1. Grecja
Okres klasyczny (attycki, V-IV w. p.n.e.): rządy Peryklesa (tzw. złoty wiek); główne miejsce zajęła tragedia (Ajschylos, Sofokles, Eurypides), komedia - V w. - polityczna, zwana starą (Arystofanes), IV w. - komedia zwana średnią, o tematyce obyczajowej; okres hellenistyczny (aleksandryjski, 330-30 p.n.e.): komedia uległa przekształceniu (komedia nowa, Menander); okres rzymski (30 p.n.e.-529 n.e.): nowy gatunek literacki - dialog satyryczny stworzył Lukian
534 I Wielkie Dionizje; 488 - początek komedii; 470-430 międzynarodowość Aten, 386 grywanie klasyków
Arion z Koryntu (dytyramb dramatyczny), Probinos (przeniósł dytyramb dramatyczny do Aten, forma liryczna), Tespis z Ikarii, Ajschylos (525-456), Eurypides (485-406), Sofokles (496-406), Arystofanes (446-385), Menander (342-291), Telesis (tancerz), Agatarchos (scenograf),
choregos (sponsor), chorodidaskalos (reżyser chóru), archont (organizator), prohedria (miejsca dla zasłużonych), kritai (sędziowie), gefiryzmy (wymiana zdań aktorzy - publiczność), pro-agon (pokaz przedpremierowy), ligys (głos idealny), stichomytia, distychomytia, hemistychomytia, rhesis (tyrady), mowy z akompaniamentem, monodia (śpiew solistów), chitony (kolorowe, z rękawami), kimationy, chlamidy, pinakes (przypinane malowidła), periaktoi (graniastosłup), theologeion (miejsce mowy bogów), ekkylemat (wysuwana platforma), bronteion (dźwięki), Dionizje Wielkie, Dionizje Małe, Lenaje, Antesterie, dejkeliści (Sparta, proste fabuły), flyakowie (Italia, parodie, groteskowe trykoty i maski), mimosi (Włochy), komedia stara (fantastyczność, teatralność, interakcyjność, nieekonomiczność, dwudzielna kompozycja, aktualność, obsceniczność)
przebudowa teatru Dionizosa za Likurga, dobudowa paraskeniów i schodków między paraskenionem a orchestrą
2. Rzym
historia: okres królewski (VI w. p.n.e.), okres republiki (510-30 p.n.e.), okres cesarstwa (30 p.n.e.- 476 n.e.)
okres archaiczny (240 - 80 p.n.e.): początek właściwej literatury - wystawienie tragedii i komedii greckich (łac. przeróbka Liwiusza Andronikusa), pierwsze utwory przeważnie tłumaczeniami lub przeróbkami utworów greckich, w tragedii: Newiusz, Enniusz, Akcjusz i Pakuwiusz, w komedii - Plaut i Terencjusz; okres augustowski, złoty wiek literatury rzymskiej (31 r. p.n.e.-14 r. n.e.) satyry Persjusza i Juwenalisa, tragedie Seneki Młodszego (4 r. p.n.e.- 65 r.n.e)
Liwiusz Andronikus, Gnejusz Newiusz, Plaut (250-184 p.n.e), Terencjusz (190-159), Seneka Młodszy (4 r. p.n.e.- 65 r. n.e), Ezop (aktor), Roscjusz (aktor, grał za darmo), Genezjusz (patron aktorów), Witalis (parodiował, bezkarny), Neron (37-68 n.e.), Ambiwiusz Turpio (aktor Terencjusza)
ludi, historioni (aktorzy), pulpitum (scena), audytorium (widownia), cavea (widownia siedząca), vela (zasłona nad teatrem), spektakl, auleum (kurtyna), siparium (małe kurtynki), grex / caterva (trupy aktorskie) dominus gregis (właściciel trupy), strategia kontaminacji (Plaut, mieszanie tendencji), fabula palliata (komedia w greckim kostiumie), fabula togata (komedia w togach, rzymska), fabula atellana (od farsy italskiej), cantica (części wiersza przeznaczone do śpiewania), mimosi, pantomima
264 p.n.e. - walki gladiatorów, 58 p.n.e. I teatr drewniany (Marek Scarus), 55 p.n.e. murowany teatr Pompejusza, 53 p.n.e. dwuczęściowy teatr Curiona,
3. Średniowiecze
dramat chrześcijański rozwinął się z liturgii, IX w. specjalna forma śpiewu liturgicznego (tropus) => rozwinął się w dramat średniowieczny. X w. wstawki do liturgii Wielkiego Tygodnia i Bożego Narodzenia. XII i XIII w. odejście dramatu od liturgii (wątki biblijne), ukształtowanie się misterium i mirakli. XIV w. misterium grane poza murami kościoła (poza elementami religijno-dydaktycznymi, sceny realistyczno-rodzajowe, komiczno-satyryczne, groteskowo-farsowe (intermedium)).Od XIV w. widowiska finansowały rzemieślnicze gildie i cechy,
Teatr świecki: z tradycji starożytnego mimu; z intermedium rozwinęła się farsa, sottie, komedia mięsopustna, cele dydaktyczne realizował moralitet; do średniowiecznych form teatralnych należały zabawy i korowody masek, rozwinęła się sztuka pantomimy, przetrwał teatr lalek, teatralne bractwa kleryków i błaznów,
Hroswitha (X w. naśladowała Terencjusza), Hildegarda z Bingen (XII w.),
mansjony, prowadzący grę, Bractwo Męki Pańskiej (1402-1548), tropus, misterium (bożonarodzeniowe i wielkanocne), auto sacramental, misteria stacyjne, mirakle („Teofil”, „Robert Diabeł” , „Nawrócenie hetery”), sztuki alegoryczne (Hildegarda z Bingen, „Szyk cnót”), moralitet (mistrz Pathelin), dramat mięsopustny (Niemcy), laudy włoskie (XII - XIII w.), farsa, sottie (wykłady na opak, Francja),
pierwsza stała trupa dramatyczna z własną siedzibą (w Hôpital de la Trinité, następnie Hôtel de Bourgogne).
4. Renesans we Włoszech
rozwój w kręgu humanistów, koniec XV w. w Rzymie, Ferrarze, Florencji wystawiono dramaty Seneki Młodszego, Terencjusza, Plauta,
dążenia do odtworzenia w zamkniętym pomieszczeniu sceny starożytnej oraz zastosowanie na niej efektów właściwych renesansowemu malarstwu perspektywicznemu. Początkowo rekonstrukcja sceny antycznej, (scena celkowa / terencjańska - cechy sceny symultanicznej). Wydanie 1486 traktatu Witruwiusza „De architektura...”. Wiedza o teatrze starożytnym znalazła najpełniejszy wyraz w zaprojektowanym przez A. Palladia Teatro Olimpico w Vicenzie (inauguracja 1585).
Sebastiano Sertio (1457-1552, scenograf), Andrea Palladio (1508-1580, architekt, teatr nawiązujący do rzymskich, ale z pełnym zadaszeniem, kameralna widownia), Vincenzo Scamozzi (1552-1616), Leon X, Lodovico Ariosto (commedia erudita, „Szkatułka” , „Oszuści”), Niccolo Machiavelli („Mandragora”), Gian Giorgio Trissino (próby odtworzenia greckiej tragedii), Giovanni Rucellai (naśladownictwo Seneki), Isabella Andreini
Commedia erudita, commedia grave (sprośne, współczesność)
początek teatru dworskiego (tragedie, komedie oraz intermezza i opery)
powstanie opery związane z dążeniem do odrodzenia dramatu starogreckiego. Pierwsze opery: Dafne J. Periego (1597) i Euridice G. Cacciniego (1600) do librett O. Rinucciniego; następnie: C. Monteverdi (Orfeusz 1607), kompozytorzy szkoły rzymskiej i szkoły weneckiej. Nowożytna opera narodziła się w 1642-43 w Wenecji. Najważniejszy ośrodek opery barokowej: szkoła neapolitańska (podział na opera seria i buffa). Wystawienia oper na powstałej w 2. połowie XVI w. scenie pudełkowej, barwna i bogata w efekty wizualne oprawa plastyczna; perspektywa malarskiej = dekoracje iluzjonistyczne (P. Peruzzi, S. Sertio).
5. Commedia dell'arte
1550 - 1750 commedia dell'arte,
Carlo Goldoni (1707-93), Carlo Gozzi (1720-1806), Jean Gaspard Deburau (1796-1846, twórca Pierrota)
guido/corago/concertatore (aktor dowodzący trupą), Pantalone (wenecjanin, czerwony strój, czarny płaszcz, bródka), Dottore/Graziano (bolończyk, czarna toga, filozof), Cassandro (rozwiązywanie konfliktów), Capitano (żołnierz-samochwał), Arlekin (1601), Poliszynel (neapolitańczyk, biały stożkowy kapelusz, głupek), Scapino (na biało, śpiewał z gitarą, intrygant), Brighella (brutalny i przebiegły), Colombina, zanni (służący), servetty (służące), metoda all improviso, fiabbe (gatunek będący odpowiedzą Gozziego na sztuki Goldoniego)
6. Anglia elżbietańska
1576 pierwszy teatr publiczny w Londynie („Theater”), inne: „Pod Różą”, „ Łabędź”, „The Globe” (1599-1642), „Blackfriars”; 1642 - zamknięcie teatrów, 1649 - niszczenie teatrów
William Shakespeare (1564-1616), Christopher Marlowe (1564-93), Robert Green (1558-1592), Ben Jonson (1572-1637, maski), John Lyly (1554-1606 „Blackfriars”, elitarne), Richard Burbage (1567-1619), Jakub I (1566-1625),
Szekspir: „Ryszard III” (1590-93), „Romeo i Julia” (1595), „Dwaj panowie z Werony” (1593), „Sen nocy letniej” (1595), „Kupiec wenecki” (1596), „Hamlet” (1601), „Otello” (1604), „Król Lir” (1606), „Makbet” (1606), „Miarka za miarkę” (1604), „Opowieść zimowa” (1610), „Burza” (1611)
7. Hiszpania „Złotego Wieku”
1550-1681 „złoty wiek” teatru hiszpańskiego, 1621 dekret o opłatach za teatr, muszkieteros, kawalerowie, aposento (miejsca na galerii), cazuela, loa (prolog)
auto sacramental (teatr religijny), comedias (teatr publiczny), wielkie widowiska dworskie (teatr dworski), obliteracja (zamykanie teatru w sobie => commedia espanola), corral, galant, gracioso (służący), zarzuela (operowe, wystawne przedstawienie), particulares, entremessos (interludia w przerwach)
F. de Rojas (1465-1541, „Celestyna” 1499), Lope de Rueda, Lope de Vega (1562-1635, nowa komedia trzyaktowa), Tirso de Molina (Gabriel Téllez, 1584-1648), Pedro Calderón (1600-1681), Ferdynand V i Izabela Kastylijska (1451-1504), Filip II - IV
8. Narodziny klasycyzmu we Francji
1548 Bractwo Męki Pańskiej, 1615 życie teatralne ogniskuje się w Paryżu, 1630 powstaje Teatr „Marais”, 1635 Richelieu buduje Akademię Francuską, 1637 premiera „Cyda” w Marais (ostatnia sztuka barokowa), zwycięstwo klasycyzmu, ataki na scenę symultaniczną - przechodzenie do sceny pudełkowej, 1641 wzorowany na włoskim Teatr „Olimpico”, edykt króla Ludwika XIII by nie potępiać aktorów, 1658-1673 Molier w Paryżu, 1669 Królewska Akademia Muzyczna (Lully), 1680 Comedie Francaise (trupa Moliera + Teatr Marais + Pałac Burgundzki), 1695 obecność na przedstawieniach policjantów, 1697 wygnanie komediantów dell'arte (do 1716)
Alexander Hardy (dramaturg barokowy w Pałacu Burgundzkim), Pierre Corneille (1606-84), Molier (1622-73), Magdalena Bejart, Jean Baptiste Lully (1632-87), Jean Baptiste Racine (1639-99), J.F.Regnarde (od francuskiej commedii dell'arte), Ludwik XIV (1638-1715), Armand Richelieu (1585-1642), Montdory (aktor)
Gelosi (klan dell'arte w Pałacu Burgundzkim), Stowarzyszenie Pięciu Autorów (tworzenie wzorców klasycyzmu)
9. Oświecenie we Francji
1715 tworzenie nowego teatru klasycystycznego po śmierci Ludwika XIV (odwrócenie od stylizacji i formalizmu w stronę realistycznej tematyki rodzinnej), 1754 - zwycięstwo klasycyzmu na głównej scenie, 1758 traktat Diderota o poezji dramatycznej, 1759 ostateczne usunięcie widzów ze sceny Comedie Francaise, 1784 „Cyrulik sewilski” w Comedie Francaise
Crebillon (1674-1762), Pierre de Marivoux (1688-1763 unowocześnia commedię dell'arte), Voltaire (1694-1778), Denis Diderot (1713-84), Pierre de Beaumarchais (1732-99), Nivelle de la Chaussée (twórca komedii łzawej), Adrienne Lecouvreur (naturalna aktorka)
komedia łzawa, dramat mieszczański
10. Oświecenie w Anglii
1642 zakaz grania w teatrze, 1649 pacyfikacja teatrów, 1660 Karol II powierza licencję na stworzenie teatr w Anglii od podstaw, 1698 „Krótki rzut oka na niemoralność i bezbożność angielskiego teatru” Collier'a, 1728 „Opera żebracza” Gay'a, 1737 przywrócenie cenzury po „Złotym zadzie” Gay'a (do 1968)
Jeremy Collier, Richard Steel (promowanie teatru w „Spectator”), John Gay (1685-1732), David Garrick (1717-1779, I gwiazda, eksperymenty)
Towarzystwo Naprawy Obyczajów (dało podstawy teatrowi oświeceniowemu), opero-ballady, teatr gwiazdorski, drama sentymentalna i komedia łzawa
11. Oświecenie w Niemczech
1641 I budynek teatralny (operowy, arch. Furttenbach), kolejne: Drezno (1667), Norymberga (1668), Hanower (1690), Wiedeń (1706), Berlin (1741); 1727-1739 współpraca Neuberin-Gottsched, 1759 „Listy o najnowszej literaturze” Lessinga, 1767 „Minna von Barnhelm” Lessinga, 1778 publiczny teatr w Mannheim, 1782 premiera „Zbójców”
Lipsk: Karolina Neuber(in?), Johann Gottsched (1700-1766), Hamburg: Konrad Ekhof (pierwsze w Niemczech studium aktorskie - Akademia Teatralna) , Konrad Ackermann, Gotthold Lessing (1729-1781, sztuki współczesne), Mannheim: Heribert von Dalberg (kierował teatrem, pisał), Iffland (aktor, dramatopisarz), Friedrich Schiller (1759-1805); Weimar: J.W.Goethe (1749-1832), Heinrich Kleist (1777-1811), Kotzebue (wystawiał jego sztuki Goethe)
Hanswurst, Sturm und Drang (F.M.Klinger)
12. Teatry narodowe w innych krajach
Dania: 1722 - 1727
Szwecja: Gustaw III, zastrzelony w teatrze
Rosja: śmierć cara Aleksego (1629-76) i zanik teatru, Piotr Wielki (1672-1725), Elżbieta (1709-1761), 1756 pierwszy stały teatr zawodowy w Petersburgu, Katarzyna Wielka (1729-1796) - Cesarski Instytut Teatralny
Austria: 1776 Burgtheater teatrem narodowym, Maria Teresa (1717-1780), premiery niemal wszystkich oper Mozarta
Polska: 1765 założenie Teatru Narodowego, od 1779 specjalny gmach na placu Krasińskich; 1783-1814 kierował nim Wojciech Bogusławski
13. Romantyzm
opozycja do reguł klasycystycznych (trzy jedności), nawiązaniu do dramatu szekspirowskiego, dramaty nie przeznaczone na scenę (A. de Musset Spectacle dans un fauteuil). Dramat łączył poezję, malarstwo, muzykę, aktorstwo. Widowisko sceniczne miało ukazywać obraz epoki, środowiska (wierność historyczna i geograficzna), wywoływać niezwykłe wrażenie wizualne, tworzyć iluzję. Rozwój techniki teatralnej: malowane na płótnie obrazy, rozczłonkowane na kulisy, prospekt, paludamenty (zamykające przestrzeń sceniczną od góry), zmiana otwarta (obserwowana przez widzów), wprowadzono perspektywę skośną, oświetlenie gazowe,
Rozkwit sceny romantycznej w latach 30. XIX w. Niemcy: L. Tieck, K.L. Immermann (1834-38 dyrektor Stadttheater), plastycy O. Schirmer, O. Hildebrand. Francja: radykalne zmiany w Comédie Française po objęciu dyrekcji przez barona Taylora, przełom - 1830 Hernani z dekoracjami P.L. Cicériego; wpływ teatrów miejskich (dramaty obyczajowe, historyczne, melodramaty historyczne, egzotyczne, feerie), postulaty teatru romantycznego najpełniej realizowała opera (wystawienie Roberta Diabła G. Meyerbeera 1831) i balet. Polska: teatry nie były w stanie udźwignąć zadań nakładanych przez romantyzm, popularne utwory A. Fredry i J. Korzeniowskiego; A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński uznali za niemożliwą współpracę z polskim teatrem pod zaborami, Mickiewicza Lekcja XVI (1843) - manifest teatru przyszłości, wysoko oceniający narodową, społeczną i artystyczną funkcję teatru; Halka S. Moniuszki w Teatrze Wielkim (1858)
1787 P. Astley wymyślił nową scenę, 1793 I Cyrk Olimpijski (Astley), 1807 cesarz przyznał Cyrkowi Olimpijskiemu prawo wystawiania wielkich spektakli, 1822 oswietlenie gazowe, 1830 premiera „Hernaniego” - zwycięstwo romantyzmu na scenie
Panoram Dramatique, Porte-Saint Martin, Ambique Comique, Cyrk Olimpijski (3, Cyrk Astleya i braci Franconi)
Daguerre (1789-1851), Debureau (1796-1846, twórca Pierrota), P.Astley, Ciceri, Victor Hugo (1802-85), Alexandre Dumas ojciec (1802-70), Alfred de Musset (1810-57, „Lorenzaccio” 1834, „Nie igra się z miłością” 1834), publicyści T.Gautier i J.Janin,
Bulwar Du Temple, tragedia nieregularna (Goethe), tragedia losu (Werner), nowa tragedia chrześcijańska/misterium/dramat słowiański (Mickiewicz), à grand spectacle, melodramat
Niemcy: Heinrich von Kleist (1777-1811, „Książę Homburgu” 1810, komedia „Rozbity dzban” 1811), Georg Büchner (1813-37, okres Młodych Niemiec, prekursor dramatu naturalistycznego „Śmierć Dantona” 1835, „Woyzeck” 1836),
Rosja: Aleksandr Puszkin (1799-1837, tragedia historyczna „Borys Godunow” 1831), Nikołaj Gogol (1809-52, „Rewizor” 1836), Michaił Lermontow (1814-41 „Maskarada” 1842), Aleksandr Ostrowski (1823-86, realistyczny dramat rosyjski, twórca narodowej sceny rosyjskiej, sztuki społeczno-obyczajowe z życia kupiectwa „Burza” 1859, dramaty historyczne, komedie satyryczne „Wilki i owce” 1875)
charakterystyka stylu:
- obfitosc efektow wizualnych - pelen namietnosc, choc skodyfikowany styl gry - blyskawiczny rozwoj techniki i maszynerii scenicznej - ogromne widowiska tzw. grand spectacle - najpopoularniejszym gatunkiem byl MELODRAMAT
- w zwiazku z tym zmiany w rezyserii, oswietleniu i grze aktorskiej - coraz wazniejszy stawal sie malarz-dekorator - dekoracja nie byla juz tylko tlem - dekoracja stawala sie niejako jednym z bohaterow w melodramacie dominowaly dwa miejsca akcji 1. ramantyczny malowniczy pejzaz patetycznych ruin, dzikich gor i przepasci 2. spokojny sielski pejzaz z miejskim domkiem, wieza - oswietlenie: domniowalo oswietlenie za pomoca swiec i lamp olejowych
- nie uciekano do gry swiatla, by utrzymac na scenie wrazenie realności - ale juz w XIX wieku wprowadza sie oswietlenie gazowe! -glowni aktorzy: angielski aktor E. Kean - przejmujace spojrzenie i gwaltowne gesty
- najwazniejsza traguczka XX wieku to Rachel (zagrala m.in w Fedrze i Cydzie) rowniez amerykanski aktor Edwin Forrest to 3 najwazniejsza Kean, Rachelm Forrest! - wazna jest rowniez walka klasykow z romantykami
- tutaj romantycy wygrywaja za sprawa dramatu W. Hugo - "Hernani" ktory odnosi niesamowity sukces