DZIEJE MIAST I MIESZCZAŃSTWA W POLSCE PRZEDROZBIOROWEJ

1/. Dzieje miast

a/. Lokacje

Akt lokacji miasta nie jest zjawiskiem identycznym w XIII i XV w. We wcześniejszych okresach było to eksperymentowanie, szukanie sposobu ulepszenia gospodarki, włącznie się do nurtu rzeczywistych przemian i potrzeb produkcji i wymiany. Ten stan rzeczy zmieniał się stopniowo wraz z pojawieniem się innych motywów np. politycznych, militarnych. Każdy możnowładca - świecki czy duchowny - chciał mieć własne miasto, ono podnosiło jego prestiż, wartość włości, stawiało na wyższym miejscu w hierarchii społecznej. Niekiedy akty lokacji stanowiły program nie tylko gospodarczy, ale również polityczny i propagandowy.

Po wstępnym okresie przebudowy miasta w XIII w. poprzez proces lokacji nastąpiły kolejne etapy, kształtujące stan mieszczański aż poi schyłek dawnej Rzeczypospolitej. Zmieniał się charakter samych lokacji, które w większym stopniu zaczęły dotyczyć osad nowych, mających wzbogacić i właściciela gruntu, i mieszczan, a przynajmniej tę ich część, która decydowała o wewnętrznej polityce gminy. Były to przedsięwzięcia nie zawsze udane, nie zawsze realizowane jednorazowo. Przejmowały gotowe wzory, modyfikując je w zależności od potrzeb i możliwości. Z czasem ujednoliciły się one, tworząc instytucje podobne w całym kraju, do końca wieków średnich różniąc się jednak wielkością, organizacją, znaczeniem.

Głównym wzorem był Magdeburg. Od XII w. działał tam sołtys pełniący swe funkcje w towarzystwie ławników i powoływany przez wójta - dziedzicznego lennika arcybiskupa, pana miasta. W latach 40-tych XIII w. powstała rada pod kierunkiem burmistrza, pełniąca funkcje sądowe, karne, a od schyłku stulecia różne administracyjne. Ten wzorzec, przetwarzany i modyfikowany, był podstawą ustroju miast polskich. Od XIII w. model ten powoduje występowanie różnych typów urzędników miejskich. Tak np. wójt oznaczał przedsiębiorcę, który za przeprowadzoną lokację był dziedzicznym właścicielem dóbr stanowiących uposażenie sołectwa; pełnił on często funkcje wójta sądowego, przewodniczącego ławy lub też funkcję sędziego sądu wyższego i nadzorujący działalność mieszczan.

Ustrój miast średniowiecznych podlegał stałym zmianom, uzupełniany nowymi pouczeniami, wyrokami uwzględniającymi miejscową sytuację. Np. w Krakowie uchwały rady miejskiej otrzymały w 1342 roku moc wyroków i dotyczyły głównie działalności handlowej /transakcji kupno-sprzedaż, zobowiązań, należności/, prawa rodzinnego /testamentów/, polityki wewnętrznej prowadzonej w interesie rady miejskiej, prawa karnego, stosunków zewnętrznych z królem czy innymi miastami i państwami. Natomiast w Poznaniu rada miejska wydała postanowienia regulujące działalność handlową i rzemieślniczą np. zakaz wypiekania pieczywa w poniedziałek czy zakaz warzenia piwa częściej niż raz na tydzień. Pojawiały się też postanowienia porządkowe np. zakazujące wchodzenia na strych z nie zasłoniętym kagankiem czy przechodzenia przez fortyfikacje miejskie. Ważne też dla życia miejskiego były przepisy stanowiące wyraz społecznych interesów grupy rządzącej miastem np. zakaz wnoszenia skarg do innych sądów niż miejskie.

Samorząd miejski dotyczył głównie organizowania działalności w zakresie wielkiego handlu, a następnie w zakresie reglamentacji produkcji rynkowej. Niewątpliwie stworzenie przepisów regulujących działalność kupców ułatwiało im pracę, przyczyniało się do rozwoju rynku, co było najistotniejszym znaczeniem ukształtowania się samorządów miejskich w XIII w.

Uregulowania te dotyczyły głównie największych miast, natomiast rola samorządu w małych miastach była znacznie ograniczona. Odmienności te wypływały nie tylko z odrębności obyczajów i tradycji, ale także z różnych możliwości gospodarczych, i politycznych, a także doświadczeń praktycznych.

b/. Układ przestrzenny miast

Przemiany przestrzenne miast w okresie lokacji dotyczyły tak krajobrazu gospodarczo-kulturalnego Polski, jak i wewnętrznych przeobrażeń w organizacji przestrzennej miasta. W ciągu z górą trzystu lat powstała sieć osad do dnia dzisiejszego stanowiąca podstawę urbanizacji naszego kraju. Od XIII w. na skalę nie spotykaną w Europie od czasów rzymskich na obszarach słabo zurbanizowanych między Łabą a Bugiem pojawiły się miasta, których kształt, forma i plany przynoszą zaszczyt nie tylko realizatorom, ale i projektantom ich zabudowy.

Rozwój miasta w średniowiecznej Europie wiązał się z przekształceniami ich układu przestrzennego, przebiegającymi najczęściej żywiołowo, bez widocznych szerszych koncepcji. Wzrost intelektualny aspiracji mieszczan, rozwój uniwersytetów i ich rola w kształtowaniu teorii budowy świata doprowadziły do sformułowania w XIII w. Teorii miasta podkreślającej m. In. Jasność planu, jego funkcjonalizm, stosowanie odpowiednich proporcji. W Polsce w średniowieczu miasta powstawały na regularnym planie szachownicy. Nowy plan w w sposób prosty i czytelny miał pierwotnie podporządkować przestrzeń potrzebom zawodowym - tych którzy mieli organizować życie miejskie tj. kupców i bogatszych rzemieślników oraz duchowym - zapewniając godne miejsce również dla Kościoła. Rozwój stosunków społecznych wprowadzał z biegiem lat różnorakie zmiany do tych założeń. Obok rynku tworzono skupiska rzemieślników, którzy już w poprzednim okresie grupowali się obok siebie. W oddaleniu od rynku, centrum życia społecznego i gospodarczego, osiadali ubożsi mieszkańcy lub ci, którzy pochodzenie, zawód czy religia nadawały status „gorszych”. Stare tradycje miały w miastach gminy żydowskie, pod murami skupili się biedacy, ludzie marginesu społecznego, przedstawiciele zawodów hańbiących, z katem i oprawcami na czele. W ciągu trzech pierwszych wieków istnienia planu ulegał on ewolucji m. in. ze względu na napływ ludzi ze wsi musiały powstawać nowe dzielnice, a także powstające potrzeby gospodarcze pozwalały na kształtowanie się nowych grup elitarnych. Odrębność miasta w stosunku do wsi występowała w dwóch aspektach: po pierwsze plan, a po drugie zabudowa w wyniku udanej lokacji wyróżniały osadę miejską od dawniejszych grodów i osad jednodworczy oraz od nowo powstałych ulicówek na prawie niemieckim. Miasto wyróżniało się ściśle określonym, wyznaczonym w terenie obszarem. Granica miasta była jednocześnie granica różnych stref prawa. Różnice w stosunku do wsi musiały być dla współczesnych widoczne także i w zabudowie, którą szczególnie w większych ośrodkach charakteryzowała się różnorodnością, zwartością, rzadziej monumentalnością. W miastach około roku 1500 miało być zaledwie 500 domów murowanych. Rynek stanowił główne centrum handlowe, węzeł komunikacyjny, ośrodek dyspozycyjny władz. Istniała również ścisła zależność między układem przestrzennym miasta a rozsiedleniem w nim najzamożniejszych rodów mieszczańskich. Z nich właśnie rekrutowali się organizatorzy dalekiej wymiany, przedstawiciele najbogatszych rzemiosł, rentierzy i posiadacze ziemscy. W XIV-XVw. Wokół rynku mieszkali w większości członkowie rady i ławy miejskiej. Rynek musiał być wymierzany na początku akcji lokacyjnej. Jego plan określał położenie, wielkość i kształt całej nowej osady. W małych miastach ich lokacja ograniczała się do oznaczenia jedynie działek przyrynkowych. Najczęściej wytuczano rynek na planie regularnego prostokąta, naruszanym niekiedy przez ukształtowanie terenu lub starszą zabudowę.

Drugim ważnym placem w mieście był teren przeznaczony na kościół parafialny. Ustawienie bryły kościelnej, orientowanej określały kształt placu kościelnego oraz cmentarza. W Gdańsku, Słupsku, Krakowie, Płocku i Poznaniu kościoły stanowiły jednocześnie najstarsze budowle służące różnorakim potrzebo komunalnym. Rynek i plac kościelny były widownią uroczystości. Jarmarki i odpusty odbywały się na obu placach.

W miastach mniejszych obok ulic dochodzących do rynku znajdowały się wewnętrzne ciągi komunikacyjne, ulice gospodarcze, „zatylne”, „stodolne”, „spichrzowe” oraz miedzuchy. Na zewnątrz wałów lub murów biegła niekiedy ulica obwodowa, `podwale”, `pochmurna”, „okopowa”. Szerokość wytyczonych ulic nie była duża, najczęściej miała mniej niż 10 m , a np. w Gdańsku i Krakowie były ulice „szerokie'. Plan miasta lokacyjnego przewidywał także różnorodne urządzenia gospodarcze. W pierwszej fazie budowy były to kantory kupieckie, warsztaty rzemieślnicze, kramy, jatki. Przewidywano też pomieszczenia na wagę i wzór miary. Niekiedy urządzenia targowe tworzyły stałe zespoły architektoniczne, składające się na ogół z kramów sukienniczych i siedziby władzy miejskiej. W mniejszych miastach planowany był dom wójta wraz z całym zapleczem gospodarczym związanym z istnieniem kramów i warsztatów produkcyjnych. Z czasem urządzenia w miastach okazały się niewystarczające. Rozpoczęto na peryferiach budowę nowych kramów - usytuowanych np. przed bramami miasta na ważnym szlaku komunikacyjnym - placów targowych na produkty masowe, a także tych warsztatów rzemieślniczych. W XV w. Przedmieścia grały rolę nie tylko zaplecza rolniczego i demograficznego, ale także terenów, na których powstawały niezbędne urządzenia gospodarcze. Budowano tam młyny, browary, słodownie, blechy, niekiedy warsztaty garncarskie. W miastach, które w XV w. zaczęły się rozwijać wykorzystując coraz większy handel przechodzący przez ziemie Polski, pod murami lub na obszarach podmiejskich budowano składy, spichlerze, stodoły. Tam też zaczynały funkcjonować place targowe na zboże, drewno, woły. Targ drzewny i Wyspa Spichrzowa w Gdańsku, handel wołami przy Kazimierzu Krakowskim czy jarmarki lubelskie były lokowane poza starymi fortyfikacjami miejskimi. Tym samym dokonywały się ważne przesunięcia ośrodków życia gospodarczego. Tereny podmiejskie, traktowane początkowo jako mniej wartościowe, zaczęły stanowić o znaczeniu i bogactwie miasta.

c/. Kategorie i wielkość miast

Dla Polski w XV w. można wyróżnić 5 grup miast. Największe miasto Gdańsk, liczące zapewne powyżej 30 tys. mieszkańców, było już porównywalne z wielkimi emporiami kontynentu. Do pierwszej grupy można zaliczyć miasta, które grały istotną rolę w handlu międzynarodowym, liczące się w polityce kraju, udzielające pożyczek panującemu. Wyróżniały je liczba mieszkańców, zabudowa, częściowo murowana, liczba kościołów i posiadłości ziemskie należące do miasta. Druga grupa obejmowała te miasta, które pełniły ważną funkcje w życiu kraju, stanowiły ośrodku rynków regionalnych, posiadające, jak miasta większe, przywileje gospodarcze, takie jak prawo składu, egzekwowanie przymusu drożnego, zwolnienia i ulgi celne. Podobnie jak miasta pierwszej grupy miały one i rozbudowany kształt przestrzenny, wychodzący poza granice murów miejskich, i różne instytucje, świeckie i kościelne, których działalność wskazywała na istnienie grup społecznych charakterystycznych dla miejskich zbiorowości: nauczycieli, notariuszy, faktorów, różnych duchownych, a także ludzi należących do najniższych warstw społecznych. Trzecia grupa obejmowała ośrodki rynku lokalnego związane z obrotem towarów i działalnością usługową. Stanowiły one czynnik charakterystyczny dla gospodarczego krajobrazu Polski, niezbędny w procesach towarowo-pieniężnych, niemniej charakterem działalności mieszkańców nie różniący się w istotny sposób od wsi i dworu. Czwarta grupa obejmowała najmniejsze ośrodku dóbr prywatnych czy kościelnych, posiadające prawa miejskie, aspiracje do udziału w szerszym handlu, i skupiała niewielką grupę ludzi spoza rolnictwa. Zawsze były tam kościoły parafialne, istniał przywilej nadający prawa miejskie, niekiedy działał szpital, rzadziej targ tygodniowy.

Kategorie miast i grupy podatkowe wg. ustawy dotyczącej pogłównego z lat 1498 i 1520:

KATEGORIE MIAST	LICZBA GRUP PODATKOWYCH	OKREŚLENIE GRUP PODATKOWYCH
IV /NAJMNIEJSZE/	2	członkowie władz miasta;
III /małe/	4	Rajcy; kupcy i młynarze; ławnicy i pisarze;
II /średnie/	6	Rajcy, kupcy hurtownicy i detaliści, młynarze, ławnicy, pisarze, właściciele domów, rzemieślnicy, czeladnicy, ogrodnicy, prostytutki, muzycy
I /duże/	13	5 grup spośród patrycjuszy i 8 grup pospólstwa

Największe miasta wg. spisu z 1458 r.: Poznań, Kościan, Kalisz, Piotrków, Łęczyca, Warta, Wschowa, Gniezno, Kłodawa, Śrem, Koło, Stawiszyn, Pobiedziska i Konin.

Zestawienie wielkości miasta w woj. pomorskim wg. kategorii z 1500 r.:

I kategorii - tylko Gdańsk; II- 0; III - 10; IV - 7

Na pierwszym miejscu w zakresie urbanizacji Korony znajdowały się Prusy Królewskie, na drugim /ale daleko za nimi/ Wielkopolska, w Małopolsce istniał średni stopień urbanizacji, mniej miast miało Mazowsze, natomiast najmniej ziemie ruskie.

Miasta różniły się między sobą nie tylko wielkością, ale także swymi funkcjami w życiu gospodarczym i politycznym. Różni byli ludzie, którzy je zamieszkiwali, odmienne formy pracy.

Różny istniał również zasięg kontaktów poszczególnych miast - im większe miasto /wyższa kategoria/ tym dalszy zasięg. Z zakresem działania miast wiązały się różne związki oparte na wspólnej mierze.

d/. Typy miast

Klasyfikacja miast polskich wg czynników miastotwórczych, takich jak: handel, rzemiosło, górnictwo, rezydencje wraz z obsługą, ośrodki administracji, ośrodki wojskowe, kultowe i uniwersyteckie.

Największe miasta handlowe grały istotna rolę w kształtującej się wymianie ogólnoeuropejskiej. Wyróżniał się wśród nich - ok.. roku 1580 - Gdańsk. Jego kontakty sięgające Portugalii, Szkocji, Nowogrodu, przekraczały parę tysięcy kilometrów. Na drugim miejscu były miasta, których znaczenie przekraczało granice regionów, one w dużym stopniu kształtowały charakter produkcji na obszarze zaplecza oraz formy wymiany w skali kontynentu. Te miasta stanowiły główne etapy przerzutu towarów i na ich terenie spotykali się główni kontrahenci handlu europejskiego. Należały do nich Kraków, Lwów, Toruń, Elbląg, Lublin, Poznań i rosnąca w znaczenie Warszawa. Kontakty tych miast sięgały ponad 500 km. Ośrodków handlu regionalnego było kilkadziesiąt. Inną funkcję pełniły ośrodki stanowiące rezydencje króla, dostojnika kościelnego lub wielkiego właściciela prywatnego. Tworzyły one duże środowiska usługowe, powodowały znaczny przepływ ludności, sezonowe ożywianie różnych form życia, potrzeby utrzymywania ścisłych kontaktów z resztą kraju.

W dobie pospolitego ruszenia, braku stałej armii, wpływ garnizonu wojskowego na rozwój miasta był bardzo umiarkowany. W XV w. Zbrojni towarzyszący władzy należeli raczej do mieszkańców miast rezydencjalnych.

Miasto uniwersyteckie było jedno - Kraków.

Ośrodki kultowe istniały już w średniowieczu - Gniezno, Kraków z grobami świętych męczenników oraz Częstochowa to przykłady miejscowości typy kultowego.

Na kształt, rolę i znaczenie miast najczęściej wpływ miał więcej niż jeden czynnik miastotwórczy.

Każdy typ miasta, każda jego kategoria inaczej nieco reagowała na związki z obszarami sąsiednimi; miasto różniące się od otaczającego zaplecza, było jednak z nim nierozerwalnie związane.

Czynnik demograficzny odgrywał również niepoślednią rolę: istniało stałe uzupełnianie zasobów ludnościowych miasta przez przybyszów z zewnątrz oraz w częstych przypadkach migracje w drugą stronę - na wieś. Także było ono ośrodkiem czynności gospodarczych dla zaplecza, tu odbywał się zbyt produktów rolnych, leśnych i hodowlanych, było miejscem zakupu wyrobów przemysłowych, a także dokonywania czynności kredytowych. Potrzeby gospodarcze prowadziły do kontaktów handlowych na targach, w warsztatach rzemieślniczych, kantorach lichwiarskich. Kościół parafialny zapewniał kontakty kulturalne; instytucje grodzkie, powiatowe, radzieckie dawały kontakty związane z potrzebami sądownictwa i administracji. Mieszczańskie posiadłości wiejskie, szlacheckie i chłopskie nieruchomości w mieście tworzyły dodatkowe kontakty międzyśrodowiskowe.

2/. Mieszczaństwo

Obok handlu do głównych zajęć mieszkańców miast należało rzemiosło. Formy działalności rzemieślniczej w miastach średniowiecznej Polski wiążą się z organizacją cechową. Produkcja rzemieślnicza w rozwoju miasta miała duże znaczenie. Hutnictwo, piwowarstwo, garncarstwo, kopalnictwo, skórnictwo, przemysł drzewny i tkactwo stanowiły kierunki działania różnych ośrodków specjalizujących się w tej wytwórczości. Wraz z rozwojem rynku i społecznym podziałem pracy na zajęcia miejskie i wiejskie następowała koncentracja produkcji i walka o opanowanie możliwie szerokiego kręgu odbiorców. Ten stan rzeczy powodował pojawienie się cechów, korporacji, bractw zawodowych, skupiających właścicieli przedsiębiorstw rzemieślniczych, usługowych i handlowych. Ich rozwój łączył się z trzema czynnikami. Pierwszy to konieczność reglamentacji wytwórczości przemysłowej. Rynek na produkty rzemieślnicze był stosunkowo ograniczony, zarówno ze względu na warunki gospodarki feudalnej, jak istnienie wytwórczości domowej, przeznaczonej do zaspokajania własnych potrzeb. Doprowadziło to do walki o ustalenie liczby warsztatów rzemieślniczych, wprowadzenie surowej kontroli jakości wyrobów, próby narzucenie monopolu na określone gałęzie wytwórczości. Wyroby cechowe, nad którymi czuwały władze cechu, zgodnie z założeniami musiały być lepszej jakości niż wykonane przez ludzi spoza korporacji, a wielkość produkcji miała być regulowane tak, by nie doszło do niekorzystnej obniżki cen na wyroby przemysłowe. Drugi czynnik leżał w sferze potrzeb kulturalnych. Bractwa religijne i bractwa zawodowe formowały więzi środowiskowe, określały miejsce człowieka w społeczeństwie miejskim. Trzeci czynnik wiązał się z próbami władzy - państwowej, kościelnej i miejskiej - zorganizowania kontroli nad poczynaniami różnych grup zawodowych i społecznych oraz uzyskiwania skutecznego instrumentu polityki fiskalnej. Stąd też niejednokrotnie próby zakładania cechów przez właścicieli miast.

Jednostką produkcyjną w cechu był warsztat, własność mistrza, pełnoprawnego członka cechu, posiadającego przynajmniej teoretycznie najwyższe umiejętności zawodowe. On organizował zakup surowców, przyjmował zamówienia klientów, decydował o produkcji na rynek i na zamówienia, prowadził handel swymi wyrobami, nadzorował pracę w warsztacie, wykonywał najbardziej precyzyjne i odpowiedzialne zadania, wykańczał dzieło i odpowiadał za jego jakość. Droga do tytułu mistrza byłą nie łatwa. Młody chłopiec, przyjęty na ucznia - niekiedy za jednorazowe świadczenia rodziców - pełnić miał w warsztacie rozmaite funkcje pomocnicze. Zaczynał od najprostszych robót i stopniowo wciągał się w coraz bardziej skomplikowane prace. Po paru latach, jeśli dotrwał do końca praktyki, mógł się wyzwolić na czeladnika i w tym charakterze rozpoczynał pracę jako wykwalifikowany rzemieślnik. Za pobieranie nauki i utrzymanie uczeń i czeladnik płacili pracą w warsztacie. Często zdarzało się jednak, że czeladnik otrzymywał tygodniowe wynagrodzenie za swoją pracę. Uzyskanie statusu czeladnika było kolejnym etapem w drodze do stanowiska mistrza, lecz w obawie o zbytnie poszerzenie się kręgu mistrzów, co w konsekwencji mogłoby wpłynąć ujemnie na uprzywilejowanie stanowisko tej grupy, przyjęcie nowego mistrza obwarowane było licznymi ograniczeniami. Na ogół wymagano świadectwa prawego urodzenia, zaświadczeń o odbyciu nauki, opinii i zaświadczeń z ostatniej służby. A zatem kandydat na mistrza musiał uzyskać prawo miejskie, a decyzję o dopuszczeniu do egzaminu mistrzowskiego musiał poprzedzić okres próbny u miejscowego mistrza pod okiem jego kolegów. Statuty cechowy wymagały często odbycia wędrówki po kraju w celu zdobycia odpowiedniej praktyki. Przedłużało to znacznie okres czeladnictwa, szansy na zdobycie odpowiednich środków na zakup warsztatu, wkupienie się do cechu i opłatę za egzamin mistrzowski. Te wszystkie utrudnienia powodowały kończenie kariery rzemieślniczej na etapie czeladnika.

Realne szanse na samodzielne stanowisko mieli synowie właścicieli warsztatów oraz ci czeladnicy, którzy dzięki małżeństwu z wdową po mistrzu lub jego córką wżeniali się do cechu.

W XV w. pojawiły się związki skupiające czeladników. Mistrzowie starali się możliwie dokładnie kontrolować ich działalność. Mieli prawo brać udział w obradach czeladników, przyjmowali część ich dochodów, niekiedy decydowali o mianowaniu starszych związku. Nie zależnie od tego, jakie rozmiary osiągała ta ingerencja, związki czeladnicze rozsadzały organizację cechową, stanowiąc siłę niezadowoloną z istniejącego systemu, z którą mistrzowie musieli się liczyć. Zapewniały one - podobnie jak w cechach - godziwą rozrywkę w gospodach do tego celu wyznaczonych, udział w służbie kościelnej, miejsce w procesji i w kaplicy, zajmowały się dobroczynnością, doraźną pomocą materialną. Ale nade wszystko czeladnicy skupiali się w tych związkach w celu łatwiejszego egzekwowania swych praw w cechu.

U progu XVI w. rozwój miasta wprowadzał nowe zjawiska w dziejach produkcji nierolniczej: niespotykaną dotychczas specjalizację, rozszerzoną kooperację pracy, wysoką jakość wyrobów rynkowych. Do miast ściągali wszyscy wysoko wykwalifikowani rzemieślnicy, szukający lepszych warunków życia i pracy /szewcy, kuśnierze, cieśle, krawcy, którzy przybywali do miasta uzyskiwali stosunkowo łatwo prawa miejskie/, pogłębiała się różnica między jakością różnych wyrobów. Z przedmieścia przenosiły się na odległą wieś różne zakłady przemysłowe: tartaki, rozwijające się warsztaty, którym niezbędna była do produkcji woda: browary, młyny, warsztaty kamieniarskie i cegielnie. Z miast poza granice ich jurysdykcji wyprowadzali się ludzie, którzy nie chcieli lub nie mogli znaleźć miejsca w sztywnej korporacyjnej strukturze cechowej. W tym stanie rzeczy na obszarze całej Polski rozwijało się rzemiosło wiejskie, nierzadko konkurujące z rzemiosłem miejskim. Walka miast z produkcją przemysłową wiejską była trudna, gdyż działały tu dwa ważne czynniki popierające konkurencję pozacechową. Po pierwsze były to względy ekonomiczne - marne wyroby rzemieślników wiejskich były o wiele dostępniejsze dla chłopów. Cena ich była niższa, odpadały wydatki na podróż do miasta i transport wyrobów. Drugi czynnik to rosnące znaczenie szlachty, szczególnie na obszarach słabo rozwiniętych, gdzie duże znaczenie miały wielkie folwarki, rzemiosło dworskie było w coraz większym stopniu właścicielowi niezbędne. Nie oznacza to, że nie było prób - i to już od XIII w. - zmierzających do zwalczania konkurencji wiejskiej. Gdzieniegdzie wprowadzono zasadę tzw. mili miejskiej, tj. okręgu, w którym nie wolno było wykonywać produkcji przemysłowej. Rzemiosło wiejskie zaspokajało głównie potrzeby lokalne lub związane z funkcjonowaniem majątków feudalnych. Wyrabiało produkty gorsze niż w mieście, nie reglamentowane. W warsztacie rzemieślniczym wiejskim czy „małomiasteczkowym „ większość czynności technicznych wykonywał jeden rzemieślnik. Cechowy duży warsztat miejski był natomiast formą działania zespołowego na zasadzie podziału pracy.

3. Kultura miejska

Miasta w dziejach kultury grają rolę dwojaką. Odmienny od wiejskiego styl życia wytwarzał odmienne wartości i normy postępowania. Sama koncentracja ludzi, dóbr materialnych, środków działania, łatwość wymiany towarów, myśli, sposobów pracy powodowały, że miasta stanowiły od samego początku ośrodku kultury. Miały one wielką siłę oddziaływania na cały kraj. Właśnie na targu, w kościele, w karczmie, na placu, gdzie odbywały się sądy, w warsztatach rzemieślniczych spotykali się ludzie z różnych okolic, wymieniając między sobą nie tylko towary, lecz także idee, myśli i doświadczenia.

Stąd też kultura miejska rozumiana być może jako formy życia mieszczan bądź mieszkańców miast. W warunkach koncentracji ludzi inaczej niż na wsi działały instytucje kościelne, inaczej kształtowało się życie dworu monarszego. W mieście możliwe stało się zakładanie uniwersytetów, szkół, bractw, instytucji nie zawsze mieszczańskich, ale ściśle związanych ze środowiskiem miejskim.

Żródło: opracowanie własne na podstawie lektury „Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej”, Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz

---