Sztuka wczesnochrześcijańska
Jest to twórczość artystyczna pierwszych społeczeństw chrześcijańskich rozwijająca się między III a VI w na obszarze imperium Rzymskiego. Można wyróżnić dwa okresy:
1 do edyktu mediolańskiego, czyli do uznania chrześcijaństwa za religię narodową
2 po edykcie mediolańskim czyli od 313 roku.
W pierwszym okresie sztuka posługiwała się elementami stylistycznymi wprowadzonych przez antyczna sztukę grecko-rzymską
Do tej pory nie jest znane, jaka role w jej powstaniu przypada zachodowi - kolebce chrześcijaństwa, a jak wschodowi, który skupiła większość wczesnochrześcijańskich zabytków. Jej samodzielne odgałęzienie stanowi sztuka koptyjska, która wchłonęła elementy staroegipskie i hellenistyczne, później również bizantyjskie, a nawet arabskie.
Malarstwo i sztuka przestała być bez obrazowe, zaczęły obrazować świat duchowy.
W tym wczesnym okresie miejscem gdzie chrześcijanie zbierali się na modlitwę były domy prywatne, których wnętrza dostosowywano do potrzeb kultowych.
W III wieku powstały budowle chrześcijańskie: domy zgromadzeń, katakumby i natyrie.
Domy zgromadzeń mieściły pomieszczenia do celebrowania Eucharystii.
Katakumby służyły do pochówku zmarłych, charakteryzowały tym, że sufity i ściany komór zdobiono malowidłami w technice fresku ukazującymi zarówno symbole: ryby, ptaki, winne grona, kotwice, wyobrażenia orantów i Dobrego Pasterza oraz motywy zapożyczone z mitologii antycznej, jak też sceny ze Starego i Nowego Testamentu oraz wątki eucharystyczne.
Martyria to budowle wzniesione na miejscu związanym z epizodami Pasji, nad grobem męczennika lub w miejscach kaźni pierwszych chrześcijan.
Większość tematów w malarstwie ma głębokie znaczenie symboliczne. Np. przedstawienia Jonasza, który przebywał trzy dni w brzuchu ryby symbolizuje Zmartwychwstanie, albowiem Chrystus, który „zszedł do Otchłani” zmartchwystał trzeciego dnia.
W okresie drugim, czyli po 313 roku, kult stał się publiczny, kościół znalazł się pod opieką cesarską. Sztuka przybrała wówczas bardziej oficjalny charakter, a dostosowana do smaku warstw wyższych, wyróżniała się doskonałością wykonania. Pod wpływem sztuki cesarskiej wnętrza kościołów kształtowano na wzór auli królewskich, wyobrażając Chrystusa, apostołów i świętych na podobieństwo cesarza. W IV w. Wykształcił się typ orientowanej bazyliki trój- lub pięcionawowej, kolumnowej, z arkadami lub bez, z przesklepioną apsydą, z transeptem i nawami przykrytymi drewnianą więźbą dachową, a niekiedy z emporami nad nawami bocznymi. Istniały dwa typy kościołów: biskupie np. bazylika św Jana na Lateranie i tzw. bazyliki cmentarne, poświęcone kultowi męczenników.
Osobne miejsce, ze względu na czas powstania (po 326) i historyczne znaczenie, przypadło w udziale kościołom wznoszonym w Palestynie, upamiętniającym wydarzenia z życia Chrystusa (bazyliki: Narodzenia Chrystusa w Betlejem i Św. Grobu, z rotundą Zmartwychwstania).
W budownictwie sakralnym występowały liczne odrębności lokalne. Na bliskim Wschodzie przeważały budowle z kamienia, często sklepione. W Syrii były to bazyliki o trójdzielnej części wschodniej i z dwiema wieżami od zachodu, w Mezopotamii kościoły o nawie szerszej niż dłuższej, w Azji Mniejszej świątynie na rzucie krzyża gr., z kopułą na skrzyżowaniu.
Do stałego wyposażenia wnętrz należały; obiegająca apsydę ława dla duchowieństwa z tronem biskupim w środku, cyboria, wnoszone nad ołtarzem stojącym na skrzyżowaniu chóru z transeptem, i marmurowe przegrody otaczające cześć kapłańską, z którymi niekiedy łączono ambonę.
Strona zewnętrzna budowli sakralnych była z reguły skromna i prosta, to wnętrza ich ozdobione były mozaikami, występującymi w apsydach, na łukach triumfalnych i na ścianach naw głównych oraz w kopułach budowli centralnych
Najlepiej zachowane i najbardziej rozbudowane cykle mozaik znajdują się w S. Maria Maggiore w Rzymie i S. Apollinare Nuovo w Rawennie. Rawennę można nazwać niemalże stolicą mozaik, albowiem to w tym włoskim mieście zachowało się ich najwięcej z całego wczesnochrześcijańskiego okresu.
Wśród tematów ikonograficznych przeważały wyobrażenia Chrystusa w otoczeniu symboli Ewangelistów lub między apostołami i świętymi. Zachowały się też dwa przedstawienia Przemienienia Pańskiego.
W scenach historycznych wybiły się przedstawienia tematyki biblijnej. Kultowi służyły ponadto ikony z podobiznami Chrystusa, Marii i świętych. Znakomicie rozwijało się też malarstwo książkowe.
Styl narracyjny ilustracji nawiązywał do wzorów hellenistycznych. Natomiast w dziedzinie rzeźby dominuje relief wypukły, utrzymany w stylu światłocieniowym, stosowany od III w. na sarkofagach.
Dość rzadkie występują w tym okresie pełno-plastyczne posągi; przedstawiają zwykle Dobrego Pasterza i niekiedy Prawdziwego Filozofa. Uprawiono również rzeźbę w drewnie oraz w kości słoniowej
Wśród dzieł złotnictwa obok przedmiotów z Italii wyróżniały się wyroby syryjskie i z Cypru. Na pełny obraz sztuki starochrześcijańskiej składają się na wyroby ceramiczne i ze szkła złoconego oraz tkaniny. Sztuka wczesnochrześcijańska wytyczyła drogę rozwoju sztuce średniowiecznej zarówno w dziedzinie form, jak i ikonografii.
We wschodniej części cesarstwa, które w przeciwieństwie do cesarstwa zachodniego przetrwało kryzys końca antyku, wykształciła się sztuka bizantyńska, która rozwijała się do upadku Konstantynopola w 1453 roku. Określenie „bizantyńska” pochodzi od Bizancjum, greckiego miasta nad Bosforem, które w 330 roku nazwano Konstantynopolem Wczesna faza tej sztuki, która może być uważana za sztukę wczesnochrześcijańską, najlepiej reprezentowana jest w kościołach Salonik, Cypru i Rawenny. Właśnie w Rawennie w połowie VI wieku wzniesiono jeden z najbardziej interesujących kościołów tamtych czasów S. Vitale. W tej centralnej budowli zachowały się znakomite mozaiki zdobiące prezbiterium. Ukazują one m.in. portrety cesarza Justyniana i jego żony Teodory kroczących w procesji w otoczeniu dworskiej świty i kapłanów. Po okresie obrazobórstwa w latach 726-748 sztuka bizantyńska wypracowała konstrukcję budowy świątyń, zwykle na planie centralnym oraz programy ich dekoracji, z których pewna ilość zachowała się do naszych dni. Najlepsze przykłady znajdują się w Grecji: Hosios Lucas w Focydzie, kościół w Dafni koło Aten, Nea Moni na wyspie Hios. Sztuka bizantyńska była źródłem inspiracji dla sztuki Kościoła zachodniego. W Cefalu i Monreale mozaikami w stylu bizantyjskim ozdobiono m.in. apsydy adaptując wyobrażenia brodatego Chrystusa z księgą Biblii w ręku.