HISTORIA TEATRU

TEATR ANTYCZNY:

Powstanie teatru łączy się z kultem Dionizosa. Jednym ze stałych elementów obrzędów dionizyjskich był pochód, w trakcie którego wprowadzano figurę Dionizosa do Aten. Bogowi towarzyszyli satyrowie i bachantki. Korowód kończył się na okrągłym placu (orchestrze). Za moment powstania dramatu uznaje się wyodrębnienie z chóru satyrów koryfeusza. Narodziny tragedii łączy się zwyczajowo z dytyrambem czyli pieśnią pochwalną ku czci Dionizosa, komedii - z wykonywaną w czasie korowodu radosną pieśnią i tańcem. Z tragedią antyczną łączą się takie pojęcia jak: fatum, ironia tragiczna, konflikt tragiczny i katharsis.

Od VI w p. n. e. w na wiosnę Atenach odbywały się uroczystości zwane Dionizjami Miejskimi, w skład których wchodził konkurs teatralny. Drugi przegląd spektakli posiadający bardziej lokalne znaczenie - Lenaje odbywał się w Atenach zimą. Na potrzeby teatru w mieście wybudowano amfiteatr Dionizosa. W ślad za nim pojawiły się amfiteatry w wielu miastach Grecji. Typowy amfiteatr składa się z orchestry, czyli okrągłego terenu gry; umieszczonego na niej budynku scenicznego, czyli skene z trojgiem drzwi i kolumnami w fasadzie oraz paraskeniów - bocznych skrzydeł skene tworzących wejście dla aktorów i chóru. Teren gry otoczony jest wznoszącą się ku górze na planie okręgu widownią.

Aktorzy grający w tragediach występowali w konwencjonalnych kostiumach - sięgającym do kostek kolorowym chitonie oraz w narzuconym na niego płaszczu noszonym na jednym ramieniu. Stały element stanowiły też buty na koturnach oraz maska. Kostium komiczny był z reguły krótki. Stosowano w nim watowania służące do zniekształcania sylwetki.

W V w. p. n. e. działało w Grecji trzech wybitnych tragików: Ajschylos, Sofokles i Eurypides. Ich najsłynniejsze zachowane dramaty - Ajschylos: „Prometeusz skowany”, „Oresteja”; Sofokles: „Antygona”, „Król Edyp”; Eurypides: „Medea”. Wśród autorów komedii najwybitniejszymi twórcami starożytnej Grecji byli Arystofanes („Ptaki”) i Meander (komedia charakterów).

Teatr starożytnego Rzymu nawiązuje do tradycji architektury greckiej. Amfiteatry rzymskie wznoszono jednak na potrzeby igrzysk. Były one bardziej ozdobne od greckich, a ustawiano je na płaskich terenach, a nie tak jak w Grecji na wzgórzach. Aktorzy również używali masek, a ich stroje były wzorowane na greckich.

Najwybitniejszym tragikiem Rzymu był Seneka („Fedra”). Komedie pisali Plaut i Terencjusz, często dokonując przeróbek utworów Meandra.

TEATR ŚREDNIOWIECZA:

W IX wieku wprowadza się do nabożeństwa elementy teatralne. Dla rozwoju teatru i dramatu miały szczególne znaczenie uroczystości Wielkiego Tygodnia. Od XII wieku budowano na ołtarzach Groby Pańskie, przy których w Niedzielę Wielkanocną inscenizowano wizytę Marii spieszącej namaścić ciało Chrystusa. Z czasem scenę tę zaczęto wzbogacać o dodatkowe epizody, co doprowadziło do powstania samodzielnej formy literacko-teatralnej - średniowiecznego misterium. Przedstawienia organizowano w kościołach. Spektakl pokazywano wiernym na małych scenkach rozrzuconych w kościele zwanych mansjonami. Z czasem przedstawienia zaczęto organizować pod gołym niebem. W średniowieczu ukształtowała się także forma teatru na wozach przejeżdżającego przez całe miasto z umieszczonymi na nim scenkami.

„Wyjście” teatru z kościoła na ulice i miejskie place wiązało się z wprowadzeniem do przedstawień wielu elementów świeckich i ludowych. Spektakle przestali organizować księża.

Poza przedstawieniami religijnymi publiczność średniowiecza oglądała też pokazy wędrownych żonglerów, treserów zwierząt czy mimów. W XIII wieku pojawił się nowy gatunek dramatu świeckiego - farsa. Powstają także sztuki zapustne i przedstawienia przypominające kabaret polityczny.

TEATR RENESANSOWY

Odrodzenie przynosi zainteresowanie zarówno teatrem starożytnej Grecji i Rzymu jak i antycznym dramatem. Włosi podejmują próby rekonstrukcji starorzymskiego teatru. Scenografia teatru renesansowego często odwołuje się do współczesnych technik malarskich. Między innym stosuje malowaną perspektywę, z ulicami zbiegającymi się w tylnej ścianie sceny. Pod koniec XVI w. powstaje we Włoszech kolejny typ sceny pokazującej najczęściej miasto - zbudowana na podeście scena terencjuszowska.

Poza dramatami antycznymi w renesansie grano również sztuki współczesne komedie i tragedie nawiązujące do reguł „Poetyki” Arystotelesa, na przykład: „Odprawa posłów greckich” Kochanowskiego. Popularnym gatunkiem był dramat pasterski. Poza dramatem czerpiącym z tradycji antycznej powstaje także nowy, oryginalny repertuar, na przykład dramat elżbietański w Anglii, którego najwybitniejszym twórcą był William Szekspir. Wystawiało się go w teatrach elżbietańskich. We Włoszech narodziła się ludowa komedia dell'arte. Początkowo improwizowana przez wędrowne trupy aktorskie, które obejmowały niekiedy całe rodziny.

ROZKWIT TEATRU W EPOCE BAROKU

Pod koniec XVI w. zaczął się złoty wiek sceny hiszpańskiej. Powstające w tym czasie dramaty wystawiało się w teatrach zwanych corralami. Ponadto we Włoszech na przełomie XVI i XVII wieku narodził się nowy rodzaj przedstawienia teatralnego - opera.

Teatr humanistów wprowadził jeszcze jeden rodzaj sceny - scenę szkolną. Przedstawienia przygotowywane przez uczniów i studentów służyły celom dydaktycznym, a pokazywane były również publiczności miejskiej poza murami szkoły.

Rozwijał się również teatr dworski. Uroczystości o charakterze teatralnym stały się stałym elementem kultury dworskiej zarówno w pałacach arystokracji jak i koronowanych władców.

Za czasów Ludwika XIV we Francji narodził się spektakl baletowy. Z teatrem w Wersalu wiąże się również Molier. Od 1658 roku pokazywał on swoje przedstawienia na dworze Króla-Słońce.

Barok to okres rozkwitu architektury teatralnej. Powstawały wtedy bogate budynki ze skomplikowaną maszynerią sceniczną. Zaczęły one pełnić rolę pierwszych teatrów miejskich. Teatr baroku kładł głównie nacisk na widowiskową stronę teatru. Zaczęto też wtedy wykorzystywać nowo wynalezione kulisy. Ważną rolę w przedstawieniu zaczęło odgrywać światło i stosowany dzięki niemu światłocień.

W EPOCE OŚWIECENIA: TEATRY NARODOWE

Odpowiedzią na dominację kultury francuskiej w osiemnastowiecznej Europie stała się w wielu krajach idea stworzenia scen narodowych, ze specjalnie na ich potrzeby pisanym repertuarem. Pojawiają się teatry specjalnie dotowane przez władcę. Ich działalność artystyczna popularyzująca rodzimą kulturę i właściwe postawy obywatelskie adresowana była do wszystkich grup społecznych.

W oświeceniu teatr stał się instytucją publiczną, symbolizującą równość obywateli i współodpowiedzialność za państwo. Na potrzeby powstałego w 1765 w Warszawie Teatru Narodowego pisali m.in. J. U. Niemcewicz, F. Zabłocki, J. Wybicki.

TEATR W DOBIE ROMANTYZMU

Teatr romantyzmu nawiązywał do baroku. Nade wszystko eksponował walory widowiskowe spektaklu. Poza bogatą, statyczną scenografią wykorzystywano szereg skomplikowanych machin - zapadnie i urządzenia do lotu nad sceną.

Dramat romantyczny powstał w opozycji do tragedii klasycystycznej. Wprowadził otwartą kompozycję, z wielowątkową akcją. Gatunek ten chętnie posługiwał się przeciwieństwami i stawiał często wielkie pytania: o religię, o podstawowe prawa rządzące światem, o sens egzystencji człowieka. Na pierwszym planie zawsze był bohater romantyczny - wybitna i tragiczna jednostka, szukająca sensu istnienia i dociekająca prawd ostatecznych.

Najmodniejszym jednak gatunkiem w XIX wieku był melodramat. Wystawiany był we Francji w teatrach bulwarowych, z których najsłynniejszym był Cyrk Olimpijski.

W inscenizacji romantycznej o wiele ważniejszy okazał się sposób realizacji niż wartość literacka utworu. Wówczas rzadko kiedy sięgano po ambitny repertuar, ale jeśli już, to zostawał on strywializowany i potraktowany jako pretekst do ukazania na przykład diabelskich sztuczek („Faust”).

NA PRZEŁOMIE WIEKÓW

Już w połowie XIX wieku pojawiła się tendencja realistyczna. Teatr stawił sobie za zadnia skopiowanie na scenę rzeczywistości pozateatralnej. Ukoronowaniem tendencji realistycznej był sceniczny naturalizm. Jednym z elementów pracy nad spektaklem był antykwaryzm, czyli wierność wobec przedstawianej na scenie epoki. Wielką rolę w kształtowaniu nowego stylu inscenizacyjnego odegrał niemiecki teatr w Meiningen. Działalność tego teatru zapoczątkowała rozwój nowoczesnego teatru europejskiego.

Przedstawienia naturalistów wiernie oddawały rzeczywistość ( np. po scenie biegały żywe kury). Charakter teatru naturalistycznego określił w artykule programowym Emil Zola. Do najmodniejszych tytułów realizowanych przez naturalistów należą: „Upiory” Ibsena i „Potęga ciemnoty” Tołstoja.

Przełom wieków XIX i XX wnosi do teatru także symbolizm. Tworzono teatry, w których szczególną rolę odgrywała plastyka, podejmowano też próby inscenizowania słynnych obrazów.

W WIEKU XX

Pierwsza połowa XX w. to okres wielkiego zróżnicowania konwencji teatralnych. Poza tradycyjnymi teatrami miejskimi, pojawiają się nowe tendencje zmierzające do zrewolucjonizowania sztuki scenicznej. Wielu wybitnych europejskich reżyserów reprezentujących tzw. Wielką Reformę Teatralną na nowo definiuje pojęcie inscenizacji i zadania aktora, poszukuje nowych sposobów aranżowania przestrzeni, wykorzystania światła. Powstaje teatr surrealistów i kabaret dadaistyczny, aranżowane są akcje teatralne futurystów i spektakle kubistyczne.

W drugiej połowie XX w. powstaje „teatr alternatywny”, opozycyjny wobec teatru oficjalnego. Rodzą się nowe rodzaje widowisk, łączące w sobie elementy teatru, działań plastycznych i występów muzycznych.

Teatr XX wieku nie zapomniał także o swej historii. Ciągle nawiązuje do antyku, renesansu i innych epok wystawiając na scenie dramaty napisane przez ówczesnych twórców.

---