Sztuka wczesnochrześcijańska

Czas rozwoju sztuki wczesnochrześcijańskiej dzielony jest na dwa okresy: przed wydaniem

edyktu

mediolańskiego (313) i po. Przed 313 rokiem rozwój sztuki był utrudniony i dokonywał się

w ukryciu, gdyż wówczas religia chrześcijańska była nielegalna. W efekcie pierwsze znane dziś
zabytki tej sztuki pochodzą z przełomu II i III wieku. Przed 313 rokiem miejscem wyznawania kultu
najczęściej były domy prywatne i miejsca pochówku zmarłych. Domy nie wyróżniały się
od pozostałych budynków mieszkalnych i na ogół były przebudowane. Natomiast po ukazaniu się
edyktu tolerancyjnego religia została objęta patronatem cesarza. Wówczas to wykształciły się
podstawowe formy architektoniczne i ikonograficzne, wykorzystywane przez kolejne epoki,
jak choćby typ trój- lub pięcionawowej bazyliki oraz budowli centralnej.

Przyjmowany zasięg czasowy jest różny. W najszerszym rozumieniu sztuka

wczesnochrześcijańska obejmuje okres od II do VI w. Do zachowanych dziś zabytków sztuki
wczesnochrześcijańskiej należy malarstwo katakumbowe, architektura, rzeźba (głównie sarkofagi,
pojedyncze figurki, rzeźba w kości słoniowej), wyroby rzemiosła. Do najstarszych zaliczane
są przykłady malarstwa, odnalezione w katakumbach. Sztuka wczesnochrześcijańska powstała
i rozwijała się na terenie wielokulturowego Imperium Rzymskiego, co wywarło na niej znaczące
piętno. Sztuka starożytna nie umarła, by dać początek chrześcijańskiej, lecz zyskała nową inspirację;
formy i techniki pozostały te same. Twórcami byli często ci sami artyści, którzy tworzyli
na zamówienie osób nie związanych z chrześcijaństwem albo wyrośli na gruncie istniejącej kultury.
Dwa światy, na które coraz mocniej dzieliło się imperium cesarstwa rzymskiego, nie tylko istniały
równolegle ale i wzajemnie się przenikały.

Malowidła katakumbowe stanowią najstarsze znane zabytki chrześcijańskie; rozwijało się ono

przed 313 rokiem, jak i po nim. Choć chrześcijaństwo nie było religią uznawaną przez państwo,
to działki cmentarne były prywatne i właściciele decydowali o ich urządzeniu i dekoracji. Co więcej
cmentarze według prawa zwyczajowego były "święte i nietykalne" i pozostawiano swobodę
w wyborze sposobu chowania zmarłych. W efekcie katakumby, głównie rzymskie, dostarczają
licznych przykładów malowideł z elementami ikonografii chrześcijańskiej. Najstarsze z nich pojawiły
się na przełomie II i III wieku w grobowcach, pierwotnie budowanych jako pogańskie (np. hypogea
Flawiuszy i Ampliatusa, włączone później w katakumby Domitylli w Rzymie). Niektóre z rzymskich
katakumb to: katakumby Kaliksta, Domitylli, Pryscylli, Piotra i Marcelina i katakumby
przy Via Latina. Powstawały one poza granicami miasta, zgodnie z zakazem wykonywania
pochówków w obrębie murów. Oprócz Rzymu, katakumby były szeroko rozpowszechnione w dużej
części basenu Morza Śródziemnego. Rozwój katakumb umożliwiła budowa terenu, na którym
znajduje się Rzym. Miasto to leży na warstwach tufu wulkanicznego, dobrze nadającego się
do drążenia. Jest on łatwy do cięcia i twardniejący pod wpływem powietrza. Katakumby zaczynały się
od naziemnej działki, będącej własnością chrześcijan, na której sytuowano wejście. Schody
prowadziły w dół do sieci korytarzy, odchodzących od jednej lub dwóch głównych galerii. W ścianach
korytarzy umieszczano miejsca grobowe, tzw. loculi (poj. loculus), jedne nad drugimi. Z korytarzy
można było wejść do pomieszczeń grobowych (tzw. cubiculum), z których tylko część była zdobiona
malarsko (mogli sobie na to pozwolić tylko najbogatsi). Pomieszczenia grobowe przybierały niekiedy
bardziej monumentalną formę – tzw. hypogea - podziemne pomieszczenie na planie koła, czasem
z małą nadbudówką nadziemną. Malowidła katakumbowe bazowały na ówczesnym malarstwie
rzymskim o charakterze pogańskim i w zasadzie różniły się tylko tematyką. Spośród scen biblijnych
popularne były m.in. historia Noego, Jonasza, ofiara Abrahama, Daniel wśród lwów, Mojżesz
uderzający w skałę, z której wytryska woda, chrzest i cuda Jezusa. Sąsiadowały z nimi elementy
zaczerpnięte z mitologii antycznej, np. Orfeusz grający na lirze albo Jonasz, przedstawiany w pozie
śpiącego Endymiona oraz elementy bukoliczne (sielankowe): amorki, pory roku, zwierzęta, kwiaty,
pasterze, pejzaże. Tematy bukoliczne symbolizowały dla chrześcijan, podobnie jak dla ich
pogańskiego otoczenia, ideał pełni życia z pobożnym oddaniem się Bogu. W malarstwie III wieku
szczególną role odgrywał symbol (np. orant (postać modląca się) – pobożność; paw – nieśmiertelność;
pasterz niosący owieczkę, ryba – Chrystus; okręt – wędrówka ziemska do nieba, światło świecy,
kaganka, pochodni – "oświecenia wiarą", "Chrystus światłość światła"; krzyż – męka, narzędzie

zbawienia ludzi), rozumiany także jako zapowiedź wydarzeń nowotestamentowych przez
starotestamentowe (np. Jonasz ocalony z paszczy wieloryba będący "figurą" zmartwychwstania
Chrystusa). Większość tych znaków nie było wynalazkami chrześcijan, ale została zaczerpnięta
m.in. z tradycji rzymskiej (np. pory roku jako wyobrażenie przemijalności życia). Pod koniec III
wieku, ok. roku 280, w malarstwie katakumbowym nastąpiły zmiany. Pojawiły się pierwsze sceny
z życia, oranci otrzymywali rysy osób zmarłych, rozszerzono też repertuar przedstawień biblijnych
np. orantka z cubiculum Velatio w katakumbach Pryscylli.

Zabytki architektury sprzed 313 roku, które można powiązać z kultem chrześcijańskim,

są nieliczne. Najważniejszą przyczyną był fakt, iż chrześcijaństwo było wówczas nielegalne.
Pod pojęciem Kościoła rozumiano zresztą wspólnotę wiernych, a nie konkretny budynek.
Do sprawowania obrzędów nie był także potrzebny specjalny budynek; wierni zbierali się
w prywatnych domach, przekazywanych na użytek wspólnoty (tzw. domus ecclesiae). Pojedynczych
znanych budynków tego typu nie można jednak określić terminem architektury chrześcijańskiej, gdyż
były to zwykłe domy, typowe dla danego regionu. Przykładem jest dom w Dura

Europos z III wieku,

w którego ruinach odnaleziono fragmenty basenu z baldachimem. Pomieszczenie to interpretowane
jest jako baptysterium, a zdobione jest częściowo zachowanymi malowidłami, m.in. z postacią
Dobrego Pasterza, sceną uzdrowienia paralityka, przejściem Piotra po wodzie. Podobne domy odkryto
w Ostii czy też w Rzymie, gdzie przyjęły nazwę titulus. Można było wyróżnić w nich większą salę
przeznaczoną do spotkań i odprawiania liturgii oraz pomieszczenie później określane jako narteks-
przeznaczone dla kandydatów do chrztu, którzy nie mogli uczestniczyć w tajemnicy liturgii.

Po ukazaniu się edyktu mediolańskiego religia została objęta patronatem cesarstwa. Za sprawą

Konstantyna

Wielkiego, jego matki Heleny oraz wielu ich naśladowców (biskupów i miejscowych

wspólnot) powstały liczne budowle.
Fundowane budowle oparte były na rzymskich wzorcach. Podstawą do powstania nowego typu
świątyni stały się rzymskie podłużne bazyliki foralne, wzorowane na rzymskich bazylikach handlowo-
sądowych. Świątynie chrześcijańskie nie mogły bowiem czerpać z modelu świątyni pogańskiej,
ze względu na różne funkcje (w pogańskiej świątyni kult sprawowano na zewnątrz, nie była ona
przystosowana do gromadzenia wiernych wewnątrz). Podłużna bazylika foralna z 3 lub 5 nawami
oddzielonymi kolumnadami z arkadami lub architrawem, z czego nawa główna najwyższa
i najszersza, posiadająca dodatkowe rzędy okien, stanowiła główną część przeznaczoną dla wiernych –
profanum. Jeżeli była taka możliwość budowlę orientowano – czyli sytuowano wg konkretnych stron
świata. Część zachodnią wzbogacano o kolejne elementy profanum, mianowicie dodawano
pomieszczenie dla katechumenów w formie niewielkiej nawy poprzecznej, skomunikowanej z nawami
– narteks oraz przestronny dziedziniec otoczony krużgankami, oddzielający bazylikę od ulicy –
atrium. Zarówno atrium jak i narteks nie były niezbędne, niektóre kościoły z nich rezygnowały.
Na nawach kończy się sfera profanum a zaczyna miejsce odprawiania liturgii – sacrum. Ta część
składała się z poprzecznej nawy, która nadawała całemu planowi kształt krzyża łacińskiego –
transeptu oraz przedłużeniu nawy głównej, zakończonemu nieznacznie podniesioną, półokrągłą
częścią – absydą. W transepcie ustawiano ołtarz, który w okresie wczesnochrześcijańskim nie ma
jeszcze stałego miejsca. Specyficznie w architekturze oznaczano przejście z nawy głównej
do transeptu – wzmacniano ścianę międzynawową filarami połączonymi arkadą – w ten sposób
powstał łuk tęczowy. Absyda przeznaczona była jako miejsce dla kleru, z centralnie ustawionym
tronem biskupa. Do jednego z ramion transeptu dobudowywano baptysterium, najczęściej zakładane
na planie centralnym. Dekoracja w postaci początkowo fresków, następnie mozaik lub kolorowych
płyt marmurowych, skupiona była w głównej ścianie międzynawowej, ponad arkadami lub
architrawem a pod oknami, w łuku tęczowym oraz konchie (półkopule) absydy. Przykładowe bazyliki
wczesnochrześcijańskie: z fundacji cesarskich bazylika św. Jana na Lateranie (zachowana ale
z przekształconym wnętrzem), bazylika św. Piotra na Watykanie (niezachowana, wybudowana
nad domniemanym grobem św. Piotra – z tego względu posiadała konfesję – ozdobny baldachim
w absydzie, wskazujący na grobowiec świętego znajdujący się w krypcie), bazylika cyrkowa
Apostołów przy via Appia (bazylika memorialna o charakterystycznym planie, przypominającym
rzymski cyrk). W okresie wczesnochrześcijańskim poza baptysteriami powstawały również inne
budowle centralne. Były to najczęściej niewielkie mauzolea jak np. mauzoleum Galii Placydii
wybudowane na planie krzyża greckiego oraz mauzoleum Konstancji (córki Konstantyna Wielkiego),

przybierająca formę greckiego tolosu. Podobnie jak bazyliki ozdabiane były bogatą dekoracją głównie
mozaikową.

Po 313 roku, wraz z pojawieniem się architektury chrześcijańskiej, mozaiki mają własny

program ikonograficzny. W mozaikach absydalnych wykorzystywano wizerunki Chrystusa, oparte
na wcześniejszych wzorach przedstawień cesarzy. I tak Chrystusa ukazywano pośród kolegium
apostołów, w typie Maiestas Domini – Chrystusa tronującego, często w migdałowym obramieniu –
mandorli, na tle przedstawienia niebiańskiego Jeruzalem albo w scenie Traditio Legis – przekazania
praw w formie zwoju Piotrowi. Wyobrażało to jedność Kościoła ziemskiego i niebiańskiego oraz
podkreślało fakt sukcesji apostołów przez Kościół. Równie często pojawiającą się sceną było Traditio
Clavis – przekazanie kluczy. Do najbardziej interesujących należy mozaika z kościoła Santa
Pudenziana w Rzymie, z końca IV w. Ukazuje Chrystusa w wizerunku wschodnim (broda, dłuższe
włosy), w scenie Maiestas Domini, w której dodatkowo przy postaciach św. Piotra i Pawła
personifikacje kościołów które reprezentują: Piotr zachodnią eklezję, Paweł wschodnią synagogę.
Nad przedstawieniem niebiańskiego Jeruzalem unoszą się cztery istoty apokaliptyczne – orzeł,
uskrzydlony byk, uskrzydlony lew oraz anioł. Większość ówczesnych mozaik ma jednak charakter
antyczny – z młodzieńczym Chrystusem, scenami bukolicznymi czy też bogatymi motywami
ornamentalnymi.

Rzeźba reprezentowana jest głównie, zwłaszcza przed 313 rokiem, przez reliefy zdobiące

sarkofagi. Sarkofagi chrześcijańskie powstawały od III wieku i formalnie są one jeszcze bardziej niż
malarstwo włączone w nurt sztuki rzymskiej

.

Powtarzają zarówno ich kształty, jak i technikę czy

rozmieszczenie dekoracji. Różnią się scenami biblijnymi, wprowadzanymi do płaskorzeźb.
Sarkofagom nadawano dwa zasadnicze kształty: skrzyni zdobionej z czterech stron i nakrytej
dwuspadowym dachem oraz skrzyni dostawianej do ściany, o płaskim wieku i z dekoracją głównie
na ściance frontowej. Według określonych schematów komponowano również dekorację rzeźbiarską.
W IV wieku, wraz z uzyskiwaniem przez chrześcijan większych praw, zaczęły powstawać sarkofagi
o tematyce wyłącznie biblijnej. W drugim i trzecim dziesięcioleciu dominowały sarkofagi z dekoracją
tworzącą jeden fryz. W trzecim dziesięcioleciu występowały także sarkofagi dwufryzowe
(np. sarkofag Dwóch Braci, 330–360), a od połowy wieku sarkofagi kolumienkowe. W sarkofagach
kolumienkowych pojawiło się dzielenie całego przedstawienia na poszczególne sceny, oddzielone
od siebie kolumnami bądź drzewami – tzw. prawo ramy (np. sarkofag Juniusa Bassusa).
W sarkofagach dominują sceny związane z cudami Chrystusa i Apostołów, szczególnie Piotra, jak też
sceny związane z wiarą. Stylistycznie nawiązują do sarkofagów rzymskich (proporcje, ruch, pozy,
chociaż często widoczne w kompozycji horror vacui), ale coraz częściej widać pojawiające się cechy
orientalizacji: izokefalizm, typizacja, hierarchizacja, hieratyzacja, rytmizacja – np. sarkofag
Stilichona. Oprócz sarkofagów zachowały się do dziś pojedyncze drobne figurki oraz kilkadziesiąt
wolnostojących posągów Dobrego Pasterza. Rzeźbiono również w drewnie i w kości słoniowej,
zwłaszcza tzw. dyptyki konsularne i cesarskie – niewielkie prywatne ołtarzyki.

Sztuka wczesnochrześcijańska, a w szczególności architektura wywarła ogromny wpływ

na ukształtowanie architektury średniowiecza, chociaż jej wpływy widoczne będą wyraźnie również
w kolejnych okresach i stylach.