobionymi płaskorzeźbami, na których przedstawiono postacie 16 proroków. Sklepienia nad niszami zdobi stiukowa dekoracja złożona z motywów roślinnych i zoomorficznych. Na kopule znajduje się mozaika, której centralną część zdobi przedstawienie Chrztu Jezusa w Jordanie. Na kopule, wokół środkowego obrazu wykonano wizerunki 12 apostołów. Najniższy krąg to kolumnowy portyk z czterema ołtarzami, na których znajdują się otwarte księgi ewangelii. Jest to jedno z najlepiej zachowanych baptysterii zbudowanych w V wieku.
Baptysterium Arian w Rawennie (VI wiek), bryła i dekoracja kopuły przypominają wcześniejsze baptysterium Neona. Zbudowane zostało na planie ośmiokąta z czterema absydami. Kopułę zdobi scena Chrztu w Jordanie, wokół 12 apostołów w procesji prowadzonej przez św. Piotra i św. Pawła oraz tron dla Chrystusa (tzw. Etimasia).
Mauzoleum (gr. mausoleion, łac. mausoleum) - rodzaj grobowca w formie monumentalnej, samodzielnej budowli o bogatym wystroju architektonicznym. Pierwszym znanym mauzoleum jest wybudowany w IV wieku p.n.e. grobowiec króla Mauzolosa w Halikarnasie. Od imienia tego króla pochodzi nazwa wzorowanych na jego grobowcu późniejszych obiektów tego typu.
Mauzoleum Św. Konstancji - barwna dekoracja okrągłego mauzoleum, centralny szeroki walec, otoczony kolistą nawą boczną, ciemne przestrzenie, w środku jasne centralne pomieszczenie - grobowiec męczennika
Mauzoleum Galii Placydy, siostry Teodoryka Wielkiego. Zbudowane na początku VI wieku w sąsiedztwie kościoła Santa Croce (św. Krzyża). Kościół Santa Croce został zbudowany na początku V wieku, na planie krzyża greckiego. Mauzoleum dobudowano do świątyni jako zakończenie narteksu. Mauzoleum, zachowane do czasów obecnych w prawie nie zmienionej formie, jest jednym z przykładów architektury wczesnochrześcijańskiej. Dziś jest to wolnostojąca, ceglana budowla o planie krzyża greckiego. Centralną część przykrywa sklepienie żaglaste a nad ramionami krzyża wykonstruowano sklepienia kolebkowe. Zewnętrzną dekorację skomponowano z szeregu ślepych arkad. Ściany wewnętrzne są wyłożone marmurem a sklepienia zdobią cenne mozaiki. Pokrywają ściany i kopułę. Przedstawiają wiele scen sakralnych, głównie tych mówiących o zwycięstwie życia nad śmiercią.
Mauzoleum Teodoryka, budowla na planie centralnym przykryta kopułą wykonaną z jednego bloku kamienia. Budowla podzielona jest na dwie części. Jedna położona niżej służyła prawdopodobnie jako kaplica. Druga, do której prowadza schody była prawdopodobnie miejscem pochówku samego cesarza. Szczątki Teodoryka zostały usunięte, gdy Rawenna stała się częścią posiadłości bizantyjskich.
znajomość pojęć: loculus, cubiculum, bazylika, titulus, konfesja, narteks, transept, ablucja
loculus - Najprostszy grób w katakumbach, po wspomnianej wyżej formie, to - miejsce (spoczynku). Jest to prostopadłościenna półka wykuta w ścianie korytarza, w której składano zmarłego owiniętego w całun. Czasem umieszczano jeszcze szklany flakonik z pachnidłami, który pierwotnie był uważany przez rabusiów katakumb za naczynie z krwią męczennika. Loculus zamykano dachówkami albo płytkami marmurowymi. Płytki te mogły być zbierane z przypadkowych miejsc, często więc są nieregularne, czasem nadtłuczone. Ryto na nich inskrypcję nagrobną, a stronę, na której mogła znajdować się pierwotna inskrypcja, odwracano w kierunku zmarłego. Miejsca styku cementowano, a w świeżą zaprawę wmurowywano przedmioty mogące ułatwić odnalezienie grobu: monetę nie będącą już w obiegu, kości do gry, dno naczynia ze złotą grawerowaną folią z przedstawieniami należącymi do ikonografii chrześcijańskiej lub też - w przypadku dzieci, których grobów jest bardzo dużo - lalkę z kości z ruchomymi rękami i nogami lub też glinianą świnkę-skarbonkę czy wreszcie jakikolwiek inny przedmiot bez wartości handlowej dla starożytnych. Najczęściej wmurowywano jednak lampkę oliwną z gliny dla podtrzymania lux perpetua - światłości wiekuistej dla zmarłego.Loculus to grób ubogi, ale wiemy z inskrypcji, że aby w nim spocząć, trzeba było mieć przynajmniej jedną lub półtorej złotej monety, zwanej solidus, która ważyła w tamtych czasach około 4.5 grama czystego złota. Bogaci wspomagali jednak ubogich braci i sami też początkowo nie gardzili takim pochówkiem, znamy bowiem z III wieku niejeden loculus Rzymian i Rzymianek z rodów senatorskich, określanych w inskrypcjach jako VC - Vir Clarissimus i CF - Clarissima Femina (Mąż Prześwietny i Prześwietna Niewiasta).
cubiculum - odpowiednik grobowca rodzinnego występującego na powierzchni ziemi, zwanego mauzoleum. Nazwa cubiculum, oznaczająca w domu rzymskim sypialnię, podkreśla też mocno chrześcijańską wiarę w zmartwychwstanie, które będzie niejako przebudzeniem z długiego snu.
W cubiculum występują wszystkie wspomniane wyżej rodzaje grobów, a od połowy III wieku umieszczano tam jeszcze czasami najbogatszy ich typ - marmurowy sarkofag, którego dekoracja, jeśli taka była, przez sekwencję scen wyrażała wiarę zmarłego, który przyjąwszy chrzest (w tym okresie najczęściej jako klinik - od greckiego słowa kline, oznaczającego łóżko - czyli dopiero na łożu śmierci) zaufał Chrystusowi i Jego słowom. Najlepiej to zrozumiemy, jeśli porównamy sceny z sarkofagów z IV wieku ze słowami modlitwy brewiarzowej: Ordo Commendationis Animae quando infirmus est in extremis (Modlitwa Wstawiennicza za Duszę, kiedy chory jest konający), znanej od IX wieku, ale sięgającej bez wątpienia swymi korzeniami V-VI wieku. Ten indywidualizm wiary podkreśla jeszcze fakt, że sarkofagi zakopywano zaraz po pogrzebie i widać było tylko pokrywę z tabella inscriptionis - tablicą na inskrypcję, oraz skromną zazwyczaj dekorację rzeźbiarską. Ten sposób grzebania sarkofagu znany jest z wielu wczesnochrześcijańskich katakumb, a są liczne dowody, że sarkofagi były w tym okresie jaskrawo polichromowane, ze złoceniami na przykład fragmentów wyobrażających włosy
Bazylika - w architekturze typ kościoła wielonawowego (niezależnie od pełnionych funkcji kanonicznych), z nawą główną wyższą odnaw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych (w odróżnieniu od kościoła halowego). Kościół z nawą główną bez okien, to pseudobazylika.
Nazwa wywodzi się od greckiego słowa βασιλικός oznaczającego królewski lub stoa basilike - hala królewska.
Pierwotnie bazylika pełniła funkcję sali posiedzeń sądu i zebrań na rynku w starożytnych Atenach. Urzędowali w niej archontowie. W Rzymie bazylika stała na rynku głównym (forum) i pełniła rolę hali targowo-sądowej. Drogą naśladownictwa bazyliki rozpowszechniły się na całym terytorium starożytnego Rzymu. Z czasem bazyliką zaczęto też nazywać największą, reprezentacyjną salę w willach rzymskiej arystokracji.
Starożytne świeckie bazyliki budowano jako budynki jedno lub wielonawowe na planie prostokąta, odkryte lub kryte, parterowe lub piętrowe, często z apsydą. Ze względu na położenie wejścia dzieli się je na bazyliki:
orientalne z wejściem (lub wejściami) na dłuższych bokach i wnętrzem z nawą środkową i nawami bocznymi
greckie z wejściem na jednym z krótszych boków oraz z apsydą położoną naprzeciwko wejścia.
Chrześcijanie, nie chcąc korzystać ze świątyń pogańskich, ani budować budynków podobnych do nich, przyjęli za wzór swoich kościołów bazylikę grecką. System bazylikowy obowiązywał w całej architekturze chrześcijańskiej. Już w IV wieku wprowadzono drewnianą pochyłą więźbę dachową otwartą lub oddzieloną drewnianym stropem Innymi charakterystycznymi cechami chrześcijańskiego systemu bazylikowego są:
zasadniczo budynek ma układ podłużny, podzielony jest na część centralną (nawa główna), oraz nawy boczne, po jednej, dwie lub nawet trzy z każdej strony
nawy posiadają oddzielne dachy do przykrycia części centralnej oraz naw bocznych.
część centralna jest wyższa od naw bocznych, co umożliwia doświetlenie wnętrza przez pas górnych okien
wszystkie nawy są oddzielone od siebie ścianami, filarami lub słupami stanowiącymi elementy nośne.
Poprzez stulecia pierwotną bazylikę modyfikowano dodając krypty, nawę poprzeczną (transept), chór, sklepienia, wieże, przemienność podpór, empory, tryforium, westwerk, kaplice i inne elementy.
W średniowieczu, mimo że wszystkie świątynie budowano w układzie bazylikowym, bazylikami zaczęto nazywać tylko niektóre kościoły, przede wszystkim będące siedzibami dostojników kościelnych wysokiej rangi np. biskupa albo legata papieskiego. Pośród nich w szczególności można wyróżnić bazyliki większe (basilica maior) oraz bazyliki mniejsze (basilica minor).
Titulus - In Christian archeology, a titulus is one of a set number of Early Christian churches (collectively known as "the tituli") built round the edges of the city of Rome, which were ascribed to patrons, whose names often identified them:
"they received the name tituli, from the name of the founder
or proprietor who held the property in custody for the Church".[1]
The most ancient text which alludes to a titulus of this kind is the fourth century defense of Athanasius against the Arians. By the end of the fifth century the Liber Pontificalis recognized 25 tituli. Three more were added in the twelfth century, and many more churches have been received the status in modern times.
The honorary chief authority of one of these churches is nowadays a Cardinal, known as the church's "titular". Such holders were initially by tradition native-born Romans (of high social standing). The first church in Rome to have a non-Italian titular was Santi Quattro Coronati: Dietrich of Trier was appointed titular in 975 by Pope Benedict VII. That basilica was originallyTitulus Aemilianae, drawing its name in characteristic fashion from its foundress, who doubtless owned the extensive suburban Roman villa whose foundations remain under the church and whose audience hall became the ecclesiastical basilica.
Today, each member of the College of Cardinals in the order of cardinal-priest is appointed a titular church. The Cardinalate developed from the senior clergy in and around the Diocese of Rome (the seven bishops of suburban towns, the fourteen deacons of the diocese, and the priests of what in the modern system are now the parishes of the city of Rome). As the college was internationalized, each cardinal was given a titulus, making him an honorary member of the Roman clergy. Today, the cardinal-priests have a loose patronal relationship with their titular churches (their names and coats of arms are inscribed on a plaque in the church, and many raise funds for their church's maintenance and restoration), but they no longer participate in the actual management of the parish. (Likewise, the cardinal-bishops are given honorary title to one of the suburbicarian dioceses, and the cardinal-deacons, today many more than fourteen in number, are given a similar relationship to churches as their deaconries.)
Konfesja - we wnętrzu świątyni grobowiec męczennika, świętego lub przedsionek prowadzący do jego grobu umieszczonego pod głównym ołtarzem mieszczący relikwie. Również ozdobna obudowa grobu męczennika, budowana najczęściej w formie baldachimu.
W Europie najbardziej znaną konfesją jest konfesja św. Piotra w Bazylice Watykańskiej.
Narteks - w architekturze wczesnego chrześcijaństwa, bizantyjskiej oraz w okresie wczesnośredniowiecznym, kryty przedsionek , poprzeczna nawa przy przedniej (frontowej) ścianie kościoła. Narteks powstał z podcienia otaczającego dziedziniec przed kościołem. Służył jako przedsionek Przeznaczony był przede wszystkim dla katechumenów i pokutników. W architekturze romańskiej został przekształcony w kruchtę.
Transept (inaczej nawa poprzeczna, nawa krzyżowa) - część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku.
W romańskich bazylikach dwuchórowych występują dwa transepty - wschodni (przy prezbiterium) i zachodni (związany z westwerkiem). Natomiast w gotyckich katedrach angielskich również mogą być dwa transepty (obydwa od wschodu). Nad skrzyżowaniem transeptu i nawy głównej może występować niewielka wieża (tzw. sygnaturka).
W kościołach o układzie bazylikowym spotyka się tzw. pseudotransept, niewyodrębniony w rzucie kościoła, stanowiący jedynie element jego bryły. Pseudotransept powstaje poprzez nadanie odcinkowi naw bocznych wysokości nawy głównej z ewentualnym dodatkowym zaznaczeniem w architekturze zewnętrznej przy pomocy szczytów.
Ablucja (łac. ablutio - obmycie) - w kościele rzymskokatolickim rzeczywiste lub symboliczne obmycie rytualne ciała lub jego części (najczęściej rąk), przedmiotów kultowych lub narzędzi ofiarniczych. Ablucji dokonuje się zwykle za pomocą wody, rzadziej wina lub piasku, ewentualnie mleka (u indian południowoamerykańskich).
Początkowo był to jeden ze sposobów usunięcia nieczystości rytualnej, obecny w religiach pierwotnych, wedyzmie, zaratusztrianizmie, religiach asyryjsko-babilońskiej, egipskiej i żydowskiej, a także w hinduizmie i islamie (wudu, ghusl).
Z czasem dokonanie oczyszczenia nabrało także znaczenia liturgicznego, np. w kultach helleńskich, w manicheizmie, czychrześcijaństwie (np. pod postacią chrztu; a w formie bardziej pierwotnej - jako obmycie dłoni przez kapłana w trakcie mszy - lavabo).
Ambit (ambulacja) - obejście